Xógbe ɖé lɛ́ sín tínmɛ
A B D E Ɛ F G GB HW I J K KP L M N P S T V W X Y Z
A
-
Adɛ́si.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn e sɔgbe xá xókwín Ebléegbe tɔn “Ceɔ́lu” é wɛ. È nɔ tínmɛ bɔ é nɔ nyí “Yɔdo” (ée è wlán kpó “Y” ɖaxó kpó é), dó ɖe xlɛ́ ɖɔ é kún nyí yɔdo tawun lě ó.—Kpɔ́n YƆDO.
-
Afɔdógbě alǒ nyɔ̌nu ɖěvo biba.
-
Afɔsɔ́ɖótetɔ́gán.
-
Agalilɛ.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn pɔnɛyíya mɛ wɛ è ɖe sín. È zán xókwín énɛ́ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ dó dó gesí xóɖóxámɛ sín nǔwiwa e Mawu gbɛ́ é ɖé lɛ́. É sixú nyí afɔdógbě alǒ nyɔ̌nu ɖěvo biba, tonyinya, mɛ e ma ko wlí alɔ ǎ lɛ́ é ná ɖóxó xá yěɖée, mɛ e ɖó mɛ̌ ɖokpó ɔ lɛ́ é ná ɖóxó xá yěɖée, gɔ́ nú xó ɖó xá kanlin. È zán xókwín énɛ́ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu ɖo wěma Nǔɖexlɛ́mɛ tɔn mɛ dó dó gesí sinsɛn tonyatɔ́ e è nɔ ylɔ́ ɖɔ “Babilɔ́nu Ðaxó ɔ” é, bo dó ɖe gbɛ̌ e é nɔ dó xá acɛkpatɔ́ gbɛ élɔ́ tɔn lɛ́, bo ná dó ɖó acɛ kpó nǔɖókan kpó é xlɛ́. (Nǔ 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Mɛ 15:29; Ga 5:19)—Kpɔ́n TONYATƆ́.
-
Agbanhɛnkpo.
Kpo e è nɔ hɛn ɖó abɔ̌ta, bo nɔ sin agban ɖó tó tɔn we lɛ́ é, alǒ kpo e è nɔ sin ɖó kanlin (hwɛhwɛ ɔ, nyibú) we sín kɔ hwenu e yě ɖo glelɛmɔ alǒ kɛkɛ́ví dɔn wɛ é ɖé wɛ. Ðó kannumɔ lɛ́ nɔ zán agbanhɛnkpo lɛ́ hwɛhwɛ dó hɛn agban kpinkpɛn lɛ́ wútu ɔ, è zán xókwín agbanhɛnkpo ɔ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu, b’ɛ nɔ te nú mɛ ɖěvo kannu ninɔ alǒ mɛ ɖěvo glɔ́ ninɔ; è lɛ́ zán bɔ é nɔ te nú kɔgbídínúmɛ kpó wǔvɛ́mimɔ kpó. Agbanhɛnkpo ɖiɖe síin, alǒ hinhɛn wɛ́n sín tínmɛ wɛ nyí, è gosín gɛdɛ mɛ, kɔgbídínumɛ glɔ́, alǒ è gán ɖo mɛ zínzán vún sí.—Le 26:13; Mt 11:29, 30.
-
Agooɖojǐe.
Tínmɛ tɔn tlɔlɔ ɔ wɛ nyí súnnu e è sá é. Hwɛhwɛ ɔ, è nɔ ɖe azɔ̌ nú súnnu mɔ̌hun lɛ́ ɖo hɔnmɛ, bɔ yě nɔ wa mɛsɛntɔ́zɔ́ nú axɔ́si ɔ kpó xɔnnɔ axɔ́sú ɔ tɔn lɛ́ kpó, alǒ kpé nukún dó yě wú. È nɔ lɛ́ zán xókwín énɛ́ dó dó gesí mɛ e ma nyí agooɖojǐe tlɔlɔ lě ǎ, bɔ è ka ɖe azɔ̌ ɖé lɛ́ n’i ɖo hɔnmɛ é. Ðo xógbe ‘agooɖojǐe ɖó Axɔ́súɖuto ɔ wútu’ mɛ ɔ, nǔjlɛ́dónǔwú linu wɛ è zán ɖe dó dó gesí mɛ e nɔ ɖu ɖo éɖée jí, bo ná dó sixú sɔ́ éɖée jó bǐ mlɛ́mlɛ́ nú sinsɛnzɔ́ Mawu tɔn é.—Mt 19:12; Ɛst 2:15; Mɛ 8:27.
-
Agun.
Gbɛ̌ta e kplé ɖó kpɔ́ ɖó linlin alǒ azɔ̌ tawun ɖé wútu é. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é nɔ yá wǔ dó gesí akɔta Izlayɛ́li tɔn. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é nɔ dó gesí klisánwun ɖěɖěe nɔ nɔ toxo alǒ xá ɖé mɛ lɛ́ é sín gbɛ̌ta ɖé, amɔ̌ hwɛhwɛ ɔ, é nɔ dó gesí kplékplé klisánwun lɛ́ tɔn blěbú.—1Ax 8:22; Mɛ 9:31; Hlɔ̌ 16:5.
-
Akáyi.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, Akáyi nyí tokpɔn Hlɔ̌ma tɔn ɖé bo ɖo tofɔligbé Glɛ̌ki tɔn, bɔ azinkan tɔn nyí Kɔlɛ́nti. Toxo Péloponnèse tɔn ɔ blěbú kpó Grèce continentale sín tɛ́ntinmɛ kpó ɖo Akáyi ɔ mɛ.—Mɛ 18:12.
-
Aklúnɔ sín nǔɖuɖu.
Nǔɖuɖu wɛ bo nyí wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é kpó vɛ̌ɛn kpó bo nɔ te nú agbaza Klísu tɔn kpó hun tɔn kpó; kú Jezu tɔn flínflín sín nǔwiwa wɛ. Ðó é nyí nǔwiwa ɖé bɔ Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ byɔ́ ɖo klisánwun lɛ́ sí wútu ɔ, é lɛ́ sɔgbe ɖɔ è ní nɔ ylɔ́ ɖɔ “Kú Klísu tɔn flínflín.”—1Kɔ 11:20, 23-26.
-
Akɔ.
-
Akɔjijɛ.
Alɛ e è nu bo xwlé nǔ d’é jí é, alǒ akpá e mɛɖé lɛ́ dó nú yěɖée lɛ́ é wɛ. Nǔ nɔ nyí mɔ̌ ɖo Mawu kpó gbɛtɔ́ lɛ́ kpó tɛ́ntin, alǒ ɖo gbɛtɔ́ we tɛ́ntin; é nɔ nyí bo ná wa nǔɖé, alǒ gɔn nǔɖé wa. Ðo ninɔmɛ ɖé lɛ́ mɛ ɔ, mɛ ɖokpó géé wɛ ɖó ná wa nǔ sɔgbe xá nǔ e é byɔ́ lɛ́ é (akɔjijɛ akpáxwé ɖokpó tɔn nɛ́, bɔ tají ɔ, é nɔ nyí akpá ɖé). Ðo ninɔmɛ ɖěvo lɛ́ mɛ ɔ, mɛ vovo e jɛ akɔ ɔ lɛ́ é bǐ wɛ ɖó ná wa nǔ sɔgbe xá nǔ e é byɔ́ lɛ́ é (akɔjijɛ akpáxwé we tɔn nɛ́). Gbɔn vo nú akɔ ɖěɖěe Mawu jɛ xá gbɛtɔ́ lɛ́ é ɔ, Biblu lɛ́ ɖɔ xó dó akɔ e gbɛtɔ́ lɛ́, akɔta lɛ́, alǒ gbɛ̌ta gbɛtɔ́ tɔn ɖé lɛ́ jɛ xá yěɖée lɛ́ é wú. Akɔ e Mawu jɛ xá Ablaxámu é, ée é jɛ xá Davídi é, ée é jɛ xá akɔta Izlayɛ́li tɔn é (Akɔjijɛsɛ́n) kpó ée é jɛ xá Izlayɛ́li Mawu tɔn é (akɔjijɛ yɔ̌yɔ́) kpó ɖo akɔjijɛ e hɛn le wá, b’ɛ d’agba hú gǎn lɛ́ é mɛ.—Bǐ 9:11; 15:18; 21:27; Tí 24:7; 2Ta 21:7; Lk 22:29; Mɛ 3:25; 2Kɔ 3:6; Eb 8:6.
-
Akpá e è dó nú Mawu é.
Akpá e mɛɖésúnɔ dó nú Mawu dó nǔjɔnǔ mɛ bo ná wa nǔɖé, xwlé nǔníná ɖé Mawu, ná nǔníná ɖé, wa sinsɛnzɔ́ ɖé, alǒ ɖó wǔ zɔ nú nǔ e sɛ́n ma gbɛ́ ǎ é ɖé lɛ́ é wɛ. É kpó nǔ xwíxwlé kpó bǐ wɛ ɖó hlɔ̌nhlɔ́n ɖokpó ɔ.—Mt 5:33.
-
Alámugbe.
Gbe ɖé wɛ bɔ kúnkan Sɛ́mu tɔn lɛ́ nɔ dó, bɔ é sɛkpɔ́ Ebléegbe, bo nɔ lɛ́ zán wěkwín ɖokpó ɔ lɛ́ kpó Ebléegbe kpó. Ðo bǐbɛ́mɛ ɔ, Alámu lɛ́ wɛ nɔ dó gbe énɛ́, amɔ̌, ɖo nukɔnmɛ ɔ, é wá húzú gbe e è nɔ dó gbɔn gbɛ ɔ bǐ mɛ nú ajɔ̌wiwa kpó xóɖɔɖókpɔ́ kpó ɖo axɔ́súɖuto Asilíinu lɛ́ kpó Babilɔ́nunu lɛ́ kpó tɔn mɛ é. É lɛ́vɔ́ nyí gbe tají e è yí gbe ná ɖo axɔ́súɖuto Pɛ́si tɔn mɛ é. (Ɛsd 4:7) È wlán wěma Ɛsidlási tɔn, Jelemíi tɔn kpó Daniyɛ́li tɔn kpó sín akpáxwé ɖé lɛ́ dó Alámugbe mɛ. È zán xókwín Alámugbe tɔn ɖé lɛ́ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ.—Ɛsd 4:8–6:18; 7:12-26; Jel 10:11; Da 2:4b–7:28; Mk 14:36; Mɛ 9:36.
-
Aleopáji.
Só kpɛví ɖé wɛ bo ɖo Atɛ́ni, ɖo totaligbé-gbadahwe jí Aklopolísi tɔn. È lɛ́ ɖó nyǐkɔ Aleopáji ɔ nú hwɛɖɔxɔsá e nɔ bló kplé lɛ́ ɖo fínɛ́ é. Tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Sitoyisyɛn lɛ́ kpó Epikilyɛn lɛ́ kpó dɔn Pɔ́lu yi Aleopáji, bónú é ná tínmɛ nǔ e é ɖi nǔ ná lɛ́ é.—Mɛ 17:19.
-
Ali.
Xókwín e è zán ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ dó dó gesí nǔwalɔ alǒ gbɛ zínzán e nyɔ́ Jexóva nukúnmɛ alǒ ma nyɔ́ nukún tɔn mɛ ǎ é ɖé wɛ. È ɖɔ ɖɔ mɛ ɖěɖěe húzú ahwanvú Jezu Klísu tɔn lɛ́ é nyí “Ali nǔgbó ɔ” tɔn, énɛ́ wɛ nyí ɖɔ yě sɔ́ gbɛzán yětɔn jínjɔ́n nǔ ɖi nú Jezu Klísu jí, bo nɔ xwedó kpɔ́ndéwú tɔn.—Mɛ 19:9.
-
Alɔbá.
Nǔjlɛ́kpo ɖé wɛ bɔ ga tɔn nɔ ɖibla sɔ gosín alɔsú ɔ sín nuvínu káká yi alɔví tókɛ́ ɔ sín nuvínu, hwenu e alɔ ɔ ɖo vlɔ̌nvlɔ́n jí é. Nú è kpɔ́n dó awabá éé nɔ yi santimɛ́tlu 44,5 é wú ɔ, alɔbá ɖokpó sín ga ná yi santimɛ́tlu 22,2.—Tí 28:16; 1Sa 17:4.
-
Alɔ sísɔ́ ɖó mɛ jí.
-
Alubátlugo.
Célu sín go kpɛví kpɛví ɖé lɛ́ wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌, bɔ ɖ’ayǐ ɔ, è nɔ sɔ́ awǐnnya e è nɔ mɔ ɖo malínmálín dó toxo Alabastron tɔn ɖo Ejípu é dó bló ná. Hwɛhwɛ ɔ, goví mɔ̌hun lɛ́ sín kɔ nɔ wínní; énɛ́ nɔ zɔ́n bɔ è nɔ sú yě bónú jɔhɔn ní ma wá xwí célu xɔ akwɛ́ ɔ ó. È wá jɛ awǐnnya ɔ ɖésúnɔ ylɔ́ ɖɔ alubátlu jí.—Mk 14:3.
-
Aluwɛ.
Wǔvɛ́ e kú mɛɖé tɔn alǒ awě ɖěvo lɛ́ ɖó nú mɛ é sín xlɛ̌ wěxo tɔn. Ðo Biblu sín táan mɛ ɔ, hwɛhwɛ wɛ è nɔ nɔ aluwɛ mɛ nú hwenu ɖé. Gɔ́ nú avǐ yiya hoho ɔ, mɛ e ɖo aluwɛ mɛ lɛ́ é nɔ dó awu bǔnɔ ɖé lɛ́, nɔ kɔn afín dó ta, nɔ vún awu dó kɔ nú yěɖée, bo nɔ lɛ́ xo akɔ́nnu. Hweɖélɛ́nu ɔ, è nɔ ylɔ́ mɛ e aluwɛ mɛ ninɔ nyí azɔ̌ ná lɛ́ é dó cyɔɖiɖi lɛ́ sín domɛ.—Ɛsd 4:3; Mt 11:17; Mk 5:38; Jn 11:33; Nǔ 21:4.
-
Amɔɛkantɔ́.
Mɛ e nɔ ɖɔ ɖɔ émí kpé wú bo ná ɖɔ nǔ e ná jɛ ɖo sɔgúdo lɛ́ é wɛ nɔ nyí mɔ̌. Ðo Biblu mɛ ɔ, majíkiblótɔ́ lɛ́, nǔmɔtɔ́ lɛ́, sunvíkpɔ́ntɔ́ lɛ́, kpó mɛ mɔ̌hun ɖěvo lɛ́ kpó ɖo amɔɛkantɔ́ lɛ́ mɛ.—Le 19:31; Sɛ́ 18:11; Mɛ 16:16.
-
Anyǔgo.
Kanlin ɖokpó sín anyǔ blěbú wɛ è nɔ sɔ́ dó bló ná; é sixú nyí gbɔ̌ alǒ lɛ̌ngbɔ́ tɔn, bɔ è nɔ kɔn vɛ̌ɛn d’é mɛ. È nɔ kɔn vɛ̌ɛn dó anyǔgo yɔ̌yɔ́ lɛ́ mɛ, ɖó ényí é wá glá ɔ, é nɔ tún jɔhɔn kwíjikwíji e nɔ nyí dioxyde de carbone é, bɔ jɔhɔn énɛ́ nɔ sa hlɔ̌nhlɔ́n dó anyǔgo lɛ́ jí. Ényí jɔhɔn énɛ́ sa hlɔ̌nhlɔ́n dó anyǔgo lɛ́ jí mɔ̌ ɔ, anyǔgo yɔ̌yɔ́ lɛ́ nɔ vlɔ́n, loɔ, anyǔgo xóxó e ma sixú vlɔ́n ǎ lɛ́ é nɔ wú.—Joz 9:4; Mt 9:17.
-
Anyǔwéma.
Lɛ̌ngbɔ́, gbɔ̌, alǒ nyibú sín anyǔ e è sɔ́ nǔ ná bo nɔ wlán nǔ d’é jí é wɛ. É nɔ dɔ́ ji hú fɛ́n, bɔ é wɛ è zán nú wěma mlámlá Biblu tɔn ɖé lɛ́. Wěma mlámlá e Pɔ́lu byɔ́ Timɔtée ɖɔ é ní hɛn wá lɛ́ é sixú ko nyí Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ sín akpáxwé ɖé lɛ́. Wěma mlámlá Xu kúkú ɔ tɔn ɖé lɛ́ nyí anyǔwéma.—2Ti 4:13.
-
Aseligeyíya.—
Kpɔ́n WUNHÍNHƆ́NNÚWIWA.
-
Ati.
Avɔ tlitli ɖé wɛ bɔ è nɔ zán dó bló sáki ná, ɖi éé mɛ è nɔ bɛ́ nǔkún dó lɛ́ é. Hwɛhwɛ ɔ, gbɔ̌fun e wi d’é mɛ é wɛ è nɔ zán dó lɔn ná, bɔ ɖo hwɛndonúwiwa linu ɔ aluwɛmɛvɔ wɛ é nɔ nyí.—Bǐ 37:34; Lk 10:13.
-
Atín.
Kpo e xwete bɔ è nɔ xwe mɛ e è ɖó kúhwɛ ná é nyi wú é wɛ. Ðo akɔta ɖé lɛ́ mɛ ɔ, è nɔ xwe mɛ e è ɖó hwɛ ná é nyi wú, alǒ tɛ́ cyɔ nyi wú bo ná dó gb’akpá nú mɛ ɖěvo lɛ́ alǒ dó winnyá mɛ ɔ ɖo agbawungba. È tuun Asilíinu lɛ́ nú alǎnnú e yě nɔ wa ɖo ahwan hwenu lɛ́ é; yě nɔ sɔ́ ahwankannumɔ yětɔn lɛ́ slɔ́ kpo nu xwíɖíxwíɖí lɛ́ nu, bɔ kpo lɛ́ nɔ byɔ́ adɔgo yětɔn mɛ káká yi akɔ́nnu. Amɔ̌, ɖo Jwifu lɛ́ sín sɛ́n mɛ ɔ, mɛ ɖěɖěe hu hwɛ syɛ́nsyɛ́n lɛ́, ɖi nunylánylá alǒ vodúnsinsɛn é ɔ, è nɔ to nyi awǐnnyaglo dó hu yě, alǒ zán wlɛnwín ɖěvo dó hu yě hwɛ̌, bɔ énɛ́ gúdo ɔ, è nɔ sɔ́ cyɔ yětɔn lɛ́ kplá kpo alǒ atín wú, bɔ é nɔ nyí kpɔ́ndéwú akpágbanúmɛ tɔn nú mɛ ɖěvo lɛ́. (Sɛ́ 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Hweɖélɛ́nu ɔ, Hlɔ̌manu lɛ́ nɔ blá mɛ e è ɖó kúhwɛ ná é dó kpo wú kpowun, mɔ̌ mɛ ɔ, é sixú nɔ gbɛ nú azǎn gěgé cóbó wá kú, ɖó wǔvɛ́, kɔxúmɛ, xovɛ́, alǒ hwesivɔ́ e nu é ɖe é wú. Ðo ninɔmɛ ɖěvo lɛ́ mɛ, ɖi Jezu tɔn ɖɔhun ɔ, yě nɔ xwe mɛ e è ɖó hwɛ ná é sín alɔ kpó afɔ kpó dó kpo wú kpó hǔnjɛ́n kpó. (Lk 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Mɛ 2:23, 36)—Kpɔ́n YATÍN.
-
Atín gbɛ tɔn.
Atín ɖé wɛ bo ɖo jikpá Edɛ́ni tɔn mɛ. Atín énɛ́ sín sínsɛ́n ɖó nǔwúkpíkpé jɔwámɔ tɔn e nɔ ná gbɛ mɛ lɛ́ é bónú Biblu ɖɔ ǎ; é nyɔ́ wa ɔ, é nɔ te nú gǎnjɛwú e Mawu ná bo ná ná gbɛ mavɔmavɔ mɛ ɖěɖěe é ná ná gbe bɔ yě ná ɖu sínsɛ́n tɔn lɛ́ é. Ðo wěma Nǔɖexlɛ́mɛ tɔn mɛ ɔ, é nɔ te nú nǔ e Mawu sɔ́ nǔ ná bo ná dó hɛn gbɛ ɖó te lɛ́ é.—Bǐ 2:9; 3:22; Nǔ 2:7; 22:19.
-
Awabá.
