Dobanunǔ dokunkun tɔn sín kúnnuɖenú ɖé ka nɔ gudo nú nǔ e ɖò Biblu mɛ lɛ é à? Ðò 2014 ɔ, xójlawema Biblical Archaeology Review sín xota ɖé kàn nǔ elɔ byɔ: “Mɛ ɖěɖee xó è ɖɔ ɖò Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É nabi dobanunǔ dokunkun tɔn ka ɖekúnnu na?” Xósin e é na é ɖíe: “É hwe bǐ ɔ, gbɛtɔ́ 50!” Mɛ e sín nyikɔ má ɖò nyikɔ ɖěɖee xota ɔ slɛ́ lɛ é mɛ ǎ é ɖokpo wɛ nyí Tatunayi. Mɛ̌ wɛ é ka nyí? Mi nú mǐ ni kpɔ́n nǔ e é wà bɔ Biblu ɖɔ é klewun.

Jeluzalɛmu ko nɔ acɛkpikpa Pɛsinu lɛ tɔn glɔ kpɔ́n. Toxo ɔ ɖò fí e Pɛsinu lɛ nɔ ylɔ ɖɔ Tɔ̀ ɔ Gudo é, é wɛ nyí Eflati tɔ̀ ɔ sín gbadahweji. Ee Pɛsinu lɛ ɖu ɖò Babilɔnu jí gudo é ɔ, ye ɖè Jwifu e nyí kannumɔ lɛ é nyite bo na gbè ye ɖɔ ye ni yì vɔ́ tɛmpli Jehovah tɔn gbá ɖò Jeluzalɛmu. (Ɛsidlasi 1:1-4) Amɔ̌, kɛntɔ́ Jwifu lɛ tɔn lɛ klán gbè xá ye ɖó azɔ̌ enɛ wu lobo gbɔn yɛkan enɛ mɛ bo dóhwɛ ye ɖɔ ye fɔ́n gǔ dó acɛkpikpa Pɛsi tɔn jí. (Ɛsidlasi 4:4-16) Ðò axɔsuɖuɖu Daliwusi I tɔn hwenu ɔ (522-486 J.H.M.), axɔsuzɔwatɔ́ Pɛsinu e nɔ nyí Tatunayi é ba dò nú xó ɔ. Biblu ylɔ ɛ ɖɔ “tokpɔngán Tatunayi e ɖò Eflati tɔ̀ ɔ sín gbadahweji” é.​—Ɛsidlasi 5:3-7.

È kun zɛ̌nxwɛ e jí nyikɔ Tatunayi ɖè é gègě sín dò glɔ bɔ é cí ɖɔ xwédo ɖé wɛ sɛ̀ ye xwè ɖɔhun. Zɛ̌nxwɛ ɖé ɖò zɛ̌nxwɛ lɛ mɛ bo xlɛ́ ɖɔ kancica ɖé nɔ hagbɛ̌ xwédo ɔ tɔn ɖé kpo mɛ e xó ɖɔ wɛ mǐ ɖè é kpo tɛntin. Nùwlanwlan akpádídó tɔn ɖé wɛ ɖò zɛ̌nxwɛ ɔ jí bɔ è wlan ɖò 502 J.H.M. ɖò axɔsuɖuɖu Daliwusi I tɔn sín xwè 20gɔ́ ɔ mɛ. É ɖexlɛ́ ɖɔ mɛ e nɔ akpádídó ɔ tɛnmɛ é ɖé nyí mɛsɛntɔ́ nú “Tattannu, tokpɔngán Tɔ̀ ɔ Gudo tɔn”; Tatunayi ɖokpo ɔ e xó è ɖɔ ɖò wema Ɛsidlasi tɔn mɛ ɖò Biblu mɛ é wɛ.

Etɛ nya enɛ ka wà? Ðò 535 J.H.M. ɔ, Silusi Daxó ɔ vɔ́ fí e é kp’acɛ gbɔn lɛ é tò bo má ye, bɔ tokpɔn enɛ lɛ ɖokpo wɛ è ylɔ ɖɔ “Babilɔnu kpo Tɔ̀ ɔ Gudo kpo.” Nukɔnmɛ ɔ, è wá má tokpɔn ɔ ɖó wè, bɔ è ylɔ ɖokpo ɖɔ Tɔ̀ ɔ Gudo kpowun. Libáan tɔdo mɛ, Fenisíi, Samalíi kpo Judáa kpo ɖò tokpɔn enɛ mɛ, bɔ é cí ɖɔ Damasi wɛ tokpɔngán ɔ nɔ nɔ ɖɔhun. Tatunayi kp’acɛ dó tokpɔn enɛ jí ɖò 520 jɛ 502 J.H.M. mɔ̌.

Ee Tatunayi yì Jeluzalɛmu bo yì ba dò nú gǔfínfɔ́n sín hwɛ e è dó Jwifu lɛ é gudo é ɔ, é ɖó gbè nú Daliwusi ɖɔ Jwifu lɛ ɖɔ ɖɔ Silusi wɛ na gbè emi ɖɔ emi ni vɔ́ tɛmpli Jehovah tɔn gbá. Dò e è ba nú nǔ ɖò nǔ xóxó sɛxwetɛn hɔnmɛ tɔn lɛ é nɔ gudo nú xó enɛ. (Ɛsidlasi 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Enɛ wu ɔ, è ɖegbe nú Tatunayi ɖɔ é ni má ɖó ye te ó, bɔ é setónú na.​—Ɛsidlasi 6:6, 7, 13.

Nugbǒ wɛ ɖɔ “tokpɔngán Tatunayi e ɖò Eflati tɔ̀ ɔ sín gbadahweji” é wà nǔ kaka ɖé ɖò hwenuxó mɛ ǎ. É ɖò mɔ̌ có, ɖ’ayi wu ɖɔ Mawuxówema ɔ ɖɔ xó dó wǔ tɔn lobo zán tɛnmɛ nyikɔ e sɔgbe xá ɛ é. Nǔ enɛ na mǐ kúnnuɖenú kpɛví ɖevo gɔ́ na ɖɔ dobanunǔ dokunkun tɔn fɔ́n bo ɖò ɖiɖexlɛ́ wɛ ɖɔ hwenuxó Biblu tɔn lɛ sɔgbe.