Nǔjlɛ́kpo ɖé wɛ, bɔ ga tɔn ɖibla sɔ gosín awagóli káká yi alɔvígbɛɖiga sín nuvínu. Awabá e Izlayɛ́li ví lɛ́ nɔ yá wǔ zán é nɔ yi santimɛ́tlu 44,5 mɔ̌, amɔ̌, yě nɔ lɛ́ zán awabá ɖěvo e ɖi ga hú mɔ̌, bo sɔ́ alɔkpákpámɛ sín gblǒ ɖokpó dó hú ga ɛ é; é nɔ yi santimɛ́tlu 51,8 mɔ̌.—Bǐ 6:15; Mt 6:27; Lk 12:25; Nǔ 21:17.
-
Awǐnnya zwe jí tɔn.
Awǐnnya e è nɔ sɔ́ ɖó xɔ ɖé sín zwe jí é wɛ, énɛ́ wɛ nyí ɖo fí e dǒ we kplé ɖe é; awǐnnya énɛ́ ɖo tají bónú è ná dɔn dǒ we lɛ́ cá, bɔ yě ná nɔ bǔ ganjí. Awǐnnya zwe jí tɔn tají ɔ, awǐnnya zwe jí tɔn dodónú ɔ tɔn wɛ é nɔ nyí; éé syɛ́n tawun é ɖé wɛ è nɔ sɔ́ nú xɔ e mɛ bǐ nɔ zán lɛ́ é kpó toxo sín dǒ lɛ́ kpó. È nɔ zán xókwín énɛ́ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu nú dodónú ayǐkúngban ɔ tɔn; è nɔ lɛ́ ɖɔ dó Jezu wú ɖɔ é nyí “awǐnnya zwe jí tɔn dodónú ɔ tɔn” nú agun klisánwun tɔn, ée è nɔ sɔ́ jlɛ́ dó xɔ gbigbɔ tɔn ɖé wú é.—Efɛ́ 2:20; Jɔb 38:6.
-
Awǒvi.
-
Awǒvi lɛ́.
Nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn nyanya e nukún ma sixú mɔ ǎ, bɔ yě ɖó hlɔ̌nhlɔ́n hú gbɛtɔ́ lɛ́ flaflá tɔn lɛ́ é wɛ. È ylɔ́ yě ɖɔ “vǐ Mawu nǔgbó ɔ tɔn lɛ́” ɖo Bǐbɛ́mɛ 6:2 mɛ, bo lɛ́ ylɔ́ yě ɖɔ “wɛnsagun lɛ́” ɖo Judi 6 mɛ; yě nyí mɛ nyanya hwenu è dá yě é ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, wɛnsagun ɖěɖěe tlí tó nú Mawu bo húzú kɛntɔ́ tɔn lɛ́ ɖo Nɔwée hwenu, lobo xo kpóɖó nú Satáan bo fɔ́n gǔ dó Jexóva jí lɛ́ é wɛ nú yě.—Sɛ́ 32:17; Lk 8:30; Mɛ 16:16; Ja 2:19.
-
Awǒvinúwiwa.
Nǔ ɖiɖi ɖɔ gbigbɔ mɛ e kú lɛ́ é tɔn nɔ gán hwenu e agbaza ɔ kú é, bɔ yě sixú ɖɔ xó xá mɛ e ɖo gbɛ lɛ́ é, bo nɔ wa mɔ̌ nǔgbó, tají ɔ, gbɔn mɛɖé (amɔɛkantɔ́ ɖé) gblamɛ; mɛ énɛ́ nɔ jó éɖée dó nú yě ɖo ali bǔnɔ ɖé nu. Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn e tínmɛ tɔn nyí “alɔ ɖíɖó ɖo awǒvinúwiwa mɛ” é wɛ nyí pharmakia, bɔ tínmɛ tɔn blǔju tɔn wɛ nyí “amasin e ɖó aɖǐ e níná mɛ.” Xógbe énɛ́ wá ɖó kancícá xá awǒvinúwiwa, ɖó ɖo hwexónu ɔ, amasin e ɖó aɖǐ lɛ́ é wɛ è nɔ zán hwenu e è ɖo hlɔ̌nhlɔ́n byɔ́ awǒvi lɛ́ wɛ, bo ná mɔ tɛn dó ɖó alɔ ɖo nǔ e kunkplá azě é mɛ é.—Ga 5:20; Nǔ 21:8.
-
Axɔ́súɖuto Mawu tɔn.
-
Azǎn gǔdo gúdo tɔn gbɛ élɔ́ tɔn lɛ́.
Azǎn ɖěɖěe jɛ nukɔn nú vivɔ gbɛ élɔ́ e jí Satáan kp’acɛ dó é, alǒ lěe nǔ lɛ́ ɖe gbɔn din bɔ é kp’acɛ d’é jí é tɔn lɛ́ é wɛ. Azǎn énɛ́ lɛ́ kplé xá fí ɖiɖe Klísu tɔn. Jezu ná xlɛ́ ali wɛnsagun lɛ́, bɔ yě ná “ɖe mɛ nyanya lɛ́ ɖó vo nú nǔjlɔ́jlɔ́watɔ́ lɛ́,” bo ná sú kún yětɔn dó. (Mt 13:40-42, 49) Ahwanvú Jezu tɔn lɛ́ ba ná tuun “azǎn gǔdo gúdo tɔn” énɛ́ lɛ́. (Mt 24:3) Cóbónú Jezu ná lɛ́ kɔ yi jǐxwé ɔ, é d’akpá nú ahwanvú tɔn lɛ́ ɖɔ émí ná nɔ kpɔ́ xá yě káká jɛ hwenɛ́nu.—Mt 28:20.
-
Azǎn gǔdo gúdo tɔn lɛ́.
È nɔ zán xógbe énɛ́ gɔ́ nú mɔ̌hunkɔtɔn lɛ́, ɖi “hwenu gǔdo gúdo tɔn azǎn lɛ́ tɔn” ɖo nǔɖɔɖayǐ Biblu tɔn lɛ́ mɛ, dó dó gesí hwenu e nǔ manáwɔn ɖé lɛ́ ná jɛ, bo ná zɔ́n bɔ vivɔnu ɖé ná wá é. (Eze 38:16; Da 10:14; Mɛ 2:17) Sɔgbe xá nǔɖɔɖayǐ alɔkpa e wɛ é ɔ, hwenu énɛ́ sixú nyí xwe yɔywɛ ɖé alǒ gěgé. Tají hú bǐ ɔ, Biblu nɔ zán xógbe énɛ́ dó dó gesí “azǎn gǔdo gúdo tɔn” gbɛ élɔ́ tɔn lɛ́, énɛ́ wɛ nyí, fí ɖiɖe Jezu tɔn.—2Ti 3:1; Ja 5:3; 2Pi 3:3.
-
Azavaxwe.
È sixú lɛ́ ylɔ́ ɖɔ Goxɔxwe. È nɔ ɖu ɖo Eblée lɛ́ sín sun e nɔ nyí Etanímu é mɛ, sín azǎn 15gɔ́ ɔ gbe jɛ azǎn 21gɔ́ ɔ gbe. È nɔ ɖu dó flín jinukún e è ya hwenu e gle yi xɔ ɖo Izlayɛ́li é, bɔ é nɔ nyí hwenu awǎjijɛ kpó kú dídó nú Jexóva, ɖó nyɔ̌ná e é kɔn dó jinukún lɛ́ jí é kpó tɔn. Ðo azǎn e jí è nɔ ɖu xwe ɔ lɛ́ é ɔ, azava alǒ goxɔ lɛ́ sá wɛ mɛ lɛ́ nɔ nɔ, bo nɔ dó flín tɔ́n e yě tɔ́n sí Ejípu é. Xwe atɔn e è byɔ́ súnnu lɛ́ ɖɔ yě ní nɔ yi ɖu ɖo Jeluzalɛ́mu lɛ́ é ɖokpó nɛ́.—Le 23:34; Ɛsd 3:4; Jn 7:2.
-
Azětɔ́.
Mɛ e nɔ zán hlɔ̌nhlɔ́n e è tuun ɖɔ gbigbɔ nyanya lɛ́ wɛ nɔ ná é wɛ nɔ nyí mɔ̌.—Mɛ 13:6.
-
Azíi.
B
-
Baálu.
Nǔmɛsɛn Kanáanu lɛ́ tɔn ɖokpó wɛ nɔ nyí mɔ̌; yě nɔ ɖɔ ɖɔ é wɛ ɖó jǐnukúnsin, bo nɔ lɛ́ ná jǐ kpó vǐ kpó mɛ. È nɔ lɛ́ ylɔ́ nǔmɛsɛn kpɛví kpɛví ɖěvo lɛ́ ɖɔ “Baálu.” Xókwín Ebléegbe tɔn ɔ sín tínmɛ wɛ nyí “Nǔnɔ; Gǎn.”—1Ax 18:21; Hlɔ̌ 11:4.
-
Batɛ́mu.
Xókwín énɛ́ sín tínmɛ wɛ nyí “nylɔ́,” énɛ́ wɛ nyí ɖɔ è ní nylɔ́ dó sin mɛ. Jezu ɖe xlɛ́ ɖɔ dandan wɛ ahwanvú émítɔn lɛ́ ɖó ná bló batɛ́mu. Biblu ɖɔ batɛ́mu ɖěvo lɛ́ xó, ɖi batɛ́mu Jaan tɔn, batɛ́mu e è sɔ́ gbigbɔ mímɛ́ dó bló nú mɛ é, batɛ́mu e è sɔ́ myɔ dó bló nú mɛ é.—Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pi 3:21.
-
Bɛluzebúlu.
Satáan, axɔ́ví alǒ gǎn awǒvi lɛ́ tɔn ɔ wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌. É sixú nyí nyǐkɔ Baálu-Zebúbi wɛ è ɖyɔ́ dó mɔ̌; Baálu e Filisitɛ́ɛn lɛ́ nɔ sɛn ɖo Eklɔ́ni é wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Baálu-Zebúbi.—2Ax 1:3; Mt 12:24.
-
Blí.
É sixú dó gesí ji kwíkwí ɖo agbaza lixo alǒ sɛ́n walɔ ɖagbe tɔn lɛ́ gbigba. Amɔ̌, ɖo Biblu mɛ ɔ, hwɛhwɛ wɛ xókwín énɛ́ nɔ dó gesí nǔ e è ma sixú yí gbe ná ǎ, alǒ ma mɛ́ ǎ é, sɔgbe xá Mɔyízisɛ́n ɔ. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Mɛ 10:14; Efɛ́ 5:5)—Kpɔ́n MƐ́; MǏMƐ́.
-
Bǒcyɔ; bǒcyɔsinsɛn.
D
-
Davídi Ví.
-
Dekapɔ́lu.
Toxo Glɛ̌ki tɔn ɖé lɛ́ wɛ, bɔ ɖo bǐbɛ́mɛ ɔ, toxo énɛ́ lɛ́ bǐ nyí wǒ (xókwín Glɛ̌kigbe tɔn déka, ée tínmɛ tɔn nyí “wǒ” é kpó polis, ée tínmɛ tɔn nyí “toxo” é kpó mɛ wɛ è ɖe nyǐkɔ énɛ́ sín). Mɔ̌ wɛ è nɔ lɛ́ ylɔ́ xá e ɖo zǎnzǎnhwe jí nú Galilée xu ɔ kpó Judɛ́ɛn tɔ ɔ kpó é ɖɔ; xá énɛ́ mɛ wɛ gěgé toxo énɛ́ lɛ́ tɔn ɖe. Toxo énɛ́ lɛ́ wɛ nyí hɔ̌nkan nǔwalɔ Glɛ̌kinu lɛ́ tɔn tɔn lɛ́, bo lɛ́ nyí hɔ̌nkan ajɔ̌wiwa tɔn lɛ́ nú yě. Jezu gbɔn xá énɛ́ mɛ dín, amɔ̌, é byɔ́ toxo énɛ́ lɛ́ ɖě mɛ bónú Wɛnɖagbewéma lɛ́ ɖɔ ǎ.—Mt 4:25; Mk 5:20.
-
Deníye.
-
Dǐndínwáyixwe.
Xwe e è nɔ ɖu xwewú xwewú ɖo sun abíbu (ée è wá ylɔ́ ɖɔ nisáan ɖo nukɔnmɛ é) tɔn sín azǎn 14gɔ́ ɔ gbe dó flín ɖe e è ɖe Izlayɛ́li ví lɛ́ tɔ́n sín Ejípu é wɛ. Bo ná dó ɖu xwe énɛ́ ɔ, è nɔ hu lɛ̌ngbɔ́ (alǒ gbɔ̌) bo nɔ ɖa, lobo nɔ ɖu kpó ama e vɛ́ lɛ́ é kpó, kpódó wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é kpán.—Tí 12:27; Jn 6:4; 1Kɔ 5:7.
-
Dlǎkumu.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, xókwín énɛ́ nɔ dó gesí kpatágankwɛ́ Glɛ̌ki tɔn, éé nɔ da glǎmu 3,4 ɖo hwenɛ́nu é.—Mt 17:24.
-
Domaɖó-azan.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn abussos mɛ wɛ è ɖe sín, bɔ tínmɛ tɔn nyí “do e gɔ́ngɔ́n zɛ xwé wú é” alǒ “do e è ma sixú jlɛ́ doyiyi tɔn ǎ é” alǒ “do e ma ɖó azan jí ǎ é.” È zán ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ dó dó gesí fí e mɛɖé ɖe, alǒ ninɔmɛ e mɛ mɛɖé ɖe, bo ma ka sixú gosín ǎ é. É sixú lɛ́ dó gesí tíin e mɛkúkú lɛ́ ma sɔ́ nɔ tíin ǎ é, bo lɛ́ dó gesí nǔ ɖěvo lɛ́.—Lk 8:31; Hlɔ̌ 10:7; Nǔ 20:3.
-
Dotín.
Nǔ e xwete bo nɔ hɛn xɔ alǒ dǒ ɖó te é, alǒ nǔ mɔ̌hun ɖé wɛ. È zán dotín ɖé lɛ́ ɖo tɛ́npli ɔ kpó hɔnmɛ Salomɔ́ɔ tɔn sín xɔ ɖé lɛ́ kpó mɛ. È zán ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ, bɔ é nɔ te nú nǔ hinhɛn ɖó te (1Ti 3:15) alǒ nǔ e ná ɖo te tɛgbɛ é (Nǔ 3:12).—Hwɛ 16:29; 1Ax 7:21.
-
Ðɛhan.
E
-
Eblée.
Ablámu (Ablaxámu) wɛ è ylɔ́ ɖɔ mɔ̌ azɔn nukɔntɔn ɔ dó xlɛ́ ɖɔ é gbɔn vo nú nɔzo tɔn Amɔlíti lɛ́. Nukɔnmɛ ɔ, è zán dó dó gesí kúnkan Ablaxámu tɔn e gbɔn vǐvú tɔn Jakɔ́bu jí é; è lɛ́ zán dó dó gesí gbe e yě nɔ dó é. Ðo Jezu hwenu ɔ, xógbe Alámugbe tɔn gěgé ɖo Ebléegbe mɛ, bɔ Ebléegbe énɛ́ wɛ Klísu kpó ahwanvú tɔn lɛ́ kpó dó.—Bǐ 14:13; Tí 5:3; Mɛ 26:14.
-
Efláti.
Tɔsisa e ɖi ga hú gǎn, bo lɛ́ nyí nukúnɖéjí hú gǎn ɖo tofɔligbé-gbadahwe jí Azíi tɔn é wɛ; é lɛ́ ɖo tɔsisa tají we e ɖo Mɛzopotamíi lɛ́ é mɛ. Bǐbɛ́mɛ 2:14 mɛ wɛ è ɖɔ xó tɔn ɖe azɔn nukɔntɔn ɔ, bɔ é nyí ɖokpó ɖo tɔsisa ɛnɛ Edɛ́ni tɔn lɛ́ mɛ. È nɔ ylɔ́ ɛ hwɛhwɛ ɖɔ “Tɔsisa ɔ.” (Bǐ 31:21) É wɛ nyí dogbó totaligbé tɔn nú ayǐkúngban e è ná Izlayɛ́li ví lɛ́ é.—Bǐ 15:18; Nǔ 9:14; 16:12.
-
Elódu.
Hɛ̌nnu e Hlɔ̌ma sɔ́ b’ɛ kp’acɛ dó Jwifu lɛ́ jí é sín nyǐkɔ wɛ. Elódu Ðaxó ɔ nyí mɛ nukúnɖéjí, ɖó é vɔ́ tɛ́npli Jeluzalɛ́mu tɔn gbá, bo lɛ́ ɖe gbe ɖɔ è ní hu vǐ kpɛví lɛ́, bá mɔ tɛn dó sú kún dó nú Jezu wútu. (Mt 2:16; Lk 1:5) È sɔ́ Elódu Akelawúsi kpó Elódu Antipási kpó, éé nyí vǐ súnnu Elódu Ðaxó ɔ tɔn lɛ́ é, ɖó fí e tɔ́ yětɔn ɖó acɛ dó é sín akpáxwé ɖé lɛ́ nu. (Mt 2:22) Antipási nyí tetláki ɖé, bɔ mɛ lɛ́ nɔ ylɔ́ ɛ ɖɔ “axɔ́sú.” É kpa acɛ ɖo xwe atɔn adaɖé e Klísu wa sinsɛnzɔ́ ná é vlamɛ káká yi ɖó nǔ e jɛ bɔ è wlán dó Mɛsɛ́dó wěmata 12 nukɔntɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é hwenu. (Mk 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mɛ 4:27; 13:1) Énɛ́ gúdo ɔ, ée Elódu Aglípa 1tɔn, éé nyí vǐvú Elódu Ðaxó ɔ tɔn é kp’acɛ nú hwenu kléwún ɖé gúdo é ɔ, wɛnsagun Mawu tɔn hu i. (Mɛ 12:1-6, 18-23) Vǐ súnnu tɔn Aglípa 2gɔ́ ɔ húzú axɔ́sú, bo kp’acɛ káká jɛ hwenu e Jwifu lɛ́ fɔ́n gǔ dó Hlɔ̌ma jí é.—Mɛ 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
-
Elódu; toxóɖɔgbɛ́ tɔn.
È nɔ lɛ́ ylɔ́ ɖɔ Elódu sín mɛ lɛ́. Toxóɖɔgbɛ́ e nɔ jɛ hun dó to jí é ɖé wɛ; é nɔ gǔdo nú nǔ e gbé Elódu vovo lɛ́ nya ɖo toxóɖiɖɔ linu ɖo acɛkpikpa Hlɔ̌ma tɔn glɔ́ lɛ́ é. Saduseɛn gěgé ná ko nɔ toxóɖɔgbɛ́ énɛ́ mɛ. Elódu sín mɛ lɛ́ xo kpóɖó nú Falizyɛn lɛ́ bo ná mɔ tɛn dó klán gbe xá Jezu.—Mk 3:6.
-
Etiopíinu.
Mɛ e jɔ ɖo Etiopíi é wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌. Etiopíi hwexónu tɔn ɔ ɖo afɔligbé Ejípu tɔn. Ejípu égbé tɔn ɔ sín akpáxwé e ɖo afɔligbé bǐ é kpó taligbé Soudan égbé tɔn ɔ tɔn sín vlɔ̌ kpó wɛ nyí Etiopíi hwexónu tɔn ɔ.—Mɛ 8:27.
Ɛ
-
Ɛɛmɛ́si.
Vodún Glɛ̌ki tɔn ɖé wɛ, bo nyí vǐ súnnu Zewúsi tɔn. Ðo Lisítli ɔ, è zán nyǐkɔ Ɛɛmɛ́si ɔ nyi do, bo ylɔ́ Pɔ́lu ɖɔ mɔ̌ dó dó gesí azɔ̌ enyíi e vodún énɛ́ ɖó bo nyí gbeyíɖɔ vodún ɖěvo lɛ́ tɔn, bo lɛ́ nyí vodún e nyɔ́ xó ɖɔ ganjí é.—Mɛ 14:12.
F
-
Falawɔ́ɔn.
Tɛnmɛ-nyíkɔ e è ná axɔ́sú Ejípu tɔn lɛ́ é wɛ. È ɖɔ Falawɔ́ɔn atɔ́ɔ́n sín nyǐkɔ ɖo Biblu mɛ (Cicáki, So, Tiláka, Nɛko kpó Hofla kpó), amɔ̌, è ɖɔ Falawɔ́ɔn ɖěvo lɛ́ tɔn ǎ, káká jɛ yě mɛ ɖěɖěe kpé nǔ xá Ablaxámu, Mɔyízi kpó Jozɛ́fu kpó nú hwenu gěgé lɛ́ é jí.—Tí 15:4; Hlɔ̌ 9:17.
-
Falizyɛn lɛ́.
Sinsɛngbɛ́ta Jwifu lɛ́ tɔn nukúnɖéjí ɖé wɛ ɖo xwe kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn mɛ. Yě jɔ ɖo vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ kún mɛ ǎ, loɔ, yě nɔ xwedó Sɛ́n ɔ tɛ́nwín lɛnwín, káká jɛ gǒflɛ́mɛ tɔn kpɛví bǐ lɛ́ jí; yě nɔ kpɔ́n hwɛndonúwiwa e yě nɔ kplɔ́n mɛ ɖó nu wú lɛ́ é lɔmɔ̌ dó mɔ nǔgɛ́n. (Mt 23:23) Yě nɔ klán gbe xá nǔwalɔ Glɛ̌kinu lɛ́ tɔn lɛ́ bǐ, bɔ ɖó yě tuun Sɛ́n ɔ kpó hwɛndonúwiwa lɛ́ kpó ganjí wútu ɔ, yě ɖó acɛ ɖaxó dó togun ɔ jí. (Mt 23:2-6) Yě mɛ ɖé lɛ́ lɛ́ nyí Hwɛɖɔxɔsá ɖaxó Jwifu lɛ́ tɔn sín hǎgbɛ́. Yě nɔ klán gbe xá Jezu hwɛhwɛ ɖó gbɔjɛzán nyinyi, hwɛndonúwiwa lɛ́ gɔ́ nú gbɛ̌ dídó xá hwɛhutɔ́ lɛ́ kpó tokwɛ́yítɔ́ lɛ́ kpó wú. Yě mɛ ɖé lɛ́ húzú klisánwun, káká jɛ Sólu Táasinu ɔ jí.—Mt 9:11; 12:14; Mk 7:5; Lk 6:2; Mɛ 26:5.
-
Fántín.
-
Fɛ́nú.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn ɖé wɛ, bɔ linlin tají e é nɔ ɖe tɔ́n é wɛ nyí nǔ e è yí gbe ná é, alǒ nǔ e dɔn mɛ é. Hwɛhwɛ ɔ, è nɔ zán xókwín ɔ dó dó gesí nǔníná xomɛnyínyɔ́ tɔn ɖé, alǒ lěe è ná nǔ mɛ kpó xomɛnyínyɔ́ kpó gbɔn é. Nú è ɖo fɛ́nú Mawu tɔn xó ɖɔ wɛ ɔ, xókwín ɔ nɔ dó gesí nǔ e Mawu hun alɔ dó ná mɛ vɔ̌nu, bo ma ɖó nukún ɖɔ è ní sú axɔ́ tɔn ǎ é. Hǔn, nǔ wǒkógo e Mawu ná gbɛtɔ́ lɛ́ é, wǎnyíyí ɖaxó e é ɖó nú yě é kpó xomɛ e é nyɔ́ dó yě wú é kpó dó gesí wɛ é ɖe. È nɔ lɛ́ tínmɛ xókwín Glɛ̌kigbe tɔn ɔ bɔ é nɔ nyí “nǔníná xomɛnyínyɔ́ tɔn.” Nǔ e è ma wa nǔɖé, alǒ jɛxá cóbɔ è ná mɛ ǎ, bɔ alɔhundónánǔmɛ nǔnámɛtɔ́ ɔ tɔn kɛ́ɖɛ́ wɛ sísɛ́ ɛ bɔ é ná mɛ é wɛ.—2Kɔ 6:1; Efɛ́ 1:7.
-
Fí ɖiɖe.
Ðo fí ɖé lɛ́ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, xógbe énɛ́ nɔ dó gesí fí ɖiɖe Jezu Klísu tɔn, ɖi axɔ́sú, sín hwenu e è sɔ́ ɛ ɖó axɔ́súzinkpo jí bɔ nukún ma mɔ ǎ, bɔ é nyí Axɔ́sú Mɛsíya ɔ ɖo azǎn gǔdo gúdo tɔn gbɛ élɔ́ tɔn lɛ́ mɛ é. Fí ɖiɖe Klísu tɔn ɔ xlɛ́ ɖɔ é wá kléwún, bo ná lɛ́ yá wǔ lɛ́ kɔ ǎ, é nyɔ́ wa ɔ, é ná lín nú hwenu ɖé, bɔ ɖo avla énɛ́ mɛ ɔ, nǔ tawun tawun ɖé lɛ́ ná ɖo jijɛ wɛ.—Mt 24:3.
-
Fínfɔ́n sín kú.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn anastasis sín tínmɛ blǔju tɔn wɛ nyí “sísɔ́ sí te; te sísí.” Fínfɔ́n sín kú tɛ́nnɛ xó wɛ è ɖɔ ɖo Biblu mɛ; fɔ́n e Jexóva Mawu fɔ́n Jezu sín kú é lɔ ɖo yě mɛ. Elíi, Elizée, Jezu, Piyɛ́ɛ kpó Pɔ́lu kpó lɔ fɔ́n mɛ ɖěvo lɛ́ sín kú có, è ɖe xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ hlɔ̌nhlɔ́n Mawu tɔn wɛ nyí tɔn bɔ nǔjíwǔ énɛ́ lɛ́ jɛ. “Nǔjlɔ́jlɔ́watɔ́ lɛ́ kpó nǔagɔwatɔ́ lɛ́ kpó” e è ná fɔ́n sín kú dó ayǐkúngban jí é ɖo tají ɖo linlin Mawu tɔn mɛ. (Mɛ 24:15) Biblu lɛ́ ɖɔ xó dó fínfɔ́n sín kú jǐxwé tɔn wú bo ylɔ́ ɖɔ fínfɔ́n sín kú “nukɔntɔn ɔ”; nɔví Jezu tɔn e è sɔ́ gbɔn gbigbɔ mímɛ́ gblamɛ lɛ́ é wɛ é kan.—Flp 3:11; Nǔ 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.
-
Fló.
Nǔ e nɔ wá yi sín jinukún lɛ́ wú hwenu e è ɖo sísó wɛ alǒ ɖo fúnfún wɛ é wɛ. Biblu zán fló hweɖélɛ́nu b’ɛ nɔ nɔ te nú nǔ e ma nyí nǔɖéwanú ǎ, alǒ ma sixú jló mɛ ǎ é.—Ðɛ 1:4; Mt 3:12.
G
-
Gǎnkpo.
Kpo e acɛkpatɔ́ ɖé nɔ hɛn, bɔ é nɔ nyí wuntun axɔ́sú sín acɛ e é ɖó é tɔn é wɛ.—Bǐ 49:10; Eb 1:8.
-
Glɛ̌kigbe; Glɛ̌kinu.
Gbe e Glɛ̌kinu lɛ́ nɔ dó é wɛ; mɛ e è ji ɖo Glɛ̌ki lɛ́ é, alǒ mɛ ɖěɖěe xwédo e mɛ yě jɔ ɖe é nyí Glɛ̌kinu lɛ́ é. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, è lɛ́ zán xókwín “Glɛ̌kinu” ɔ ɖo ali e gbló ada é nu, dó dó gesí mɛ ɖěɖěe ma nyí Jwifu ǎ lɛ́ é bǐ, alǒ mɛ ɖěɖěe Glɛ̌kigbe kpó nǔwalɔ Glɛ̌kinu lɛ́ tɔn kpó húzú lɛ́ é.—Jow 3:6; Jn 12:20.
GB
-
Gba sɛ́n; sɛ́ngbigba.
È gba sɛ́n ɔ, è tɛ afɔ sɛ́n e è dó é ɖé jí wɛ nɔ nyí mɔ̌; bɔ sɛ́ngbigba ɔ nyí afɔ titɛ sɛ́n jí. Ðo Biblu mɛ ɔ, tínmɛ ɖokpó ɔ wɛ é ɖó xá “hwɛhuhu.”—Ðɛ 51:3; Hlɔ̌ 5:14.
-
Gbejíninɔ nú Mawu.
-
Gbětótló.
-
Gbɛ.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn aïôn wɛ è nɔ tínmɛ gbɔn mɔ̌, ényí é dó gesí ninɔmɛ e mɛ nǔ lɛ́ ɖe ɖo alɔnu é, alǒ nǔ tají ɖěɖěe dó gesí hwenu ɖé lɛ́ é ɔ nɛ́. Biblu ɖɔ xó dó “gbɛ élɔ́” wú dó dó gesí ninɔmɛ e mɛ nǔ lɛ́ ɖe ɖo gbɛ ɔ mɛ ɖo kpaa mɛ é kpó lěe mɛ lɛ́ nɔ zán gbɛ gbɔn é kpó. (2Ti 4:10) Gbɔn Akɔjijɛsɛ́n ɔ gblamɛ ɔ, Mawu ɖó tuto ɖé ayǐ bɔ mɛɖé lɛ́ sixú ylɔ́ ɖɔ Izlayɛ́li ví lɛ́ alǒ Jwifu lɛ́ sín hwenu. Gbɔn vɔ̌sísá gbɛxɔnúmɛ tɔn ɔ gblamɛ ɔ, Mawu gbɔn Jezu Klísu jí bo ɖó tuto ɖěvo ayǐ; agun klisánwun e è sɔ́ gbɔn gbigbɔ mímɛ́ gblamɛ lɛ́ é tɔn wɛ énɛ́ kan jɛ nukɔn. Hwenu yɔ̌yɔ́ ɖé wɛ bɛ́ gbɔn mɔ̌, bɔ nǔɖé lɛ́ nɔ dó gesí. Lěe nǔ lɛ́ yi gbɔn ɖo Akɔjijɛsɛ́n ɔ glɔ́ é nyí xlɛ̌ nǔ énɛ́ lɛ́ tɔn. Ényí è zán xókwín aïôn nú nǔ gěgé ɔ, é nɔ dó gesí ninɔmɛ vovo e mɛ nǔ lɛ́ nɔ wá yi, alǒ ná wá nɔ é.—Mt 24:3; Mk 4:19; Hlɔ̌ 12:2; 1Kɔ 10:11.
-
Gbɛtɔ́ví.
È mɔ xógbe énɛ́ azɔn 80 ɖo Wɛnɖagbewéma lɛ́ mɛ. È nɔ zán dó dó gesí Jezu Klísu, bo ná dó xlɛ́ ɖɔ gbɔn ji e è ji i lěe gbɛtɔ́ nɔ ji vǐ gbɔn é gblamɛ ɔ, gbɛtɔ́ wɛ é húzú; é nyí nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn e sɔ́ gbɛtɔ́ gbaza dó é ɖé kpowun ǎ. Xógbe ɔ nɔ lɛ́ xlɛ́ ɖɔ Jezu ná lɛ́ bló bɔ nǔɖɔɖayǐ e ɖo Daniyɛ́li 7:13, 14 mɛ é ná jɛnu. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, è zán xókwín énɛ́ nú Ezekiyɛ́li kpó Daniyɛ́li kpó dó tɛ ɖɛ̌ jí ɖɔ yědɛɛ lɛ́ e nyí gbɛtɔ́ bo sixú kú é gbɔn vo nú Mawu e nyí wɛn e yě nɔ dó é sín jɔtɛn é.—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.
-
Gbɛxixɔ.
Axɔ́ e è sú bo ná dó ɖe mɛ sín kannumɔgbénu, bló bónú è ní gɔn tó dɔn nú mɛ, ɖe mɛ sín wǔvɛ́ alǒ hwɛhuhu mɛ, abǐ bló bónú è gɔn nǔ e é ɖo dandan ɖɔ è ní wa é ɖé wa é wɛ. Axɔ́ ɔ nɔ nyí akwɛ́ hwebǐnu ǎ. (Eza 43:3) Axɔ́ énɛ́ nɔ ɖo dandan ɖo ninɔmɛ vovo gěgé mɛ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, nukɔngbéví súnnu, alǒ kanlin asú e ɖo Izlayɛ́li lɛ́ é bǐ wɛ nyí Jexóva tɔn, bɔ é ɖo dandan ɖɔ è ní sú gbɛxixɔ sín axɔ́, alǒ hwlɛngán sín axɔ́ ɖé dó bló bónú è ní ma sɔ́ zán yě nú sinsɛnzɔ́ Jexóva tɔn kɛ́ɖɛ́ ó. (Kɛ́ 3:45, 46; 18:15, 16) Ényí nyibú e nɔ xo dǎka, bɔ è ma ka nɔ cɔ́ ǎ é ɖé hu mɛ ɔ, è nɔ gbo akwɛ́ e ná xɔ gbɛ nú nyibúnɔ ɔ é n’i, bo ná dó ɖe kúhwɛ e é jɛxá sɔgbe xá sɛ́n é sín kɔ n’i. (Tí 21:29, 30) É ɖo mɔ̌ có, è nɔ yí gbe nú gbɛxixɔ sín axɔ́ ɖěbǔ dó mɛ e jló bo hu mɛ é tamɛ ǎ. (Kɛ́ 35:31) Tají bǐ ɔ, Biblu tɛ ɖɛ̌ gbɛxixɔ sín axɔ́ e Klísu sú gbɔn vɔ̌sísá sín kú e é kú é gblamɛ bo ná dó tún kan nú gbɛtɔ́ tónúsetɔ́ lɛ́ sín hwɛhuhu kpó kú kpó sí é jí.—Ðɛ 49:7, 8; Mt 20:28; Efɛ́ 1:7.
-
Gbigbɔ.
Xókwín Ebléegbe tɔn rouah kpó xókwín Glɛ̌kigbe tɔn pneuma kpó e è nɔ tínmɛ bɔ hwɛhwɛ ɔ, é nɔ nyí “gbigbɔ” é ɖó tínmɛ gěgé. Xókwín we lɛ́ bǐ nɔ dó gesí nǔ e nukún gbɛtɔ́ tɔn ma sixú mɔ ǎ, lobɔ è nɔ tuun ɖɔ é tíin hwenu e é ɖo hlɔ̌nhlɔ́n ɖe xlɛ́ wɛ é. È nɔ zán xókwín Ebléegbe tɔn ɔ kpó Glɛ̌kigbe tɔn ɔ kpó dó dó gesí (1) jɔhɔn, (2) hlɔ̌nhlɔ́n e nɔ zɔ́n bɔ è nɔ nɔ gbɛ, bo ɖo nǔɖíɖó e ɖo ayǐkúngban jí lɛ́ é mɛ é, (3) hlɔ̌nhlɔ́n e nɔ sísɛ́ mɛ, bɔ è nɔ wa nǔ, bo nɔ gosín ayi nǔjlɛ́dónǔwú tɔn mɛɖé tɔn mɛ, lobo nɔ zɔ́n bɔ é nɔ ɖɔ xó, alǒ wa nǔ ɖo ali ɖé nu é, (4) nǔɖɔɖayǐ e sín jɔtɛn è ma sixú mɔ ǎ lɛ́ é, (5) nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn lɛ́ kpó (6) hlɔ̌nhlɔ́n Mawu tɔn alǒ gbigbɔ mímɛ́ tɔn kpó.—Tí 35:21; Ðɛ 104:29; Mt 12:43; Lk 11:13.
-
Gbigbɔ mímɛ́.
-
Gbɔjɛzán.
Xókwín Ebléegbe tɔn e tínmɛ tɔn nyí “gbɔjɛ; ɖó te” é mɛ wɛ è ɖe sín. Aklúnɔzángbla Jwifu lɛ́ tɔn sín azǎn tɛ́nwegɔ́ ɔ wɛ (hwenu e hwe yi xɔ ɖo vendredi é jɛ hwenu e hwe yi xɔ ɖo samedi é). È nɔ lɛ́ ylɔ́ xwezán ɖěvo lɛ́, káká jɛ xwe 7gɔ́ ɔ kpó xwe 50gɔ́ ɔ kpó jí ɖɔ gbɔjɛzán. Ðo gbɔjɛzángbe ɔ, è nɔ wa azɔ̌ ɖěbǔ zɛ sinsɛnzɔ́ e vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ lɛ́ nɔ wa ɖo tɛn mímɛ́ ɔ mɛ é wú ǎ. Ðo gbɔjɛxwe lɛ́ mɛ ɔ, è nɔ lɛ gle ǎ; è ka nɔ lɛ́ dó cɔcɔ nú Eblée hǎtɔ́ mɛtɔn lɛ́ bónú yě ná sú axɔ́ mɛ ǎ. Ðo Mɔyízisɛ́n ɔ mɛ ɔ, nǔ e è ma ɖó ná wa ɖo gbɔjɛzángbe ǎ lɛ́ é ɖo jlɛ̌ jí, amɔ̌, kpɛɖé kpɛɖé ɔ, sinsɛngán lɛ́ gɔ́ sɛ́n ɖé lɛ́ ná; énɛ́ zɔ́n bɔ ɖo Jezu hwenu ɔ, é nɔ vɛ́ wǔ nú mɛ lɛ́ bónú yě ná nyi gbɔjɛzán ɔ.—Tí 20:8; Le 25:4; Lk 13:14-16; Ko 2:16.
-
Gudu; gudunɔ.
Agbaza sín azɔn baɖabaɖa ɖé wɛ. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ ɔ, gudu nɔ te dó azɔn e è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌ bɔ mɛ lɛ́ tuun égbé é kɛ́ɖɛ́ jí ǎ, ɖó é nɔ wa nǔ dó gbɛtɔ́ lɛ́ kɛ́ɖɛ́ wú ǎ, loɔ, é nɔ lɛ́ wa nǔ dó avɔ kpó xwé kpó wú. È nɔ ylɔ́ mɛ e ɖo gudu jɛ wɛ é ɖɔ gudunɔ.—Le 14:54; Lk 5:12.
HW
-
Hwɛdógbɔtɔ́.
-
Hwɛɖiɖɔzinkpo.
Hwɛhwɛ ɔ, é nɔ nyí atáa e ɖo kɔ́xo bo yi jǐ, bɔ è nɔ fán kpekán lɛ́ dó xá jí é ɖé; axɔ́súzɔ́watɔ́ lɛ́ sixú jínjɔ́n jí bo ɖɔ xó nú ahwan ɖé, lobo ɖɔ gbeta e kɔn yě wá lɛ́ é. Xógbe “hwɛɖiɖɔzinkpo Mawu tɔn” kpó “hwɛɖiɖɔzinkpo Klísu tɔn” kpó nɔ te nú tuto e Jexóva bló bo ná ɖɔ hwɛ xá gbɛtɔ́ lɛ́ é.—Hlɔ̌ 14:10; 2Kɔ 5:10; Jn 19:13.
-
Hwɛɖɔxɔsá ɖaxó Jwifu lɛ́ tɔn.
Hwɛɖɔxɔsá ɖaxó Jwifu lɛ́ tɔn e ɖo Jeluzalɛ́mu é wɛ. Hǎgbɛ́ tɔn lɛ́ bǐ bló 71 ɖo Jezu hwenu, bɔ vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó, mɛ ɖěvo e wa vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ sín azɔ̌ kpɔ́n lɛ́ é, mɛ e ɖo vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ sín xwédo mɛ lɛ́ é, tomɛxó lɛ́, hɛ̌nnugán lɛ́ kpó sɛ́nkplɔ́nmɛtɔ́ lɛ́ kpó ɖo yě mɛ.—Mk 15:1; Mɛ 5:34; 23:1, 6.
-
Hwɛɖɔzán.
Azǎn tawun ɖé lě, alǒ hwenu ɖé; hwe énɛ́ nu ɔ, é ná byɔ́ ɖɔ kplékplé gbɛtɔ́ lɛ́ tɔn ɖé lɛ́, alǒ akɔta ɖé lɛ́, abǐ gbɛtɔ́ lɛ́ bǐ ní ɖó gbe nú Mawu. É sixú nyí hwenu e è ná hú mɛ e è ɖó hwɛ ná ɖɔ yě jɛxá kú lɛ́ é dó é, alǒ hwɛɖiɖɔ ɔ ná hun ali nú mɛɖé lɛ́ bɔ è ná hwlɛ́n yě gán, lobɔ yě ná mɔ gbɛ mavɔmavɔ. Jezu Klísu kpó mɛsɛ́dó tɔn lɛ́ kpó ɖɔ xó dó “Hwɛɖɔzán” sɔgúdo tɔn ɖé jí, bɔ é kunkplá mɛ e ɖo gbɛ lɛ́ é kɛ́ɖɛ́ ǎ, loɔ, é lɛ́ kunkplá mɛ e ko kú wá yí lɛ́ é lɔ.—Mt 12:36.
-
Hwɛvɛ́númɛ.
Nú è zán ɖo Biblu mɛ ɔ, é nɔ dó gesí linlin mɛtɔn húzúhúzú; nǔ e nɔ ɖe mɔ̌ xlɛ́ é wɛ nyí ɖɔ gbɛ e è nɔ zán ɖ’ayǐ é, nǔwalɔ nyanya lɛ́, alǒ nǔ e è ma kpé wú bo wa ǎ é nɔ vɛ́ nú mɛ nǔgbó nǔgbó tɔn. Hwɛvɛ́númɛ adodwé ɔ nɔ ná sínsɛ́n; é nɔ zɔ́n bɔ è nɔ húzú lěe è ko nɔ wa nǔ gbɔn ɖ’ayǐ é.—Mt 3:8; Mɛ 3:19; 2Pi 3:9.
I
-
Ililíi.
Tokpɔn Hlɔ̌ma tɔn e ɖo totaligbé-gbadahwe jí Glɛ̌ki tɔn é ɖé wɛ. Pɔ́lu hun káká yi dɔ̌n ɖo sinsɛnzɔ́ tɔn mɛ, amɔ̌, nú é ɖɔ mawuxó ɖo Ililíi, alǒ káká yi dogbó tɔn lɛ́ jí kpowun wɛ ɔ, è ɖɔ ǎ.—Hlɔ̌ 15:19.
-
Izlayɛ́li.
Nyǐkɔ e Mawu ná Jakɔ́bu é wɛ. É wá dó gesí kúnkan tɔn lɛ́ bǐ sín kplékplé ɖo hwelɛ́bǐnu. Hwɛhwɛ ɔ, è nɔ ylɔ́ kúnkan Jakɔ́bu sín vǐ súnnu 12 lɛ́ tɔn lɛ́ ɖɔ Izlayɛ́li ví lɛ́, akɔta Izlayɛ́li tɔn, alǒ togun Izlayɛ́li tɔn. È lɛ́ zán Izlayɛ́li dó dó gesí axɔ́súɖuto totaligbé tɔn e klán jɛ vo nú axɔ́súɖuto tofɔligbé tɔn, bɔ akɔta wǒ ɖ’é mɛ é; è lɛ́ zán ɖo nukɔnmɛ dó dó gesí klisánwun e è sɔ́ gbɔn gbigbɔ mímɛ́ gblamɛ lɛ́ é ɖo xógbe “Izlayɛ́li Mawu tɔn” ɔ mɛ.—Ga 6:16; Bǐ 32:28; Mɛ 4:10; Hlɔ̌ 9:6.
-
Izɔ́pu.
Atínvú ɖé wɛ bo ɖó ala wínníwínní kpó ama kpɛví kpɛví kpó, bɔ è nɔ zán dó mi hun, alǒ sin dó nǔ abǐ gbɛtɔ́ wú ná ɖo nǔwiwa wǔsláslá tɔn lɛ́ hwenu. É sixú ko nyí marjolaine (Origanum maru; Origanum syriacum). Lěe è zán gbɔn ɖo Jaan 19:29 mɛ é ɔ, é sixú ko nyí ɖɔ marjolaine wɛ è blá dó kpo alǒ doura (Sorghum vulgare), éé nyí abɔ alɔkpa ɖé bo gba kpé tawun é wú, ɖó atín énɛ́ hɛn ɔ, é ná ɖi ga sɔmɔ̌ bɔ è ná kpé wú bo sɔ́ xumɛtekan e è nylɔ́ dó vɛ̌ɛn sinvɛ́sinvɛ́ mɛ é d’é nu, bo dlɛ́n dó nu nú Jezu.—Eb 9:19.
J
-
Jakɔ́bu.
Vǐ súnnu Izáki kpó Hlebéka kpó tɔn ɖokpó wɛ. Mawu ɖó nyǐkɔ n’i ɖɔ Izlayɛ́li ɖo nukɔnmɛ, bɔ é wá húzú tɔ́gbó togun Izlayɛ́li tɔn tɔn (è nɔ lɛ́ ylɔ́ yě ɖɔ Izlayɛ́li ví lɛ́, bɔ ɖo nukɔnmɛ ɔ, è ylɔ́ yě ɖɔ Jwifu lɛ́). Vǐ súnnu 12 wɛ é ji, bɔ yě kpó kúnkan yětɔn lɛ́ kpó bló akɔta 12 Izlayɛ́li tɔn lɛ́. È lɛ́ gbɛ kan dó nyǐkɔ Jakɔ́bu ɔ zínzán dó dó gesí akɔta alǒ togun Izlayɛ́li tɔn nu.—Bǐ 32:28; Mt 22:32.
-
Jexóva.
Ðo Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn mɛ ɔ, è zán nyǐkɔ “Jexóva” ɔ azɔn 237 ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Kúnnuɖenú élɔ́ lɛ́ e bɔ d’é wú é jí wɛ è zɔn dó dó wá gbeta énɛ́ kɔn:
-
1. Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è zán ɖo Jezu kpó mɛsɛ́dó tɔn lɛ́ kpó hwenu é ɔ, è zán Tetlaglámu ɔ ɖo fí vovo ɖ’é mɛ. Nyǐkɔ Mawu tɔn e wěkwín Ebléegbe tɔn asú ɛnɛ élɔ́ lɛ́ nɔ te ná é wɛ nɔ nyí Tetlaglámu: יהוה.
-
2. Ðo Jezu kpó mɛsɛ́dó tɔn lɛ́ kpó hwenu ɔ, Tetlaglámu ɔ lɛ́vɔ́ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è tínmɛ dó Glɛ̌kigbe mɛ lɛ́ é mɛ.
-
3. Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ ɖésú xlɛ́ ɖɔ Jezu nɔ zán nyǐkɔ Mawu tɔn hwɛhwɛ, bo nɔ lɛ́ ɖe xlɛ́ mɛ ɖěvo lɛ́.—Jaan 17:6, 11, 12, 26.
-
4. Ðó Mawu wɛ sɔ́ nǔ e ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é d’ayi mɛ nú mɛ lɛ́ bɔ yě wlán, bɔ é nyí kpédénu nú Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ wútu ɔ, nyǐkɔ Jexóva ɔ bú sín mɛ vawun mɔ̌ ɔ, xó ná kpo ɖ’é wú.
-
5. Nyǐkɔ Mawu tɔn sín sɛ́nkpo tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ.—Nǔɖexlɛ́mɛ 19:1, 3, 4, 6.
-
6. Jwifu lɛ́ sín nǔwlánwlán nukɔntɔn lɛ́ xlɛ́ ɖɔ Jwifu ɖěɖěe nyí klisánwun lɛ́ é zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo nǔwlánwlán yětɔn lɛ́ mɛ.
-
7. Akɔwé Biblu tɔn ɖé lɛ́ yí gbe ɖɔ é cí ɖɔ nyǐkɔ Mawu tɔn ɔ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ sín wěmafɔ e è zán ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é mɛ ɖɔhun.
-
8. Nyǐkɔ Mawu tɔn tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɖo Biblu gbe vovo 100 jɛjí tɔn mɛ.
É ɖo wɛn ɖɔ mǐ ɖó hwɛjijɔ tawun bo ná sɔ́ nyǐkɔ Mawu tɔn Jexóva ɔ ɖó fí e é ɖó ná nɔ lɛ́ é ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Nǔ e mɛ e tínmɛ Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn dó gbe ɖěvo lɛ́ mɛ lɛ́ é wa é pɛ́ɛ nɛ́. Yě ɖó sísí e gɔ́ngɔ́n é nú nyǐkɔ Mawu tɔn, bo lɛ́ ɖi xɛsi dó nǔ ɖěbǔ e tɔ́n ɖo nǔwlánwlán dodó lɛ́ mɛ lɛ́ é ɖiɖe sín mɛ wú, bɔ é ka sɔgbe mɔ̌.—Nǔɖexlɛ́mɛ 22:18, 19.
-
-
Jeyɛ́nu.
Nyǐkɔ Glɛ̌kigbe tɔn tɔdo Hinnɔ́mu tɔn tɔn wɛ. É ɖo Jeluzalɛ́mu hwexónu tɔn sín tofɔligbé kpó tofɔligbé-gbadahwe jí kpó. (Jel 7:31) È ɖɔ ɖ’ayǐ dó wǔtu tɔn ɖɔ é ná nyí fí e è ná nɔ bɛ́ cyɔ lɛ́ nyi é. (Jel 7:32; 19:6) Kúnnuɖenú ɖěbǔ xlɛ́ ɖɔ è nɔ bɛ́ kanlin alǒ gbɛtɔ́ nyi dó Jeyɛ́nu mɛ, bo ná dó dó yě zo gbɛɖe gbɛɖe, alǒ dó ya nú yě ǎ. Énɛ́ wú ɔ, fí énɛ́ sixú nɔ te nú nɔtɛn e nukún ma nɔ mɔ ǎ, bɔ è nɔ dó ya nú lǐndɔ̌n gbɛtɔ́ lɛ́ tɔn ɖe káká sɔ́yi ɖo myɔ mɛ lě tlɔlɔ é ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, Jezu kpó ahwanvú tɔn lɛ́ kpó zán xókwín Jeyɛ́nu dó dó gesí tódɔnnúmɛ mavɔmavɔ ɔ, éé nyí “kú wegɔ́ ɔ” é, énɛ́ wɛ nyí kún súsú dó nú mɛ káká sɔ́yi, alǒ mlɛ́mlɛ́.—Nǔ 20:14; Mt 5:22; 10:28.
-
Jɛmɛjí.
Azɔn ɖěbǔ e nɔ yá wǔ vun kan, bɔ mɛ gěgé sixú sɔ́, lobɔ é nɔ dɔn kú wá é wɛ.—Lk 21:11.
-
Judáa.
Jakɔ́bu ví súnnu ɛnɛgɔ́ ɔ, ée asi tɔn Lea ji n’i é. Hwenu e Jakɔ́bu ja kúkú gbé é ɔ, é ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ axɔ́sú ɖaxó e ná kp’acɛ káká sɔ́yi é ɖé ná gosín xwédo Judáa tɔn mɛ. Kúnkan Judáa tɔn mɛ wɛ Jezu jɔ ɖe ɖo ayǐkúngban jí. Nyǐkɔ Judáa ɔ nɔ lɛ́ dó gesí akɔta ɔ, bɔ ɖo nukɔnmɛ ɔ, é dó gesí axɔ́súɖuto e è wá ylɔ́ ɖɔ Judáa é.—Bǐ 29:35; 49:10; Eb 7:14.
-
Jwifu.
Hwenu e è sú kún dó nú axɔ́súɖuto totaligbé tɔn Izlayɛ́li tɔn e mɛ akɔta wǒ ɖe é gudó é wɛ è zán xógbe énɛ́ dó dó gesí mɛ e ɖo akɔta Judáa tɔn mɛ lɛ́ é. (2Ax 16:6) È zán dó dó gesí Izlayɛ́li ví e gosín akɔta vovo lɛ́ mɛ, bo lɛ́ kɔ sín kannumɔgbénu ɖo Babilɔ́nu wá Izlayɛ́li lɛ́ é. (Ɛsd 4:12) Nukɔnmɛ ɔ, è zán gbɔn gbɛ ɔ bǐ mɛ dó ɖe vogbingbɔn e ɖo Izlayɛ́li ví lɛ́ kpó akɔta mɛ e ma nɔ sɛn Mawu ǎ lɛ́ é tɔn lɛ́ kpó tɛ́ntin é xlɛ́. (Ɛst 3:6) Mɛsɛ́dó Pɔ́lu lɔ zán xógbe énɛ́ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu, hwenu e é ɖo tíntínmɛ wɛ ɖɔ to e mɛ nu è nyí é kún ɖo tají ɖo agun klisánwun tɔn mɛ ó é.—Hlɔ̌ 2:28, 29; Ga 3:28.
K
-
Kaludéenu lɛ́.
Mɛ ɖěɖěe nɔ nɔ tɔsisa Tígli kpó Efláti kpó sín xá mɛ lɛ́ é wɛ. Ðo hwexónu ɔ, to Kaludéenu lɛ́ tɔn sín toxo tají hú gǎn ɔ wɛ nyí Wúu; toxo énɛ́ mɛ nu wɛ Ablaxámu nyí.—Mɛ 7:4.
-
Kɛkɛ́ví.
-
Kɛntɔ́ Klísu tɔn.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn ɔ ɖó tínmɛ we. É nɔ dó gesí mɛ e klán gbe xá Klísu é. É sixú lɛ́ dó gesí Klísu-nyíjɛtɔ́, énɛ́ wɛ nyí mɛ e ɖo Klísu tɛnmɛ é. É sɔgbe bɔ è ná ylɔ́ gbɛtɔ́, tutoblónúnǔ, alǒ gbɛ̌ta ɖěbǔ e nɔ ɖɔ ɖɔ émí sɔ́ Klísu sín afɔ ɖó te enyíi, alǒ ɖɔ ɖɔ émí nyí Mɛsíya ɔ, alǒ éé nɔ klán gbe xá Klísu kpó ahwanvú tɔn lɛ́ kpó é ɖɔ kɛntɔ́ Klísu tɔn.—1Jn 2:22.
-
Kle lɛ́.
Nǔvínúví e nɔ ɖu gběhan lɛ́ é hǔnmɛ ɖé wɛ, bɔ yě nɔ zɔn ahwan ɖaxó mɛ bo nɔ sɛ tɛn. Ðo Mɔyízisɛ́n ɔ mɛ ɔ, yě nyí nǔ mímɛ́ bɔ è sixú ɖu. Klehwan ɖaxó ɖé ɖu nǔ e ɖo ali yětɔn jí lɛ́ é bǐ, bo hɛn nǔ gblé tawun, bɔ è kpɔ́n dó mɔ awě.—Tí 10:14; Mt 3:4.
-
Klisánwun.
-
Klísu.
-
Kɔ́ɔ.
Nǔ e è nɔ sɔ́ dó jlɛ́ nǔ xúxú kpó sin, alǒ nǔ mɔ̌hun ɖěvo lɛ́ kpó ná é wɛ. Sɔgbe kpó nǔjlɛ́nú bǎti kpó ɔ, kɔ́ɔ ɖokpó nɔ ná lǐtli 220.—1Ax 5:11; Lk 16:7, tínmɛ e ɖo do é.
-
Kɔ́xota.
Fí e è xá lɛ́ lɛ̌ dó goxɔ ɔ, lobɔ nǔɖé ma ɖ’é ta ǎ é wɛ; nukɔnmɛ ɔ, é wá nyí kɔ́xota e è mɛ dǒ lɛ́ lɛ̌ dó, bɔ yě ɖo tɛ́npli ɔ sín xɔ tají ɔ sín xá mɛ lɛ́ é ɖokpó. Goxɔ ɔ sín kɔ́xota wɛ vɔ̌sákpe e jí è nɔ dó vɔ̌sánú lɛ́ zo ɖe é nɔ, bo wá nɔ tɛ́npli ɔ sín kɔ́xota kpɛví ɔ. Biblu lɛ́ ɖɔ xó dó xwé ɖé lɛ́ kpó nɔtɛn ɖé lɛ́ kpó sín kɔ́xota wú.—Tí 8:13; 27:9; 1Ax 7:12; Mt 26:3; Mk 15:16; Nǔ 11:2.
-
Kuzú.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é nɔ dó gesí takwɛ́ e mɛ ɖokpó ɖokpó ɖó ná sú é.—Nɛɛ 5:4; Hlɔ̌ 13:7.
KP
-
Kpɛn.
Nǔɖé wɛ bɔ è sɔ́ gan dó bló ná, bɔ è nɔ dó jɔhɔn mɛ, lobɔ è nɔ zán dó gb’akpá nú mɛ alǒ dó xo nǔ. Ðo nǔjlɛ́dónǔwú linu ɔ, hwɛhwɛ wɛ kpɛn sín gbe nɔ zɔn kpɔ́ xá hwɛɖónúmɛ Mawu tɔn lɛ́ jlájlá kpó nǔwiwa tají e gosín Mawu gɔ́n lɛ́ é kpó.—1Kɔ 15:52; Nǔ 8:7–11:15.
-
Kplɔ́ngbasá.
Xókwín e tínmɛ tɔn nyí “mɛ xixo kplé ɖó kpɔ́” alǒ “kplékplé ɖé” é wɛ; amɔ̌ ɖo wěmafɔ gěgé mɛ ɔ, xɔ alǒ nɔtɛn ɖé wɛ é nɔ nyí, bɔ Jwifu lɛ́ nɔ kplé ɖo fínɛ́, bo nɔ xa Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́, kplɔ́n nǔ, ɖɔ mawuxó, lobo xo ɖɛ. Ðo Jezu hwenu ɔ, toxo e d’agba ɖo Izlayɛ́li lɛ́ é ɖokpó ɖokpó nɔ ɖó kplɔ́ngbasá ɖokpó, bɔ toxo ɖěɖěe d’agba tawun lɛ́ é nɔ ɖó hú ɖokpó.—Lk 4:16; Mɛ 13:14, 15.
-
Kpo nu xwíɖíxwíɖí.
Kpo gaga e nu gan nu xwíɖíxwíɖí nɔ ɖe é wɛ, bɔ glesi lɛ́ nɔ zán dó bló bɔ kanlin ɖé nɔ sɛ tɛn. È nɔ sɔ́ xó e nǔnywɛ́tɔ́ ɖé ɖɔ nú tóɖóetɔ́ tɔn, bo ná dó dó wǔsyɛ́n lanmɛ n’i bónú é ná xwedó wěɖexámɛ e nǔnywɛ́ kpé lɛ́ é jlɛ́ dó kpo nu xwíɖíxwíɖí wú. È ɖe xógbe ‘hwɛ̌ sísɛ́ kpo nu xwíɖíxwíɖí sín nuvínu’ ɔ sín lěe nyibú tasyɛ́ntɔ́ ɖé nɔ wa nǔ gbɔn é mɛ; nyibú e xwe kɔ d’akún ɖɔ émí kún ná wa nǔ sɔgbe xá kpo nu xwíɖíxwíɖí e sɔ́ ɛ wɛ è ɖe é ó é nɔ sɛ́ hwɛ̌ kpo ɔ, bɔ éɖée jɛ́n é ka nɔ gblé wǔ.—Mɛ 26:14; Hwɛ 3:31.
L
-
Levíi; Levíi ví.
Vǐ súnnu Jakɔ́bu tɔn atɔngɔ́ e é ji ɖo asi tɔn Lea xomɛ é wɛ; è lɛ́ ná nyǐkɔ ɔ akɔta e gosín kúnkan tɔn mɛ é. Vǐ súnnu tɔn atɔn lɛ́ wá húzú mɛ e ɖó gbɛ̌ta tají atɔn e è nɔ ylɔ́ ɖɔ vɔ̌sánúxwlémawutɔ́gbɛ́ta Levíi ví lɛ́ tɔn é ayǐ lɛ́ é. Hweɖélɛ́nu ɔ, è nɔ zán xógbe “Levíi ví lɛ́” dó dó gesí akɔta ɔ blěbú, amɔ̌ hwɛhwɛ ɔ, è nɔ ɖe xwédo vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ tɔn Aalɔ́ɔn tɔn sín mɛ. Akɔta Levíi tɔn ɔ mɔ ayǐkúngban sín akpáxwé ɖě yí ɖo Akpádídó yíkúngban ɔ jí ǎ, loɔ, è ná yě toxo 48 bɔ é ɖo ayǐkúngban e è ná akɔta ɖě lɛ́ é sín dogbó lɛ́ jí.—Sɛ́ 10:8; 1Ta 6:1; Eb 7:11.
-
Lɛputɔ́ɔn.
-
Lǐndɔ̌n.
Lěe è nɔ tínmɛ xókwín Ebléegbe tɔn nèphèsh kpó Glɛ̌kigbe tɔn psukhê kpó dó gbe ɖěvo mɛ gbɔn sín do é nɛ́. Ényí è gbéjé lěe è zán xókwín énɛ́ lɛ́ gbɔn ɖo Biblu mɛ é kpɔ́n ɔ, é ɖo wɛn ɖɔ nǔ tají e yě nɔ dó gesí lɛ́ é wɛ nyí, (1) gbɛtɔ́, (2) kanlin, alǒ (3) gbɛ gbɛtɔ́ alǒ kanlin tɔn. (Bǐ 1:20; 2:7; Kɛ́ 31:28; 1Pi 3:20; lɛ̌ kpɔ́n tínmɛ e ɖo do lɛ́ é.) Lěe sinsɛn gěgé nɔ zán xókwín “lǐndɔ̌n” ɔ gbɔn é gbɔn vo nú lěe Biblu zán gbɔn é. Biblu xlɛ́ ɖɔ ényí è zán xókwín nèphèsh kpó psukhê kpó dó ɖɔ xó dó nǔɖíɖó ayǐkúngban jí tɔn lɛ́ wú ɔ, yě bǐ nɔ dó gesí nǔ e è sixú mɔ bo ɖ’alɔ wú lě, bɔ é sixú lɛ́ kú é. Ðo Biblu élɔ́ mɛ ɔ, hwɛhwɛ wɛ è tínmɛ xókwín dodó énɛ́ lɛ́ sɔgbe xá tínmɛ e yě ɖó ɖo fí ɖokpó ɖokpó é. Xókwín alǒ xógbe e è tínmɛ yě dó é ɖé lɛ́ ɖíe: “Gbɛ,” “nǔɖíɖó,” “mɛ,” “gbɛtɔ́,” “mɛɖésúnɔ blěbú,” alǒ xókwín e nɔ dó gesí mɛ é ɖé kpowun (ɖi kpɔ́ndéwú ɔ, è zán “un” nú “lǐndɔ̌n ce”). Ðo ninɔmɛ gěgé mɛ ɔ, tínmɛ e ɖo do é nɔ xlɛ́ ɖɔ è sixú lɛ́vɔ́ tínmɛ xókwín ɔ dó “lǐndɔ̌n.” Ényí è zán xókwín “lǐndɔ̌n” ɖo wěmafɔ ɖé, alǒ ɖo tínmɛ e ɖo do lɛ́ é mɛ ɔ, è ɖó ná mɔ nukúnnú jɛ mɛ sɔgbe xá tínmɛ e è ná d’é jí káká jɛ fí din é. Ényí è ɖɔ ɖɔ è wa nǔɖé kpó lǐndɔ̌n mɛtɔn blěbú kpó ɔ, tínmɛ tɔn wɛ nyí ɖɔ è sɔ́ mɛɖésúnɔ blěbú, ayi mɛtɔn bǐ, alǒ gbɛ mɛtɔn blěbú dó wa nǔ ɔ. (Sɛ́ 6:5; Mt 22:37) Ðo ninɔmɛ ɖé lɛ́ mɛ ɔ, xókwín dodó énɛ́ lɛ́ sixú dó gesí jlǒ nǔɖíɖó ɖé tɔn, alǒ zɛn e sɔ́ ɛ é. Yě sixú lɛ́ dó gesí mɛkúkú alǒ cyɔ.—Kɛ́ 6:6; Nǔx 23:2; Eza 56:11; Aj 2:13.
-
Lǒ.
Xó alǒ tan kléwún e nǔnywɛ́ kpé, bɔ é nɔ kplɔ́n nǔ mɛ, alǒ nɔ ɖe nǔgbó e gɔ́ngɔ́n é ɖé xlɛ́ ɖo xógbe kléwún ɖé mɛ é wɛ. Lǒ Biblu tɔn ɖé sixú nyí xó e è ná lin tamɛ cóbó mɔ nukúnnú jɛ mɛ é ɖé alǒ nǔbasɔ́ ɖé. Lǒ ɖé nɔ ɖe nǔgbó ɖé xlɛ́ ɖo xógbe e za wě é mɛ, hwɛhwɛ ɔ, ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu. Lǒ ɖé lɛ́ wá húzú xó e è nɔ ɖɔ kpaa dó cá nú mɛɖé alǒ ɖe mɛ ɔ kpo é.—Nǔt 12:9; 2Pi 2:22.
M
-
Mǎna.
Nǔɖuɖu tají e Izlayɛ́li ví lɛ́ ɖu ɖo xwe 40 e yě bló ɖo gbětótló mɛ lɛ́ é hwenu é wɛ. Jexóva wɛ nɔ ná yě. Zǎnzǎn lɛ́ bǐ ɔ, é nɔ tɔ́n ɖo kɔ́ mɛ ɖo nǔjíwǔ linu, bɔ ahǔn nɔ cyɔ́n; gbɔjɛzángbe lɛ́ kɛ́ɖɛ́ jɛ́n é ma nɔ wá ǎ. Hwenu e Izlayɛ́li ví lɛ́ mɔ azɔn nukɔntɔn ɔ é ɔ, yě ɖɔ: “Étɛ́ ka nyí énɛ́?” alǒ, ɖo Ebléegbe mɛ ɔ, “man houʼ?” (Tí 16:13-15, 35) Jezu lɔmɔ̌ dó gesí mǎna ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu.—Jn 6:49, 50.
-
Masedwáni.
Totaligbé Glɛ̌ki tɔn sín xá ɖé wɛ bo wá húzú xá nukúnɖéjí ɖé ɖo acɛkpikpa Alexandre le Grand tɔn glɔ́, bo nɔ éɖée sí káká jɛ hwenu e Hlɔ̌manu lɛ́ wá yí é. Tokpɔn Hlɔ̌ma tɔn ɖé nyí wɛ Masedwáni ɖe hwenu e Pɔ́lu yi Elɔ́pu azɔn nukɔntɔn ɔ é. Pɔ́lu yi xá énɛ́ mɛ azɔn atɔn.—Mɛ 16:9.
-
Mɛ́; mǐmɛ́.
Jijɔ Jexóva tɔn tají ɖé wɛ; ninɔmɛ mǐmɛ́jíninɔ bǐ mlɛ́mlɛ́ ɖo walɔ ɖagbe lixo tɔn kpó nǔ e è ɖe ɖó vo é tɔn kpó wɛ. (Tí 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11) Ényí xókwín Ebléegbe tɔn dodó ɔ, alǒ Glɛ̌kigbe tɔn dodó ɔ dó gesí gbɛtɔ́ (Mk 6:20; Mɛ 3:21), nǔ (Hlɔ̌ 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), tɛn (Mt 4:5; Mɛ 7:33; Eb 9:1), alǒ azɔ̌ (Tí 36:4) ɔ, tínmɛ e é nɔ jló ná ɖó é wɛ nyí nǔ e è ɖe ɖó vo nú Mawu mímɛ́ ɔ é; ninɔmɛ nǔ alǒ mɛ e è ɖe ɖó vo nú sinsɛnzɔ́ Jexóva tɔn é tɔn wɛ. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, è lɛ́ zán xókwín e è tínmɛ bɔ é nyí “mɛ́” alǒ “mǐmɛ́” é dó dó gesí mǐmɛ́jíninɔ ɖo walɔ mɛɖésúnɔ tɔn lixo.—2Kɔ 7:1; 1Pi 1:15, 16.
-
Mɛ̌dinu lɛ́.
Togun ɖé wɛ bo gosín kúnkan vǐ súnnu Jafɛ́ti tɔn Madayíi tɔn mɛ; yě yi sá xwé dó ayǐkúngban wɛnjɛ Iran tɔn e nyí sókan mɛ é jí, bɔ é wá húzú Mɛ̌di to ɔ. Mɛ̌dinu ɖé lɛ́ wá Pantekótuxwe ɔ domɛ ɖo 33 H.M. tɔn ɖo Jeluzalɛ́mu.—Mɛ 2:9.
-
Mɛ e ɖo éɖée sí é; mɛ e jɛ éɖée sí é.
Ðo acɛkpikpa Hlɔ̌ma tɔn glɔ́ ɔ, “mɛ e ɖo éɖée sí” é wɛ nyí mɛ e è ji, bɔ é vo, lobo ɖó acɛ tovínyínyí tɔn lɛ́ bǐ mlɛ́mlɛ́ é. Ðo alɔ ɖěvo mɛ ɔ, “mɛ e jɛ éɖée sí é” ɔ, mɛ e gosín kannumɔgbénu é wɛ. Kannumɔ e jɛ éɖée sí sɔgbe xá sɛ́n é nɔ húzú toví Hlɔ̌ma tɔn, amɔ̌, é sixú nɔ toxóɖiɖɔ sín tɛn ɖě mɛ ǎ. Ényí é jɛ éɖée sí, bɔ é ma ka nyí ɖo sɛ́n linu ǎ ɔ, é ná ɖó toví sín acɛ lɛ́ bǐ ǎ.—1Kɔ 7:22.
-
Mɛ e húzú Jwifu é.
-
Mɛ nyanya ɔ.
-
Mɛsɛ́dó.
-
Mɛsɛntɔ́ agun tɔn.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn diakonos e è nɔ tínmɛ b’ɛ nɔ nyí “sinsɛnzɔ́watɔ́” alǒ “mɛsɛntɔ́” é wɛ è lɛ́ tínmɛ gbɔn mɔ̌. “Mɛsɛntɔ́ agun tɔn” nɔ dó gesí mɛ e nyí alɔgɔ́tɔ́ nú kplékplé mɛxó agun tɔn lɛ́ tɔn é ɖé ɖo agun mɛ. É ɖó ná nɔ wa nǔ sɔgbe xá nǔ ɖěɖěe Biblu byɔ́ ɖɔ è ɖó ná wa cóbó ná jɛxá wǔjɔmɛzɔ́ énɛ́ é.—1Ti 3:8-10, 12.
-
Mɛsísɔ́.
Xókwín Ebléegbe tɔn ɔ sín tínmɛ nukɔntɔn ɔ wɛ nyí “è sá nǔ sinnɔ dó nǔɖé alǒ kɔn d’é jí.” È nɔ kɔn ami dó mɛɖé alǒ nǔɖé jí dó xlɛ́ ɖɔ è ɖe mɛ énɛ́ alǒ nǔ énɛ́ ɖó vo nú sinsɛnzɔ́ bǔnɔ ɖé. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, è lɛ́ zán xókwín ɔ dó dó gesí mɛ ɖěɖěe jí gbigbɔ jɛ te dó, ɖó è sɔ́ yě bɔ yě ná yi jǐxwé wútu lɛ́ é.—Tí 28:41; 1Sa 16:13; Lk 4:18; Mɛ 10:38; 2Kɔ 1:21.
-
Mɛsíya.
Xókwín ɖé wɛ bɔ è ɖe sín xókwín Ebléegbe tɔn e tínmɛ tɔn nyí “mɛ e è sɔ é” é mɛ. É kpó “Klísu” kpó wɛ ɖó tínmɛ ɖokpó ɔ; “Klísu” ɔ xókwín Glɛ̌kigbe tɔn ɖé wɛ.—Da 9:25; Jn 1:41.
-
Mɛte.
Nǔjlɛ́nú ɖé wɛ bo nɔ jlɛ́ doyiyi sin tɔn; mɛ̌tlu 1,8 wɛ nɔ nyí mɛte ɖokpó.—Mɛ 27:28.
-
Mɛxó agun tɔn; mɛxómɔ.
Súnnu e ɖó xwe ɖo ta é ɖé wɛ, amɔ̌, ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ ɔ, súnnu e ɖo tɛn acɛkpikpa tɔn ɖé mɛ, bɔ è lɛ́ sɔ́ azɔ̌ d’así ná ɖo kplékplé ɖé, alǒ akɔta ɖé mɛ é wɛ nɔ nyí mɔ̌ jɛ nukɔn. È lɛ́ zán xókwín énɛ́ dó nǔɖíɖó jǐxwé tɔn ɖé lɛ́ wú ɖo wěma Nǔɖexlɛ́mɛ tɔn mɛ. È nɔ tínmɛ xókwín Glɛ̌kigbe tɔn présbutéros b’ɛ nɔ nyí “mɛxó agun tɔn” hwenu e é dó gesí mɛ ɖěɖěe è sɔ́ azɔ̌ d’así ná bónú yě ná xlɛ́ ali agun ɔ lɛ́ é.—Tí 4:29; Nǔx 31:23; 1Ti 5:17; Nǔ 4:4.
-
Mǐla.
Hinhɔ́n wǎnɖagbenɔ e atín wunnɔ, alǒ atín kpɛví kpɛví Commiphora lɛ́ nɔ ná é wɛ. Mǐla ɖo ajɔxanú ɖěɖěe è nɔ zán dó ɖa ami mímɛ́ e è nɔ dó ɖe mɛ ɖó vo nú Mawu ná é mɛ. È nɔ zán dó ɖyɔ́ wǎn nú nǔɖé lɛ́, ɖi awu alǒ zan, bo nɔ lɛ́ kɔn dó ami e è nɔ dó dɛn wǔtu ná lɛ́ é kpó nǔsáwǔ lɛ́ kpó mɛ. È nɔ cáká kpó vɛ̌ɛn kpó dó bló amasin e ɖó aɖǐ é ná. È nɔ lɛ́ zán mǐla dó sɔ́ nǔ nú cyɔ ɖé cóbó nɔ ɖi.—Tí 30:23; Nǔx 7:17; Mk 15:23; Jn 19:39.
-
Mǐlu.
Nǔjlɛ́kpo ɖé wɛ bo tɔ́n azɔn ɖokpo géé ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn dodó lɛ́ mɛ ɖo Matíe 5:41 mɛ; é cí ɖɔ é ɖo gesí dó mǐlu Hlɔ̌ma tɔn e nɔ bló mɛ̌tlu 1 479,5 é wɛ.
-
Mǐnu.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, mǐnu ɖokpó nɔ xɔ dlǎkumu 100. É nɔ da glǎmu 340.—Lk 19:13.
-
Mɔlɔ́ki.
Nǔmɛsɛn Amumɔ́ɔ ví lɛ́ tɔn ɖé wɛ; vlafo ɔ, é wɛ lɛ́ nyí Malukámu, Milukɔ́mu, alǒ Mɔlɛ́ki.—Mɛ 7:43.
-
Mɔyízisɛ́n.
N
-
Nǎa.
Ami wǎnɖagbenɔ e nɔ vɛ́ axi tawun bo nɔ ɖó sinmɛ vɔvɔ nyaa e wi d’é mɛ é ɖé wɛ; atínvú nard (Nardostachys jatamansi) wɛ nɔ ná. Ðó é vɛ́ axi tawun wútu ɔ, hwɛhwɛ ɔ, è nɔ cáká kpó ami e ma vɛ́ axi sɔmɔ̌ ǎ lɛ́ é kpó; hweɖélɛ́nu ɔ, é nɔ nyí adodwé ǎ. Tají ɔ, Maki kpó Jaan kpó bǐ ɖɔ ɖɔ “nǎa akú” wɛ è kɔn dó Jezu jí.—Mk 14:3; Jn 12:3.
-
Nazalɛ́tinu.
-
Nisáan.
Ée Jwifu lɛ́ gosín kannumɔgbénu ɖo Babilɔ́nu gúdo é ɔ, nyǐkɔ yɔ̌yɔ́ e è ná sun abíbu tɔn ɔ é nɛ́; sun nukɔntɔn e ɖo sinsɛn Jwifu lɛ́ tɔn sín sunzánwéma mɛ, bo nyí tɛ́nwegɔ́ ɔ ɖo sunzánwéma kpaa lɛ́ mɛ é wɛ. É nɔ bɛ́sín sun mars tɔn sín vlɔ̌ɖówe jɛ sun avril tɔn sín vlɔ̌ɖówe. (Nɛɛ 2:1) È nɔ ɖu Dǐndínwáyixwe Jwifu lɛ́ tɔn ɖo 14 nisáan, bɔ Jezu ɖó Aklúnɔ sín nǔɖuɖu ɔ ayǐ ɖo azǎn énɛ́ gbe. (Lk 22:15, 19, 20) È xwe è nyi yatín wú ɖo azǎn ɖokpó ɔ gbe.—Lk 23:44-46.
-
Nubláblá.
Wǔ ɖíɖó zɔ nú nǔɖuɖu lɛ́ bǐ nú hwenu ɖé wɛ nyí mɔ̌. Izlayɛ́li ví lɛ́ nɔ blá nu ɖo Hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛzán gbe, wǔvɛ́ lɛ́ hwenu kpó hwenu e yě ɖó hudó wěɖexámɛ Mawu tɔn tɔn é kpó. Jwifu lɛ́ bló tuto bo nɔ blá nu azɔn ɛnɛ xwemɛ xwemɛ, bo nɔ dó flín awě e xo yě ɖo hwenuxó mɛ lɛ́ é. È byɔ́ klisánwun lɛ́ ɖɔ yě ní nɔ blá nu ǎ.—Ɛsd 8:21; Eza 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lk 18:12; Mɛ 13:2, 3; 27:9.
-
Nǔbúdo Mawu tɔn.
-
Nǔcɔ́tɔ́.
Mɛ e nɔ cɔ́ gbɛtɔ́ alǒ nǔɖókan lɛ́ bónú nǔ ɖěbǔ ní ma hɛn nǔ gblé dó yě wú ó é ɖé wɛ, bɔ hwɛhwɛ ɔ, é nɔ nyí zǎnmɛ; é sixú kún kpɛn hwenu e awǒvinú ɖé ja é. Hwɛhwɛ ɔ, nǔcɔ́tɔ́ lɛ́ nɔ nɔ te ɖo toxo ɔ sín dǒ lɛ́ kpó atɔxwɛ lɛ́ kpó jí, bo ná mɔ tɛn dó kpɔ́n mɛ e ja toxo ɔ mɛ lɛ́ é cóbónú yě ná sɛkpɔ́. Ðo ahwan mɛ ɔ, è nɔ ylɔ́ nǔcɔ́tɔ́ ɖɔ sɔ́ja.—Mt 27:65; 28:4.
-
Nudómɛ.
È gblɔ́n nǔ nyanya sín adǎn nú mɛɖé alǒ nǔɖé, alǒ è ylɔ́ nǔ nyanya dó mɛɖé alǒ nǔɖé jí wɛ nyí mɔ̌. É gbɔn vo nú su ɖuɖu alǒ xomɛsin syɛ́nsyɛ́n. Nudómɛ ɔ, xó e è ɖɔ dó byɔ́ nǔ nyanya dó mɛɖé jí é wɛ. Nú é nyí ɖɔ Mawu wɛ dó nu mɛ, alǒ nú mɛ e é ná gbe tɔn é ɖé wɛ dó nu mɛ ɔ, nudómɛ énɛ́ nɔ nyí nǔɖɔɖayǐ ɖé, bo ka nɔ gblá gbeɖé ǎ.—Bǐ 12:3; Kɛ́ 22:12; Mk 11:21; Mɛ 23:12; Hlɔ̌ 12:14; Ga 3:10.
-
Nǔɖɔɖayǐ.
Wɛn e è sɔ́ dó ayi mɛ nú mɛ é ɖé wɛ; é sixú nyí jlǒ Mawu tɔn ɖiɖe xlɛ́, alǒ jlǒ énɛ́ jlájlá. Nǔɖɔɖayǐ ɖé sixú nyí nǔkplɔ́nmɛ walɔ ɖagbe tɔn e è sɔ́ dó ayi mɛ nú mɛ é ɖé, gbeɖiɖe Mawu tɔn ɖé alǒ hwɛɖiɖɔ tɔn sín xó e è ɖɔ é, abǐ nǔ e ná wá jɛ bɔ è ɖɔ é ɖé.—Mt 13:14; 2Pi 1:20, 21.
-
Nǔjíwǔ.
-
Nǔjlɔ́jlɔ́wiwa.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ ɔ, nǔ e sɔgbe xá nǔgbódodó Mawu tɔn bo kunkplá nǔ ɖagbe kpó nǔ nyanya kpó é wɛ.—Bǐ 15:6; Sɛ́ 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33.
-
Nukɔngbéví.
Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, vǐsúnnuɖaxó tɔ́ ɖé tɔn wɛ. Ðo Biblu sín hwenu ɔ, vǐ súnnu nukɔngbéví ɔ nɔ nɔ tɛn e wlí yɛ̌yi é mɛ ɖo xwédo ɔ mɛ, bɔ ényí tɔ́ ɔ kú ɔ, é wɛ nɔ húzú tatɔ́ xwédo ɔ tɔn. Gbɔn vo nú nukɔngbéví Jexóva tɔn e Jezu nyí é ɔ, é lɛ́ nyí nukɔngbéví ɖo nǔɖíɖó lɛ́ bǐ mɛ, bo lɛ́ nyí mɛ nukɔntɔn e fɔ́n ɖo mɛkúkú lɛ́ mɛ é.—Bǐ 25:33; Tí 11:5; Ko 1:15; Nǔ 1:5.
-
Nukúnkpénǔwútɔ́.
Súnnu e azɔ̌ tají e é ɖó é wɛ nyí ɖɔ é ná kpé nukún dó agun ɔ wú, bo lɛ́ wa lɛ̌ngbɔ́nyitɔ́zɔ́ ɖo agun ɔ mɛ é ɖé wɛ. Linlin tají e tɔ́n ɖo xókwín Glɛ̌kigbe tɔn épiskopos mɛ é wɛ nyí nukúnkpédómɛwú xɛ nya ɖo mɛ jí tɔn. Xókwín “nukúnkpénǔwútɔ́” kpó “mɛxó” (présbutéros) kpó nɔ dó gesí tɛn ɖokpó ɔ ɖo agun klisánwun tɔn mɛ; xókwín “mɛxó” ɔ nɔ xlɛ́ ɖɔ mɛ e è sɔ́ ɖó tɛn énɛ́ mɛ é ɖó jijɔ ɖěɖěe xlɛ́ ɖɔ é zin lɛ́ é, bɔ xókwín “nukúnkpénǔwútɔ́” ɔ nɔ tɛ ɖɛ̌ azɔ̌ e é ɖó ná wa lɛ́ é jí.—Mɛ 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.
-
Nǔkún sísó; nǔkúnsótɛn.
Nǔkún sísó ɔ, nǔ e è nɔ wa dó ɖe nǔkún sín gotín wú, alǒ sín fló mɛ é wɛ; bɔ nǔkúnsótɛn ɔ nyí fí e è nɔ wa azɔ̌ énɛ́ ɖe é. Kpo wɛ è nɔ hɛn alɔ mɛ dó só nǔkún, alǒ ényí nǔkún ɔ sukpɔ́ ɔ, è nɔ zán azɔ̌wanú bǔnɔ lɛ́, ɖi nǔkúnsónú e kanlin lɛ́ nɔ dɔn lɛ́ é. Nǔkúnsónú ɔ nɔ gbɔn nǔkún e è tɛ́ ɖó nǔkúnsótɛn ɔ lɛ́ é jí; nǔkúnsótɛn ɔ nɔ cí toboo, bo nɔ ɖo faɖaɖa, bɔ hwɛhwɛ ɔ, é nɔ nyí fí e yi jǐ bɔ jɔhɔn nɔ nyi ɖe ganjí é.—Le 26:5; Eza 41:15; Mt 3:12.
-
Nǔníná e è nɔ dó blěbú tɔn zo é.
-
Nǔníná hwɛsɔ́kɛmɛ tɔn.
Vɔ̌sánú e è xwlé Mawu ɖó hwɛ e è ma tuun ǎ bo hu, ɖó hwɛhuhu sín gǎnmaɖó wú é ɖé wɛ. Kanlin vovo lɛ́, bɛ́sín nyibú jí káká jɛ ahwannɛ́ jí wɛ è nɔ zán dó sá vɔ̌ énɛ́ sɔgbe xá tɛn e mɛ mɛ e sín hwɛ súnsún gbé è ja é ɖe é kpó ninɔmɛ tɔn kpó.—Le 4:27, 29; Eb 10:8.
-
Nǔníná nǔbláwǔkúnúmɛ tɔn lɛ́.
Nǔ ɖěɖěe è ná dó d’alɔ mɛ e ɖo hudó mɛ é ɖé é. È ɖɔ nǔníná énɛ́ lɛ́ sín xó tlɔlɔ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ ǎ, amɔ̌, Sɛ́n ɔ xlɛ́ ali Izlayɛ́li ví lɛ́ ɖo ali tawun tawun ɖé lɛ́ nu dó nǔ e yě ɖó ná wa nú wamamɔnɔ lɛ́ é wú.—Mt 6:2.
-
Nǔníná vɛ̌ɛn tɔn.
È nɔ kɔn nyi vɔ̌sákpe ɔ jí, bo nɔ lɛ́ xwlé nǔníná gěgé ɖěvo lɛ́ gɔ́ ná. Pɔ́lu zán xógbe énɛ́ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó ɖe gbesisɔmɛ e é ɖe bo ná zán éɖée dó klisánwun hǎtɔ́ tɔn lɛ́ tamɛ é xlɛ́.—Kɛ́ 15:5, 7; Flp 2:17.
-
Nǔsísɔ́ sín azǎn gbe.
Nyǐkɔ e è ná azǎn e nɔ jɛ nukɔn nú gbɔjɛzán é wɛ; ɖo azǎn énɛ́ gbe ɔ, Jwifu lɛ́ nɔ sɔ́ nǔ nú nǔ e ɖo dandan lɛ́ é. Azǎn énɛ́ nɔ wá vivɔnu hwenu e hwe yi xɔ ɖo azǎn e è nɔ ylɔ́ ɖɔ vendredi ɖo égbé é jí é; hwe énɛ́ nu wɛ gbɔjɛzán ɔ nɔ bɛ́. Ðo Jwifu lɛ́ gɔ́n ɔ, azǎn ɖokpó nɔ bɛ́ ɖo gbadanu bo nɔ wá vivɔnu ɖo gbadanu e bɔ d’é wú é.—Mk 15:42; Lk 23:54.
-
Nusú hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛ tɔn.
Akɔjijɛgbá ɔ sín nusú e nukɔn vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó ɔ nɔ mì nǔníná hwɛsɔ́kɛmɛ tɔn lɛ́ sín hun dó ɖo Hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛzán ɖaxó ɔ gbe é wɛ. È ɖe xógbe Ebléegbe tɔn ɔ sín xókwín e sín tínmɛ nyí “cyɔ́n nǔ dó (hwɛhuhu)” alǒ vlafo “súnsún (hwɛhuhu)” é mɛ. Siká kɛ́ɖɛ́ wɛ è sɔ́ dó bló, bɔ celubɛ́ɛn we ɖ’é jí ɖo tóvínu lɛ́ ɖokpó ɖokpó. Hweɖélɛ́nu ɔ, è nɔ ylɔ́ kpowun ɖɔ “nusú.”—Tí 25:17-22; 1Ta 28:11; Eb 9:5.
-
Nǔwlánwlán mímɛ́, alǒ Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́.
-
Nǔ xwíxwlé.
Xó e è ɖɔ dó xwlé nǔ bo ná dó dó zǒgbe jí ɖɔ nǔɖé nyí nǔgbó é, alǒ akpá e mɛɖé dó ɖɔ émí ná wa nǔɖé, alǒ gɔn nǔɖé wa é. Hwɛhwɛ ɔ, akpá ɖé wɛ bɔ è nɔ dó nú mɛ e ɖo tɛn e yi jǐ é ɖé mɛ é, tají ɔ, nú Mawu. Jexóva dó zǒgbe akɔ e é jɛ xá Ablaxámu é jí gbɔn nǔ xwíxwlé n’i gblamɛ.—Bǐ 14:22; Eb 6:16, 17.
P
-
Palaɖísi.
Fí ɖɛkpɛ ɖɛkpɛ, alǒ fí e cí jikpá ɖɔhun é ɖé. Nɔtɛn mɔ̌hun nukɔntɔn ɔ wɛ nyí Edɛ́ni; Jexóva wɛ bló nú asú kpó asi kpó nukɔntɔn ɔ. Hwenu e Jezu ɖo yatín jí bo ɖo xó ɖɔ nú dǎnúwatɔ́ e ɖo akpá tɔn lɛ́ é ɖokpó wɛ é ɔ, xó tɔn xlɛ́ ɖɔ ayǐkúngban ɔ ná wá húzú palaɖísi. Ðo 2 Kɔlɛ́ntinu lɛ́ 12:4 mɛ ɔ, é ɖo wɛn ɖɔ xókwín énɛ́ ɖo gesí dó palaɖísi nǔjlɛ́dónǔwú tɔn ɖé wɛ, bɔ ɖo Nǔɖexlɛ́mɛ 2:7 mɛ ɔ, é ɖo gesí dó palaɖísi jǐxwé tɔn wɛ.—Ha 4:13; Lk 23:43.
-
Pantekótu.
Xwe wegɔ́ e ɖo xwe tají atɔn e è byɔ́ ɖo Jwifu súnnu lɛ́ bǐ sí ɖɔ yě ná nɔ ɖu ɖo Jeluzalɛ́mu é mɛ é wɛ. Pantekótu e sín tínmɛ nyí “(Azǎn) kanɖéwǒgɔ́” é wɛ nyí nyǐkɔ e è zán ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ nú xwe e è nɔ ylɔ́ ɖɔ Nǔkúnyiyaxwe alǒ Aklúnɔzángblaxwe ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ é. Nú è lɛ́n bɛ́sín 16 nisáan ɔ, azǎn 50gɔ́ ɔ gbe wɛ è nɔ ɖu xwe énɛ́.—Tí 23:16; 34:22; Mɛ 2:1.
-
Pɔnɛyíya.—
Kpɔ́n AGALILƐ.
S
-
Saduseɛn.
Sinsɛngbɛ́ta Jwifu lɛ́ tɔn nukúnɖéjí ɖé wɛ, bɔ dɔkunnɔ nukúnɖéjí lɛ́ kpó vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ e ɖó acɛ ɖaxó dó tɛ́npli ɔ sín azɔ̌ lɛ́ jí lɛ́ é kpó wɛ ɖ’é mɛ. Yě nɔ gbɛ́ hwɛndonúwiwa e è nɔ kplɔ́n mɛ ɖó nu wú, bɔ Falizyɛn lɛ́ nɔ xwedó lɛ́ é gěgé, káká jɛ nǔ ɖěvo e Falizyɛn lɛ́ ɖi nǔ ná lɛ́ é jí. Yě ɖi nǔ nú fínfɔ́n sín kú, alǒ ɖi nǔ ɖɔ wɛnsagun lɛ́ tíin ǎ. Yě klán gbe xá Jezu.—Mt 16:1; Mɛ 23:8.
-
Salomɔ́ɔ sín agba.
Ðo Jezu hwenu ɔ, fí e è nɔ gbɔn, bɔ nǔ ɖo ta ná é ɖé wɛ, lobɔ é ɖo zǎnzǎnhwe jí nú kɔ́xota tɛ́npli ɔ tɔn, mɛɖé lɛ́ ɖi nǔ ɖɔ tɛ́npli Salomɔ́ɔ tɔn sín akpáxwé e nɔ ayǐ é ɖé wɛ. Jezu ɖi zɔnlin gbɔn fínɛ́ kpɔ́n ɖo “avivɔhwenu,” bɔ klisánwun nukɔntɔn lɛ́ nɔ kplé bo nɔ sɛn Mawu ɖo fínɛ́.—Jn 10:22, 23; Mɛ 5:12.
-
Samalíi.
Axɔ́súɖuto akɔta wǒ totaligbé tɔn Izlayɛ́li tɔn lɛ́ tɔn sín azinkan wɛ toxo énɛ́ nyí nú xwe 200 mɔ̌, bɔ è nɔ lɛ́ ylɔ́ axɔ́súɖuto ɔ bǐ ɖɔ mɔ̌. È gbá toxo ɔ ɖó só e ɖó nyǐkɔ ɖokpó ɔ é jí. Ðo Jezu hwenu ɔ, tokpɔn Hlɔ̌ma tɔn e ɖo Galilée ɖo totaligbé é kpó Judée e ɖo tofɔligbé é kpó tɛ́ntin é wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Samalíi. Jezu nɔ yi ɖɔ mawuxó ɖo xá ɔ mɛ ǎ, amɔ̌, ényí é gbɔn fínɛ́ dín hweɖélɛ́nu ɔ, é nɔ ɖɔ xó xá mɛ e nɔ nɔ fínɛ́ é ɖé lɛ́. Piyɛ́ɛ zán cávi nǔjlɛ́dónǔwú tɔn Axɔ́súɖuto ɔ tɔn wegɔ́ ɔ hwenu e Samalíinu lɛ́ mɔ gbigbɔ mímɛ́ yí é.—1Ax 16:24; Jn 4:7; Mɛ 8:14.
-
Samalíinu lɛ́.
Ðo bǐbɛ́mɛ ɔ, Izlayɛ́li ví ɖěɖěe ɖo axɔ́súɖuto akɔta wǒ totaligbé tɔn lɛ́ tɔn mɛ lɛ́ é wɛ xógbe ɔ nɔ dó gesí, amɔ̌, ée Asilíinu lɛ́ yí Samalíi ɖo 740 J.H.M. tɔn gúdo é ɔ, é nɔ lɛ́ dó gesí jǒnɔ e Asilíinu lɛ́ kplá wá fínɛ́ lɛ́ é. Ðo Jezu hwenu ɔ, nyǐkɔ ɔ nɔ nyí akɔ alǒ to sín xo ɖě ǎ, é nyɔ́ wa ɔ, sinsɛngbɛ́ta e ɖo Sikɛ́mu kpó Samalíi kpó hwexónu tɔn sín xá mɛ é sín hǎgbɛ́ lɛ́ wɛ é nɔ dó gesí. Nǔ e mɛ e ɖo sinsɛngbɛ́ta ɔ mɛ lɛ́ é ɖi nǔ ná lɛ́ é gbɔn vo sésé nú ée mɛ e ɖo sinsɛn Jwifu lɛ́ tɔn mɛ lɛ́ é ɖi nǔ ná lɛ́ é.—Jn 8:48.
-
Satáan.
-
Sé.
Awǐnnya toboo e è nɔ sɔ́ ɖó awǐnnya mɔ̌hunkɔtɔn ɖé jí bo nɔ zán dó li nǔkún bɔ é nɔ húzú linfín é wɛ. Nǔɖé nɔ ɖo tɛ́ntinmɛ nú awǐnnya e ɖo do é, bɔ é jí wɛ awǐnnya e ɖo aga é nɔ jínjɔ́n bo nɔ lílɛ́. Ðo Biblu sín hwenu ɔ, nyɔ̌nu lɛ́ nɔ zán sé alɔnu tɔn lɛ́ hú gǎn ɖo xwé lɛ́ gbe. Ðó xwédo ɖé nɔ ɖó hudó sé tɔn nú wɔ̌xúxú gbe bǐ gbe tɔn xwédo ɔ tɔn wútu ɔ, Mɔyízisɛ́n ɔ gbɛ́ ɖɔ è ní ma yí sé ɔ alǒ sénukwɛn ɔ ɖó gbanu ó. Sé mɔ̌hunkɔtɔn ɖaxó e è nɔ bló lɛ́ é ɔ, kanlin wɛ nɔ lílɛ́.—Sɛ́ 24:6; Mk 9:42.
-
Sezáa.
Daágbó-nyíkɔ ɖokpó wɛ ɖo Hlɔ̌ma, bo wá húzú nyǐkɔ e è nɔ dó ylɔ́ dadá Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ ná é. È ylɔ́ Sezáa atɔn sín nyǐkɔ ɖo Biblu mɛ: Ogwísi, Tibɛ́ɛ kpó Klódu kpó. È ylɔ́ Nelɔ́ɔn sín nyǐkɔ ɖ’é mɛ ǎ có, ɖo fí ɖé lɛ́ ɔ, éyɛ́ wɛ “Sezáa” ɔ nɔ dó gesí. È lɛ́ zán “Sezáa” ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ dó dó gesí acɛkpikpa, alǒ to.—Mk 12:17; Mɛ 25:12.
-
Sɛ́n.
-
Sɛ́nkplɔ́nmɛtɔ́.
Mɛ ɖěɖěe vɔ́ Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ wlán lɛ́ é wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌. Hwenu e Jezu wá ayǐkúngban jí é ɔ, xókwín énɛ́ nɔ dó gesí kplékplé mɛ ɖěɖěe tuun Sɛ́n ɔ ganjí é tɔn ɖé. Yě klán gbe xá Jezu.—Ɛsd 7:6; Mk 12:38, 39; 14:1.
-
Silíi; Silíinu lɛ́.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, Tokpɔn Hlɔ̌ma tɔn wɛ Silíi nyí, bɔ Antyɔ́ci nyí azinkan tɔn. Ðibla nyí ayǐkúngban ɖokpó ɔ lɛ́ wɛ é kpó Silíi (alǒ Alámu) e xó è ɖɔ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ é kpó ɖó. Mɛ e nyí tokpɔngán Silíi tɔn é lɛ́ ɖó acɛ dó Palɛsitínu blěbú jí.—Lk 2:2; Mɛ 18:18; Ga 1:21.
-
Sinsɛngbɛ́ta.
Kplékplé mɛ ɖěɖěe tɛ́ dó nǔkplɔ́nmɛ ɖé lɛ́ wú, alǒ nukɔntɔ́ ɖé wú, bo nɔ xwedó nǔ e yěɖésúnɔ ɖó bo nɔ ɖi nǔ ná lɛ́ é tɔn ɖé wɛ. È nɔ zán dó dó gesí sinsɛn Jwifu lɛ́ tɔn sín gbɛ̌ta nukúnɖéjí we, yě wɛ nyí Falizyɛn lɛ́ kpó Saduseɛn lɛ́ kpó. Mɛ e ma nyí klisánwun ǎ lɛ́ é lɔ nɔ ylɔ́ klisánwun lɛ́ ɖɔ “sinsɛngbɛ́ta” alǒ “sinsɛngbɛ́ta Nazalɛ́tinu lɛ́ tɔn,” bɔ vlafo ɔ, yě nɔ kpɔ́n dó mɔ gbɛ̌ta e klán jɛ vo nú sinsɛn Jwifu lɛ́ tɔn é ɖé. É cí ɖɔ sinsɛngbɛ́ta ɖé lɛ́ vun kan ɖo agun klisánwun tɔn mɛ; ɖo tají ɔ, è ɖɔ “sinsɛngbɛ́ta Nikoláa tɔn” sín xó ɖo Nǔɖexlɛ́mɛ mɛ.—Mɛ 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Nǔ 2:6; 2Pi 2:1.
-
Sínsɛ́n nukɔntɔn.
Sínsɛ́n nukɔntɔn nǔkúnyiya hwenu tɔn lɛ́; nǔ nukɔntɔn e mɛ nǔ ɖěbǔ tɔ́n kɔ dó alǒ ná é. Jexóva byɔ́ akɔta Izlayɛ́li tɔn ɖɔ yě ní nɔ ná émí sínsɛ́n nukɔntɔn yětɔn lɛ́, é sixú nyí gbɛtɔ́, kanlin alǒ sínsɛ́n e gle yětɔn ná é. Akɔta Izlayɛ́li tɔn ɔ blěbú nɔ ná sínsɛ́n nukɔntɔn lɛ́ Mawu ɖo Wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é sín xwe kpó Pantekótuxwe kpó hwenu. È lɛ́ zán xógbe “sínsɛ́n nukɔntɔn” ɔ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó dó gesí Klísu kpó mɛ e è sɔ́ gbɔn gbigbɔ mímɛ́ gblamɛ lɛ́ é kpó.—1Kɔ 15:23, tínmɛ e ɖo do é; Kɛ́ 15:21; Nǔx 3:9; Nǔ 14:4.
-
Sínsɛnzɔ́ mímɛ́.
Sinsɛnzɔ́ alǒ azɔ̌ e mɛ́, bo kunkplá Mawu sinsɛn tlɔlɔ é.—Hlɔ̌ 12:1; Nǔ 7:15.
-
Sinyɔ́ɔ; Sinyɔ́ɔ só.
Toxo Jebúzinu lɛ́ tɔn e è mɛ ahohó lɛ́ lɛ̌ dó, bɔ é nɔ nyí Jebúzi, bo ɖo só e ɖo tofɔligbé-zǎnzǎnhwe jí Jeluzalɛ́mu tɔn é jí é wɛ nɔ lɛ́ nyí mɔ̌. Ée Davídi yí toxo énɛ́ gúdo é ɔ, é gbá hɔnmɛ tɔn ɖó fínɛ́, bɔ è wá sun nyǐ fínɛ́ ɖɔ “Davídi toxo.” (2Sa 5:7, 9) Sinyɔ́ɔ wá húzú só mímɛ́ tawun ɖé nú Jexóva hwenu e Davídi sɛ tɛn nú Akɔjijɛgbá ɔ wá fínɛ́ é. Nukɔnmɛ ɔ, nyǐkɔ ɔ nɔ lɛ́ dó gesí tɛ́npli ɔ sín xá mɛ ɖo Mɔlíya só jí, bɔ hweɖélɛ́nu ɔ, é nɔ lɛ́ dó gesí Jeluzalɛ́mu toxo ɔ blěbú. È zán ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu hwɛhwɛ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ.—Ðɛ 2:6; 1Pi 2:6; Nǔ 14:1.
-
Sítu.
Xugbado ɖaxó e ma gɔ́ngɔ́n mɔ̌ ǎ bo ɖo Libíi gbéjí ɖo totaligbé Aflíka tɔn é we wɛ; mɛ e nɔ wa azɔ̌ ɖo tɔjíhún mɛ ɖo hwexónu lɛ́ é nɔ ɖi xɛsi nú fínɛ́, ɖó kɔ́ e kplé ɖo fínɛ́ bo nyí awǒvinú bɔ xu sín sin nɔ ɖo tɛn sɛ ná wɛ hwɛhwɛ é wú.—Mɛ 27:17.
-
Sókpo.
Nǔ e mɛ è nɔ ján mɛ dó, bo ná dó dɔn tó nú mɛ é ɖé wɛ. Ðé lɛ́ nɔ ján afɔ lɛ́ kɛ́ɖɛ́, ɖěvo lɛ́ ka nɔ hɛn agbaza ɔ ɖó nyinya jí, bóyá, yě nɔ ján afɔ lɛ́, alɔ lɛ́, kpó kɔ kpó.—Jel 20:2; Mɛ 16:24.
-
Sɔ́ja hɔnmɛcɔ́tɔ́ lɛ́.
Sɔ́ja Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ sín gbɛ̌ta ɖé wɛ, bɔ è ɖó ayǐ bónú yě ná nɔ nya xɛ ɖo dadá Hlɔ̌ma tɔn ɔ jí. Sɔ́ja hɔnmɛcɔ́tɔ́ lɛ́ wá ɖó hlɔ̌nhlɔ́n tawun ɖo toxóɖiɖɔ linu bo nɔ nɔ gǔdo nú dadá Hlɔ̌ma tɔn ɖé alǒ ɖe è sín zinkpo jí.—Flp 1:13.
-
Sunví kéze tɔn.
-
Sunvíkpɔ́ntɔ́.
Mɛ e nɔ gbéjé hwesivɔ́, sun kpó sunví lɛ́ kpó sín tɛnsisɛ kpɔ́n, bo ná dó sixú ɖɔ nǔ e ná jɛ ɖo sɔgúdo lɛ́ é wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌.—Mt 2:1.
-
Sunví zǎnzǎn tɔn.—
Kpɔ́n SUNVÍ KÉZE TƆN.
-
Sun wá jǐ sín azǎn.
Azǎn nukɔntɔn sun ɖokpó ɖokpó tɔn ɖo sunzánwéma Jwifu lɛ́ tɔn mɛ; è nɔ kplé ɖó kpɔ́ ɖo azǎn énɛ́ gbe, bo nɔ ɖu agɔ̌, lobo nɔ lɛ́ sá vɔ̌ bǔnɔ ɖé lɛ́. Nukɔnmɛ ɔ, azǎn énɛ́ wá húzú xwezán to tɔn tají ɖé, bɔ mɛ lɛ́ nɔ wa azɔ̌ gbe nɛ́ gbe ǎ.—Kɛ́ 10:10; 2Ta 8:13; Ko 2:16.
T
-
Taatáa.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é nɔ dó gesí ninɔmɛ gankpá mɛ ninɔ tɔn e mɛ è bɛ́ wɛnsagun e tlí tó ɖo Nɔwée hwenu lɛ́ é dó é. Ðo 2 Piyɛ́ɛ 2:4 mɛ ɔ, xógbe tartaroô (‘bɛ́ nyi Taatáa mɛ’) sín tínmɛ wɛ nyí ɖɔ “wɛnsagun e hu hwɛ lɛ́ é” ɔ, è bɛ́ yě nyi Taatáa pagáwun lɛ́ tɔn e nyí xɛxó é mɛ ǎ; Taatáa pagáwun lɛ́ tɔn énɛ́ ɔ, gankpá do glɔ́ tɔn ɖé wɛ, bo nyí nɔtɛn e d’ablu é, bɔ è nɔ bɛ́ nǔmɛsɛn kpɛví kpɛví lɛ́ d’é mɛ. Taatáa e è ka zán ɖo 2 Piyɛ́ɛ 2:4 mɛ é xlɛ́ ɖɔ Mawu ɖe wɛnsagun énɛ́ lɛ́ kpo, bo bló bɔ yě ba tɛn kpó wǔjɔmɛ kpó e yě ɖó ɖo jǐxwé é kpo. Ðo taglo yětɔn mɛ ɔ, yě ɖo ablu gɔngɔn ɖé mɛ, b’ɛ zɔ́n bɔ yě sɔ́ nɔ mɔ nǔ jɛ linlin Mawu tɔn e za wě lɛ́ é wú ǎ. Lěe xó yětɔn ná fó gbɔn é lɔ d’ablu; Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ xlɛ́ ɖɔ è ná sú yě kpó gǎn yětɔn Satáan Awǒvi kpó sín kún dó káká sɔ́yi. Hǔn, Taatáa ɔ nɔ xlɛ́ ɖɔ Mawu sɔ́ wɛnsagun gǔfɔ́ntɔ́ énɛ́ lɛ́ hwe bǐ mlɛ́mlɛ́. É nyí nǔ ɖokpó ɔ kpó “domaɖó-azan” e xó è ɖɔ ɖo Nǔɖexlɛ́mɛ 20:1-3 mɛ é kpó ǎ.
-
Taláan.
Nǔ ɖaxó hú gǎn e Eblée lɛ́ nɔ dó da nǔ ná é kpó akwɛ́ yětɔn ɖaxó hú gǎn ɔ kpó wɛ. É nɔ da kilóo 34,2. Taláan Glɛ̌ki tɔn nɔ hwe hú mɔ̌, bo nɔ da kilóo 20,4 mɔ̌.—1Ta 22:14; Mt 18:24.
-
Tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Epikilyɛn lɛ́.
Ahwanvú tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Glɛ̌ki tɔn Épicure (341-270 J.H.M.) tɔn lɛ́ wɛ. Tamɛ-núkplɔ́nmɛ yětɔn ɔ, linlin élɔ́ jí wɛ é jínjɔ́n: gbɛɖuɖu wɛ nyí nǔ tají hú gǎn e gbé gbɛtɔ́ ná nya é.—Mɛ 17:18.
-
Tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Sitoyisyɛn lɛ́.
Gbɛ̌ta tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Glɛ̌ki tɔn e ɖi nǔ ɖɔ nú è ná ɖó awǎjijɛ ɔ, è ɖó ná zán gbɛ sɔgbe xá linlin mɛtɔn kpó jɔwámɔnú lɛ́ kpó lɛ́ é tɔn ɖé wɛ. Yě nɔ ɖɔ ɖɔ mɛ e nyí nǔnywɛ́tɔ́ nǔgbó nǔgbó é ɔ, wǔvɛ́ alǒ gbɛɖuɖu kún nɔ ɖɔ nǔtí n’i ó.—Mɛ 17:18.
-
Tɛn mímɛ́.
Ðo kpaa mɛ ɔ, tɛn e è ɖe ɖó vo, bo nɔ wa sinsɛnzɔ́ ɖe é wɛ; tɛn e mɛ́ é ɖé wɛ. Amɔ̌ tají hú gǎn ɔ, goxɔ ɔ alǒ tɛ́npli e ɖo Jeluzalɛ́mu é wɛ é nɔ dó gesí hwɛhwɛ. È lɛ́ zán xógbe ɔ dó dó gesí fí e Mawu nɔ nɔ ɖo jǐxwé é.—Tí 25:8, 9; 2Ax 10:25; 1Ta 28:10; Nǔ 11:19.
-
Tɛn mímɛ́ bǐ ɔ.
Goxɔ ɔ kpó tɛ́npli ɔ kpó sín xɔ e ɖo hwlǎhwlá hú gǎn é wɛ; fínɛ́ wɛ akɔjijɛgbá ɔ nɔ nɔ. Gbɔn vo nú Mɔyízi ɔ, vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó ɔ ɖokpónɔ géé wɛ è ná gbe, bɔ é ná byɔ́ Tɛn mímɛ́ bǐ ɔ mɛ; Hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛzán ɖaxó ɔ gbe kɛ́ɖɛ́ jɛ́n é ka sixú byɔ́ mɛ xwewú xwewú.—Tí 26:33; Le 16:2, 17; 1Ax 6:16; Eb 9:3.
-
Tɛn mímɛ́ ɔ.
Mǐmámɛ nukɔntɔn goxɔ ɔ alǒ tɛ́npli ɔ tɔn e gbló hú gǎn é wɛ; é gbɔn vo nú mǐmámɛ gǔdo gúdo tɔn ɔ, énɛ́ wɛ nyí, Tɛn mímɛ́ bǐ ɔ. Ðo goxɔ ɔ mɛ ɔ, nǔ élɔ́ lɛ́ wɛ ɖo Tɛn mímɛ́ ɔ mɛ: zogbɛ́hɛnnú e è sɔ́ siká dó bló é, vɔ̌sákpe e è sɔ́ siká dó bló, bɔ è nɔ dó zǎlínkpɔ́n zo ɖ’é jí é, tavo e jí wɔ̌xúxú e è xwlé Mawu lɛ́ é nɔ nɔ é kpó agbǎn e è sɔ́ siká dó bló lɛ́ é kpó; ɖo tɛ́npli ɔ mɛ ɔ, nǔ élɔ́ lɛ́ wɛ ɖ’é mɛ: vɔ̌sakpe e è sɔ́ siká dó bló é, zogbɛ́nhɛnnú e è sɔ́ siká dó bló é wǒ kpó tavo e jí wɔ̌xúxú e è xwlé Mawu lɛ́ é nɔ nɔ é wǒ kpó.—Tí 26:33; Eb 9:2.
-
Tɛ́npli.
Xɔ e è gbá, bɔ é ná nɔ Jeluzalɛ́mu tɛgbɛ bo ná nyí mawusinsɛn Izlayɛ́li ví lɛ́ tɔn sín azinkan é wɛ; é wɛ ɖyɔ́ goxɔ e è nɔ sɛ tɛn ná é. Salomɔ́ɔ wɛ gbá tɛ́npli nukɔntɔn ɔ, bɔ Babilɔ́nunu lɛ́ wá sú kún dó ná. Zolobabɛ́li wɛ gbá wegɔ́ ɔ, hwenu e Jwifu lɛ́ lɛ́ kɔ sín kannumɔgbénu ɖo Babilɔ́nu é, bɔ Elódu Ðaxó ɔ wá vɔ́ gbá ɖo nukɔnmɛ. Hweɖélɛ́nu ɔ, è nɔ ylɔ́ ɖɔ “xwé.”—Mt 21:13; Lk 11:51; 1Ta 29:1; 2Ta 2:4; Mt 24:1.
-
Tɛ́npli ɔ sísɔ́ d’alɔ mɛ nú Mawu sín xwe.
Ée Antiochus Épiphane ɖu su nú tɛ́npli ɔ é ɔ, è slá wǔ ná; bɔ azǎn e gbe è nɔ flín wǔsláslá énɛ́ é wɛ nyí “tɛ́npli ɔ sísɔ́ d’alɔ mɛ nú Mawu sín xwe” ɔ. È nɔ bɛ́ xwe ɔ ɖuɖu ɖo kisiléwu sín azǎn 25gɔ́ ɔ gbe, bo nɔ ɖu xɔ azǎn tántɔn.—Jn 10:22.
-
Tokpɔngán.
-
Tonyatɔ́.
Mɛ e nɔ ɖóxó xá mɛ e kpó é kpó ma wlí alɔ ǎ, ɖo tají ɔ, bo ná dó mɔ akwɛ́ wútu é wɛ. (Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn pornê, ée è tínmɛ bɔ é nyí “tonyatɔ́” é gosín xókwín dodó e tínmɛ tɔn nyí “sa nǔ” é mɛ.) Hwɛhwɛ ɔ, nyɔ̌nu wɛ xókwín énɛ́ nɔ dó gesí, é ɖo mɔ̌ có, è lɛ́ ɖɔ xó dó súnnu tonyatɔ́ lɛ́ wú ɖo Biblu mɛ. Mɔyízisɛ́n ɔ yí gbe nú tonyinya ǎ, è ka nɔ lɛ́ yí gbe nú tonyinyakwɛ́ ɖo tɛ́npli Jexóva tɔn mɛ ǎ. Énɛ́ gbɔn vo nú walɔ e pagáwun lɛ́ ɖó bo nɔ zán tonyatɔ́ hunkpá mɛ tɔn lɛ́ dó ba akwɛ́ ná é. (Sɛ́ 23:17, 18; 1Ax 14:24) Biblu nɔ lɛ́ zán xókwín énɛ́ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó dó gesí gbɛtɔ́, akɔta, alǒ tutoblónúnǔ ɖěɖěe nɔ ɖɔ ɖɔ émí nyí mawusɛntɔ́ bo ka nɔ ɖ’alɔ ɖo vodúnsinsɛn alɔkpa ɖé lɛ́ mɛ lɛ́ é. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, è ɖe xlɛ́ ɖo wěma Nǔɖexlɛ́mɛ tɔn mɛ ɖɔ tutoblónúnǔ sinsɛn tɔn e è nɔ ylɔ́ ɖɔ “Babilɔ́nu Ðaxó ɔ” é nyí tonyatɔ́, ɖó é dó gbɛ̌ xá acɛkpatɔ́ gbɛ élɔ́ tɔn lɛ́, bo ná dó ɖó acɛ kpó nǔɖókan kpó wútu.—Nǔ 17:1-5; 18:3; 1Ta 5:25.
-
Toxóɖɔgbɛ́ Elódu tɔn.—
Kpɔ́n ELÓDU; TOXÓÐƆGBƐ́ TƆN.
-
Toxo sín gǎn lɛ́.
Axɔ́súzɔ́watɔ́ acɛkpikpa ɔ tɔn wɛ toxo sín gǎn lɛ́ nɔ nyí ɖo tokpɔn e ɖo Hlɔ̌ma sín acɛ glɔ́ lɛ́ é mɛ. Azɔ̌ yětɔn lɛ́ ɖě wɛ nyí ɖɔ yě ná bló bɔ nǔ lɛ́ ná nɔ yi lyɛ̌ngbelyɛ̌ngbe, yě ná nɔ gbéjé akwɛ́zínzán lɛ́ kpɔ́n, ɖɔ hwɛ xá sɛ́ngbatɔ́ lɛ́, lobo ɖe gbe ɖɔ è ní dɔn tó nú mɛ.—Mɛ 16:20.
-
Tɔgwede myɔ tɔn.
Nɔtɛn nǔjlɛ́dónǔwú tɔn e “myɔ kpó hwemí kpó ɖo jiji ɖe wɛ” é ɖé wɛ; è lɛ́ ylɔ́ ɖɔ “kú wegɔ́ ɔ.” È bɛ́ hwɛhutɔ́ ɖěɖěe hwɛ yětɔn lɛ́ ma vɛ́ ná ǎ lɛ́ é, Awǒvi, káká jɛ kú kpó Yɔdo (alǒ, Adɛ́si) kpó jí nyi d’é mɛ. Nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn ɖé gɔ́ nú kú kpó Adɛ́si kpó, éé ɖ’é mɛ bɔ myɔ ma ka sixú wa nǔ dó yě ɖě wú ǎ é xlɛ́ ɖɔ é kún nyí yadónúmɛ káká sɔ́yi wɛ tɔgwede énɛ́ nɔ te ná ó, loɔ, kúnsúdónúnǔ káká sɔ́yi wɛ é nɔ te ná.—Nǔ 19:20; 20:14, 15; 21:8.
-
Tɔ́n.
Nǔɖé wɛ bɔ è nɔ kɔn dó linfín nyinya mɛ bo ná dó bló bónú é ná fɔ́n, alǒ dó nǔ sinnɔ lɛ́ mɛ bo ná dó bló bónú yě ná glá; tají ɔ, é nɔ nyí linfín nyinya e ko fɔ́n, bɔ è kán sín linfín nyinya e mɛ è dó tɔ́n ɖ’ayǐ é ɖé wú bo sɔ́ ɖ’ayǐ é sín akpáxwé ɖé. Ðo Biblu mɛ ɔ, è nɔ zán hwɛhwɛ bɔ é nɔ nɔ te nú hwɛhuhu alǒ nǔ e gblé é, è nɔ lɛ́ zán dó dó gesí lěe nǔɖé nɔ su bɔ è ma ka nɔ ɖ’ayi wú ǎ gbɔn é, alǒ lěe nǔɖé nɔ vun kan gbɔn é.—Tí 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.
V
-
Vǐvɛ́.
Gběhan tɛnmɛ tɛnmɛ lɛ́ wɛ è nɔ ylɔ́ ɖɔ mɔ̌, yě nɔ vɛ́ tawun ɖo nu mɛ, bɔ wǎn yětɔn nɔ lɛ́ syɛ́n ɖésú. Ðo Nǔɖexlɛ́mɛ 8:11 mɛ ɔ, xókwín “vǐvɛ́” ɔ nɔ dó gesí atín e è nɔ ylɔ́ ɖɔ absinthe, bɔ sin tɔn nɔ vɛ́, bo nɔ lɛ́ ɖó aɖǐ é.
-
Vǐwunto.
Hwɛhwɛ ɔ, é nɔ nyí do e è kun dó só mɛ é we, bɔ ɖě nɔ yi jǐ hú ɖě, lobɔ ali kpɛví ɖé nɔ dɔn yě cá. Nú è ɖo vǐwun sín sínsɛ́n lɛ́ li ɖo do e yi jǐ é mɛ wɛ ɔ, sin ɔ nɔ ɖo sisa yi do e ɖo do é mɛ wɛ. È zán xókwín ɔ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó dó gesí hwɛɖónúmɛ Mawu tɔn.—Nǔ 19:15.
-
Vɔ̌sákpe.
Fí e yi aga, alǒ atáa, ée è sɔ́ kɔ́, awǐnnyaglo gěgé, awǐnnya ɖaxó, alǒ kpo e è kɔn gan dó é dó bló ná é ɖé wɛ, bɔ è nɔ xwlé vɔ̌sánú lɛ́ alǒ zǎlínkpɔ́n ɖ’é jí dó sɛn Mawu. “Vɔ̌sákpe e è sɔ́ siká dó bló ná é” kpɛví ɖokpó nɔ goxɔ ɔ sín xɔ nukɔntɔn ɔ mɛ, bo lɛ́ nɔ tɛ́npli ɔ mɛ, bɔ è nɔ xwlé zǎlínkpɔ́n ɖ’é jí. Atín wɛ è sɔ́ dó bló ná, bo tɛ́ siká d’é wú. “Vɔ̌sákpe e è sɔ́ ganvɔ dó bló ná é” ɖaxó ɖokpó ɖo kɔ́xota ɔ, bɔ è nɔ dó vɔ̌sánú lɛ́ zo ɖ’é jí. Mɛ lɛ́ nɔ lɛ́ zán vɔ̌sákpe lɛ́ dó sɛn nǔmɛsɛn lɛ́ ná.—Tí 39:38, 39; 1Ax 6:20; Mt 5:23, 24; Lk 1:11; Mɛ 17:23.
-
Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́.
Súnnu e mɛ bǐ tuun ɖɔ é nyí afɔsɔ́ɖótetɔ́ Mawu tɔn ɖo togun e tamɛ wa sinsɛnzɔ́ dó wɛ é ɖe é nukɔn é ɖé wɛ; é nɔ kplɔ́n nǔ togun ɔ dó Mawu kpó sɛ́n tɔn lɛ́ kpó wú. Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ lɛ́ nɔ lɛ́ sɔ́ togun ɔ sín afɔ ɖó te ɖo Mawu nukɔn, gbɔn vɔ̌sánú lɛ́ xwíxwlé Mawu dó togun ɔ tamɛ, hwɛ dídó gbɔ ɖo é kpó Mawu kpó tɛ́ntin, kpódó vo sisa dó ta tɔn mɛ kpán gblamɛ. Cóbónú è ná ɖó Mɔyízisɛ́n ɔ ayǐ ɔ, tatɔ́ xwédo tɔn lɛ́ wɛ nɔ wa vɔ̌sánúxwlémawutɔ́zɔ́ dó xwédo yětɔn lɛ́ tamɛ. Ðo Mɔyízisɛ́n ɔ glɔ́ ɔ, súnnu e ɖo xwédo Aalɔ́ɔn tɔn mɛ bo gosín akɔta Levíi tɔn mɛ lɛ́ é sín kplékplé wɛ nyí vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ sín gbɛ̌ta ɔ. Levíi ví súnnu e kpo lɛ́ é nyí alɔgɔ́tɔ́ nú yě. Ée akɔjijɛ yɔ̌yɔ́ ɔ bɛ́ azɔ̌ é ɔ, Izlayɛ́li gbigbɔ tɔn ɔ wɛ húzú akɔta vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ lɛ́ tɔn, bɔ Jezu Klísu nyí Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó ɔ.—Tí 28:41; Eb 9:24; Nǔ 5:10.
-
Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó.
Ðo Mɔyízisɛ́n ɔ glɔ́ ɔ, é wɛ nyí vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ nukɔntɔn e nɔ sɔ́ togun ɔ sín afɔ ɖó te ɖo Mawu nukɔn é; é wɛ lɛ́ ɖo vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖě lɛ́ nu. Éyɛ́ ɖokpónɔ wɛ è yí gbe ná bónú é ná nɔ byɔ́ Tɛn mímɛ́ bǐ ɔ mɛ, énɛ́ wɛ nyí mǐmámɛ gǔdo gúdo tɔn goxɔ ɔ tɔn, alǒ tɛ́npli ɔ tɔn ɖo nukɔnmɛ. Hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛzán ɖaxó ɔ gbe kɛ́ɖɛ́ wɛ é nɔ wa mɔ̌ xwewú xwewú. È nɔ lɛ́ zán xógbe “vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó” ɔ dó dó gesí Jezu Klísu.—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Eb 4:14.
-
Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́gán.
É wɛ è nɔ lɛ́ ylɔ́ ɖɔ “vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó” ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ. Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é ɖo wɛn ɖɔ xógbe “vɔ̌sánúxwlémawutɔ́gán lɛ́” ɔ nɔ dó gesí súnnu tají ɖěɖěe ɖo vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ sín gbɛ̌ta ɔ mɛ lɛ́ é, bɔ vlafo ɔ, vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ ɖaxó ɖěɖěe è kɔ́n gǎn lɛ́ é kpó vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ lɛ́ sín mǐmámɛ 24 lɛ́ sín nukɔntɔ́ lɛ́ kpó nɔ ɖo gbɛ̌ta énɛ́ mɛ.—2Ta 26:20; Ɛsd 7:5; Mt 2:4; Mk 8:31.
-
Vɔ̌sísá.
Nǔníná ɖé wɛ bɔ è nɔ xwlé Mawu, bo ná dó ɖe nǔsumɛnukúnmɛ xlɛ́, yí gbe nú hwɛ mɛtɔn, bo lɛ́ jlá nǔ lɛ́ ɖó, bónú mɛ kpó é kpó ná lɛ́ húzú xɔ́ntɔn. Sín Abɛ́li hwenu wɛ gbɛtɔ́ lɛ́ nɔ sá vɔ̌ vovo lɛ́, ɖi kanlin tɔn lɛ́ kpó jlǒ kpó, káká cóbɔ Mɔyízisɛ́n ɔ wá byɔ́ ɖɔ è ní nɔ wa mɔ̌. Ée Jezu sɔ́ gbɛ éɖésúnɔ tɔn jó, bɔ é nyí vɔ̌sísá maɖóblɔ̌ gúdo é ɔ, è sɔ́ ɖó vɔ̌sísá kanlin tɔn lɛ́ sín hudó ǎ, é ɖo mɔ̌ có, klisánwun lɛ́ kpo ɖo vɔ̌ sá nú Mawu wɛ ɖo gbigbɔ lixo.—Bǐ 4:4; Eb 13:15, 16; 1Jn 4:10.
W
-
Wěma mlámlá.
Anyǔwéma alǒ wěma e è sɔ́ fántín dó bló é gaga ɖé wɛ; nǔwlánwlán nɔ ɖo akpáxwé tɔn ɖokpó jí, bɔ ayǐvɔ̌gbe ɔ, è nɔ mlá dó kpo wú. È wlán Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́, bo lɛ́ vɔ́ yě wlán dó wěma mlámlá lɛ́ jí; wěma alɔkpa e è nɔ zán kpaa ɖo hwenu e è wlán Biblu é nɛ́.—Lk 4:17-20; 2Ti 4:13.
-
Wɛn ɖagbe ɔ.
-
Wɛnsagun.
Xókwín Ebléegbe tɔn malʼakh kpó Glɛ̌kigbe tɔn aggélos kpó wɛ è tínmɛ bɔ é nyí mɔ̌. Xókwín we énɛ́ lɛ́ sín tínmɛ blǔju tɔn wɛ nyí “wɛndótɔ́,” amɔ̌, nú è ɖo gesí dó wɛndótɔ́ e nyí nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn lɛ́ é wɛ ɔ, è nɔ zán “wɛnsagun.” (Bǐ 16:7; 32:3; Ja 2:25; Nǔ 22:8) Nǔɖíɖó gbigbɔ tɔn hlɔ̌nhlɔ́nnɔ lɛ́ wɛ nú wɛnsagun lɛ́, bɔ Mawu ko dá yě xóxó cóbó wá dá gbɛtɔ́ lɛ́. Ðo Biblu mɛ ɔ, è lɛ́ ylɔ́ yě ɖɔ “vǐ súnnu Mawu tɔn lɛ́,” kpó “sunví zǎnzǎn tɔn lɛ́” kpó. (Jɔb 1:6; 38:7) È dá yě bónú yě ɖó nǔwúkpíkpé bo ná vɔ́ kún yěɖée tɔn dó ǎ, loɔ, yě mɛ ɖokpó ɖokpó wɛ è dá. Kɛ́n yětɔn hú lǐvi kanweko flaflá tɔn. (Da 7:10) Biblu xlɛ́ ɖɔ yě mɛ ɖokpó ɖokpó ɖó nyǐkɔ yěɖésúnɔ tɔn lɛ́, bo ɖó jijɔ vovo lɛ́; é ɖo mɔ̌ có, yě sɔ́ yěɖée hwe bo gbɛ́ ɖɔ è ní ma sɛn émí ó, bɔ yě mɛ gěgé tlɛ gbɛ́ ɖɔ émí kún ná ɖɔ nyǐkɔ émítɔn ó. (Bǐ 32:29; Lk 1:26; Nǔ 22:8, 9) Tɛn vovo mɛ wɛ yě ɖe, bɔ è ɖe azɔ̌ vovo lɛ́ nú yě, ɖi sinsɛnzɔ́wiwa ɖo axɔ́súzinkpo Jexóva tɔn nukɔn, wɛn tɔn lɛ́ dídó, alɔ dídó Jexóva sɛntɔ́ e ɖo ayǐkúngban jí lɛ́ é, nǔwiwa sɔgbe xá hwɛɖónúmɛ Mawu tɔn lɛ́ kpó gǔdo ninɔ nú wɛn ɖagbe ɔ jíjlá kpó. (2Ax 19:35; Ðɛ 34:7; Mt 4:11; Lk 1:30, 31; Nǔ 5:11; 14:6) Ðo sɔgúdo ɔ, yě ná nɔ kpɔ́ xá Jezu bo ná fun ahwan ɖo Aamagedɔ́ni hwenu.—Nǔ 19:14, 15.
-
Wɛnsagungán.
-
Wɔ̌xúxú e è xwlé Mawu lɛ́ é.
Wɔ̌xúxú 12 e è nɔ má ɖó we, bo nɔ fɔ ayizɛ́n ayizɛ́n ɖó távo e ɖo goxɔ ɔ alǒ tɛ́npli ɔ sín Tɛn mímɛ́ mɛ é jí lɛ́ é wɛ. È nɔ sɔ́ wɔ̌xúxú yɔ̌yɔ́ dó ɖyɔ́ nǔníná énɛ́ e è xwlé Mawu é gbɔjɛzángbe lɛ́ bǐ. Vɔ̌sánúxwlémawutɔ́ lɛ́ kɛ́ɖɛ́ wɛ ɖó ná nɔ ɖu wɔ̌xúxú e è ɖe síin lɛ́ é.—Tí 25:30; Le 24:5-9; 2Ta 2:4; Mt 12:4; Eb 9:2.
-
Wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é.
-
Wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é sín xwe.
Xwe énɛ́ wɛ nyí xwe nukɔntɔn ɔ ɖo xwe tají atɔn e Izlayɛ́li ví lɛ́ nɔ ɖu xwewú xwewú é mɛ. È nɔ bɛ́ xwe ɔ ɖuɖu ɖo nisáan sín azǎn 15gɔ́ ɔ gbe, énɛ́ wɛ nyí azǎn e bɔ dó Dǐndínwáyixwe ɔ wú é, bo nɔ gbɛ kan d’é nu xɔ azǎn tɛ́nwe. Wɔ̌xúxú e mɛ è ma dó tɔ́n ǎ é kɛ́ɖɛ́ jɛ́n yě sixú ɖu, bo nɔ dó flín tɔ́n e yě tɔ́n sín Ejípu é.—Tí 23:15; Mk 14:1.
-
Wunhínhɔ́nnúwiwa.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn aseligeyíya wɛ è tínmɛ gbɔn mɔ̌, bɔ é nɔ dó gesí sɛ́n Mawu tɔn lɛ́ gbigba ɖo ali e nylá tawun é nu, bɔ é nɔ ɖe wunhínhɔ́n, alǒ yamakénúnǔ gannaganna xlɛ́. Nǔwalɔ ɖé wɛ bo nɔ xlɛ́ ɖɔ è kún ɖó sísí, alǒ kún tlɛ ké ya nú acɛkpikpa, sɛ́n lɛ́ kpó nǔgbódodó lɛ́ kpó ó. Nǔwanyido kléwún ɖé wɛ xókwín énɛ́ nɔ dó gesí ǎ.—Ga 5:19; 2Pi 2:7.
-
Wuntun.
-
Wuntunɖónú.
Nǔɖé wɛ bɔ è nɔ zán dó ɖó wuntun nǔ (hwɛhwɛ ɔ, è nɔ zín dó ko alǒ aɖuwa jí) bɔ é nɔ xlɛ́ ɖɔ nǔɖé nyí mɛtɔn, nǔɖé nyí adodwé ɔ, alǒ ɖɔ è yí gbe nú nǔɖé; é sixú lɛ́ gbo kpo nyi ali jí nú nǔ e ɖo wěma ɖé mɛ é ɖyɔ́ɖyɔ́, alǒ gbo kpo nyi ali jí nú nǔ ɖěvo e è ko ɖó wuntun é ɖyɔ́ɖyɔ́; hɔn kpó yɔdo kpó ɖo nǔ énɛ́ lɛ́ mɛ. Wuntunɖónú hwexónu tɔn lɛ́ ɔ, nǔ e syɛ́n lɛ́ é wɛ yě nɔ nyí (awǐnnya, ajinakúɖú, alǒ kpo) bɔ è nɔ kun wěkwín alǒ ɖiɖe dó yě mɛ. È nɔ zán xókwín “wuntunɖónú” alǒ “wuntun” ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó xlɛ́ ɖɔ nǔɖé nyí adodwé, nyí mɛɖé tɔn, ɖo hwlǎhwlá, alǒ nyí nǔbúdo.—Mt 27:66; Jn 6:27; Efɛ́ 1:13; Nǔ 5:1; 9:4.
-
Wǔvɛ́ ɖaxó ɔ.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn e è tínmɛ bɔ é nyí “wǔvɛ́” é nɔ dó gesí wǔvɛ́ e é sín adohu adohu e ninɔmɛ ɖé lɛ́ ɖó nú mɛ é wú bɔ è se é. Jezu ɖɔ xó dó “wǔvɛ́ ɖaxó” e ma ko tíin kpɔ́n ǎ é ɖé wú, bo ɖɔ ɖɔ Jeluzalɛ́mu ná se wǔvɛ́ énɛ́, bɔ ɖo tají ɔ, é ɖɔ ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ́ ná se wǔvɛ́ énɛ́ ɖo nukɔnmɛ, bɔ énɛ́ kunkplá hwenu e é ná ‘wá kpódó susu kpán’ ɖo sɔgúdo é. (Mt 24:21, 29-31) Pɔ́lu ɖɔ ɖɔ nǔjlɔ́jlɔ́wiwa wɛ é nyí ɖɔ Mawu ní ɖó wǔvɛ́ énɛ́ nú ‘mɛ e ma tuun Mawu ǎ lɛ́ é kpó mɛ e ma nɔ se tónú nú wɛn ɖagbe e kunkplá Jezu Klísu é ǎ lɛ́ é kpó.’ Nǔɖexlɛ́mɛ wěmata 19 ɖe xlɛ́ ɖɔ Jezu wɛ nyí mɛ e ɖo ahwankpá jǐxwé tɔn lɛ́ nu é, bɔ yě ná tɔ́n ahwan “gběkanlin ɔ kpó axɔ́sú ayǐkúngban ɔ tɔn lɛ́ kpó, kpódó ahwankpá yětɔn lɛ́ kpán.” (2Tɛ 1:6-8; Nǔ 19:11-21) È ɖe xlɛ́ ɖɔ “ahwan ɖaxó ɖé” xo wǔvɛ́ énɛ́ zlɛ́. (Nǔ 7:9, 14)—Kpɔ́n AAMAGEDƆ́NI.
X
-
Xo ɖó lanbá wú.
Ðo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɔ, é nɔ dó gesí bǎ e è slɛ́ gǒ ná ɖo nuvínu, alǒ, éé ɖó gan wínníwínní ɖo nu é sísɔ́ dó xo mɛ, alǒ lilɛ nú mɛ.—Jn 19:1.
-
Xɔmɛgbovɔ.
Y
-
Yatín.
Xókwín Glɛ̌kigbe tɔn stauros wɛ è tínmɛ gbɔn mɔ̌. Tínmɛ tɔn wɛ nyí atín alǒ kpo e xwete é. Atín alǒ kpo mɔ̌hun wú wɛ è xwe Jezu nyi. Wuntun sinsɛn tɔn ɖé wɛ aklúzu nyí nú pagáwun lɛ́, bɔ yě zán nú xwe kanweko mɔ̌kpán cóbɔ Klísu wá. Kúnnuɖenú ɖě ka xlɛ́ ɖɔ xókwín Glɛ̌kigbe tɔn ɔ sín tínmɛ nyí aklúzu ǎ. Xókwín “yatín” ɔ ɖe tínmɛ xókwín dodó ɔ tɔn xlɛ́ bǐ mlɛ́mlɛ́, ɖó è lɛ́ zán xókwín stauros ɔ dó dó gesí ya è ná dó nú ahwanvú Jezu tɔn lɛ́ é, wǔvɛ́ e yě ná se é kpó winnyá e è ná dó yě é kpó. (Mt 16:24; Eb 12:2)—Kpɔ́n ATÍN.
-
Yɔdo.
Ényí è wlán kpó wěkwín “y” kpɛví kpó ɔ, é nɔ dó gesí fí e è ɖi cyɔ ɖé dó é; ényí è ka wlán kpó wěkwín “Y” ɖaxó kpó ɔ, é nɔ dó gesí xókwín Ebléegbe tɔn “Ceɔ́lu” kpó xókwín Glɛ̌kigbe tɔn “Adɛ́si” kpó. “Ceɔ́lu” kpó “Adɛ́si” kpó nyí yɔdo tawun lě ǎ, é nyɔ́ wa ɔ, xókwín énɛ́ lɛ́ ɖokpó ɖokpó nɔ nɔ te nú tíin e mɛkúkú lɛ́ ma sɔ́ tíin ǎ é. Biblu ɖe xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ mɛkúkú lɛ́ kún tuun nǔɖé ó, yě kún ka sixú lɛ́ wa nǔ ɖě ó.—Bǐ 47:30; Nǔt 9:10; Mt 27:61; Mɛ 2:31.
-
Yɔdo mɛ flínflín tɔn.
Fí e è nɔ ɖi mɛ dó é wɛ; è nɔ sɔ́ mɛkúkú sín cyɔ d’é mɛ. Xógbe énɛ́ ɔ, xókwín Glɛ̌kigbe tɔn mnêméïon e è ɖe sín xókwín “flín” mɛ é wɛ è tínmɛ gbɔn mɔ̌, bɔ é nɔ xlɛ́ ɖɔ è ɖo mɛ e kú é flín wɛ.—Jn 5:28, 29, tínmɛ e ɖo do é.
Z
-
Zǎlínkpɔ́n.
Gɔ̌ma wǎnɖagbenɔ kpó hinhɔ́n kpó, ée è cáká, bɔ é nɔ ji dɛ̌dɛ̌ bo nɔ ɖe wǎn ɖagbe é ɖé wɛ. Zǎlínkpɔ́n bǔnɔ e è sɔ́ ajɔxanú ɛnɛ dó ɖa é wɛ è sɔ́ nǔ ná bo nɔ zán ɖo goxɔ ɔ kpó tɛ́npli ɔ kpó mɛ. È nɔ dó zo zǎnzǎn gbada ɖo Tɛn mímɛ́ ɔ mɛ ɖo vɔ̌sákpe e jí è nɔ dó vɔ̌ zo ɖe é jí, bo nɔ lɛ́ dó zo ɖo Tɛn mímɛ́ bǐ ɔ mɛ ɖo Hwɛsúnsúnsínkɔnúmɛzán ɖaxó ɔ gbe. É nɔ te nú ɖɛ mɛsɛntɔ́ Mawu tɔn gbejínɔtɔ́ lɛ́ tɔn e nɔ nyɔ́ Mawu nukúnmɛ lɛ́ é. È byɔ́ ɖo klisánwun lɛ́ sí ɖɔ yě ní nɔ zán ǎ.—Tí 30:34, 35; Le 16:13; Nǔ 5:8.
-
Zǎlínkpɔ́n wěwé.
Atín alɔkpa ɖěɖěe è nɔ ylɔ́ ɖɔ Boswellia lɛ́ é sín hinhɔ́n (gɔ̌ma) e ko xú é wɛ. Nú è dó zo ɔ, é nɔ ɖe wǎn plíplí. É ɖo ajɔxanú ɖěɖěe è nɔ dó ɖa zǎlínkpɔ́n mímɛ́ e è nɔ zán ɖo goxɔ Mawu tɔn kpó tɛ́npli ɔ kpó mɛ lɛ́ é mɛ. É nɔ lɛ́ zɔn nǔníná jinukún tɔn lɛ́ jí, bɔ è nɔ lɛ́ sɔ́ ɖó wɔ̌xúxú e è xwlé Mawu lɛ́ é sín hǎ ɖokpó ɖokpó jí ɖo Tɛn mímɛ́ ɔ mɛ.—Tí 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.
-
Zewúsi.
Nǔmɛsɛn ɖaxó hú gǎn e ɖo nǔmɛsɛn tobutóbú e Glɛ̌kinu lɛ́ nɔ sɛn lɛ́ é mɛ é wɛ. Ðo Lisítli ɔ, è ɖɔ ɖɔ Baanabási nyí Zewúsi, é ka nyí mɔ̌ ɖě ǎ. È mɔ nǔwlánwlán hwexónu tɔn ɖé lɛ́ ɖo malínmálín dó Lisítli, bɔ yě ɖɔ “hunnɔ Zewúsi tɔn lɛ́” kpó “Zewúsi, mawu hwe tɔn ɔ” kpó sín xó. Tɔjíhún e Pɔ́lu dó sín tɔtɛ́ntinto Malúti tɔn mɛ é ɔ, wuntun “Zewúsi ví lɛ́” tɔn ɖ’é wú ɖo nukɔn, é wɛ nyí hǒxo Castor kpó Pollux kpó.—Mɛ 14:12; 28:11.
-
Zɛ̌nmɛtɔ́.
Mɛ e nɔ sɔ́ ko do bló zɛ̌n, agbǎn kpó nǔ ɖěvo lɛ́ kpó é ɖé wɛ. Xókwín Ebléegbe tɔn e è tínmɛ bɔ é nyí zɛ̌nmɛtɔ́ é sín tínmɛ blǔju tɔn wɛ nyí “nǔblótɔ́.” È nɔ zán acɛ e zɛ̌nmɛtɔ́ ɖó dó ko jí é hwɛhwɛ ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó xlɛ́ Nǔbǐwúkpétɔ́ e Jexóva nyí nú gbɛtɔ́ ɖokpó ɖokpó kpó akɔta lɛ́ kpó é.—Eza 64:8; Hlɔ̌ 9:21.
-
Zo.
É nɔ dó gesí kanlin sín zo; è nɔ zán ɖo ali lěhun lɛ́ nu: sinnugannú, amigo, nǔ e mɛ kwéle, alǒ nǔsáwǔ nɔ nɔ é, nǔxonú alǒ kpɛn. (1Sa 16:1, 13; 1Ax 1:39; Eze 9:2) È nɔ lɛ́ zán “zo” ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu dó dó gesí hlɔ̌nhlɔ́n, alǒ ɖuɖéjí.—Sɛ́ 33:17; Mi 4:13; Lk 1:69.
-
Zo vɔ̌sákpe ɔ tɔn lɛ́.
Nǔ zo ɖɔhun e nɔ tɔ́n ta ɖo vɔ̌sákpe ɖé lɛ́ sín zwe ɛnɛ lɛ́ jí lɛ́ é wɛ.—Le 8:15; 1Ax 2:28; Nǔ 9:13.
