1, 2. Baikara bwaai aika kona ni bua aika karawawataia aomata ni boong aikai, ao tera aron rotakira iai?

 NGKANA e uruaki ana bwai n takaakaro te teei temanna ae e rangi n taatangiria, ao e na bon tatakarua n tang. Ai boni kananokawaki ra anne! Ko a tia n nonora moamoan te teei ngkana e a manga karaoaki uruakin ana bwai n takaakaro iroun ana karo, ke e a manga kaokaki te bwai are e a tia ni bua nakoina? E bebete manga karekean te bwai n takaakaro irouia kaaro ke karaoan uruakina. Ma e na bon rangi n rotaki te teei n te kukurei ae bati iai, bwa te bwai are e a tia ni bua mairouna arei, e a manga reke!

² Iehova ae te Karo ae moan te raoiroi, bon iai mwaakana ni kaoka te bwai are a iangoia ngkai natina i aon te aba bwa e a bon tia ni bua ao e a aki kona ni manga kaokaki. Tao e boni mataata bwa ti aki nanona ikai te bwai n takaakaro. N “tai aika kamamate” aikai, ao ti na boni bae n tia ni kaaitara ma buan bwaai aika bati aika kakaiaki riki. (2 Timoteo 3:1-5) Bwaai aika kakawaki irouia aomata, a a taraa ni kai bua, n aron mwengaia, aia bwai, nakoaia, ao marurungia naba. Ti boni kona n nanokawaki ngkana ti iaiangoa taekan uruakin ara otabwanin, ao buaia aekakia maan tabeua imwin tiringakia ni kabane. Ma e ngae n anne, bon akea te bwai ae kammaraki riki nakon maten te aomata ae ti tangiria. Ti kona n taonakinako n te nanokawaki ao te rawawatannano iai.​—2 Tamuera 18:33.

3. Tera te kaantaninga ae karaunano ae kateretereaki ni Mwakuri 3:21, ao e na kakoroa bukina Iehova n te aro raa?

³ Ai karaunano ra ngkanne ataakin ae iai iroun Iehova te mwaaka ni kaoki aroni bwaai! N aron ae ti na noria, a boni kamimi mwaitin bwaai ake e na manga kaokii te Atua nakoia natina i aon te aba. Ni koauana, e kaotia naba te Baibara bwa e kaantaningaa “kaetani bwaai ni kabane” Iehova. (Mwakuri 3:21) E na kabongana te Tautaeka n Uea iroun te Mesia Iehova, are e kairaki iroun Natina ae Iesu Kristo, bwa e na kakororaoa te kaantaninga aei. E mataata  man bwaai ni kakoaua bwa e tei i karawa te Tautaeka n Uea aei n 1914. * (Mataio 24:3-14) Tera ae e na kaokaki? Ti na iangoi ana mwakuri Iehova aika tamaroa ni manga kaoki bwaai nakon aroia. Teuana mai buakona ti a bon tia n noria ao ti a tia naba n rinanona. Ake nikirana a na boni kakoroaki bukiia nakon te tai ae na roko n te aro ae rangi n teretere.

4, 5. Tera are riki nakoia ana aomata te Atua n 607 B.C.E., ao tera te kaantaninga are e angania Iehova?

⁴ Te bwai are e a kaman kaokia Iehova bon te taromauri ae itiaki. Ibukin kamatataara n ae nanonaki iai, ti na rinanon teutana rongorongon te tautaeka n Iutaia rimoa. Karaoan anne e na boni kakukureira n norakin mwaakan Iehova ni kaoki aroni bwaai.​—I-Rom 15:4.

⁵ Iangoia bwa tera aia namakin I-Iutaia aika kakaonimaki n 607 B.C.E. ngke e a kamaunaki Ierutarem. E a urubekeaki aia kawa, ao a a bane n ingu nako oona. Ma ae rangi ni kakaiaki riki, bwa e a uruaki naba te tembora are e rangi n tamaroa are e kateia ngkoa Toromon. Te tabo aei are e a riki bwa nibwan taromaurian Iehova n te aonnaba, ae te taromauri ae itiaki. (Taian Areru 79:1) A uotaki nako Baburon aomata ake a maiu bwa taenikai, ao a kitana mwengaia ae kamaroaa are e a kaainaki irouia maan ni kakang. (Ieremia 9:11) E a taraa n ae e nang bon aki manga kaainaki te aba anne. (Taian Areru 137:1) Ma Iehova, are e a kaman taekina te kamaunanakoaki anne, e kaotia bwa iai naba te tai teuana are e na manga kaokaki iai aron tein te aba.

6-8. (a) Tera te bwai ae okioki taekinana n aia koroboki burabeti aika kaain Ebera, ao a kanga ni kakoroaki bukin taetae ni burabeti aikai? (b) A kanga ana aomata te Atua n taai aikai n nori kakoroan bukin taetae ni burabeti ibukin kaokan aroni bwaai?

⁶ Ni koauana, manga kaokan aron te aba, e okioki taekinana n  aia koroboki burabeti aika kaain Ebera. * Rinanoia burabeti aikai, ao e beritanna Iehova bwa e na manga kaoka te aba ao e na manga maekanaki, e na manga maiureirei, ao e na manga kamanoaki mairouia maan ni kakang ao taiani kairiribai. E kabwarabwaraa kaokan abaia bwa kaanga kaokan te baretaiti! (Itaia 65:25; Etekiera 34:25; 36:35) Ma ae kakawaki riki, e na kaokaki te taromauri ae itiaki ao e na manga kateaki te tembora. (Mika 4:1-5) Taian taetae ni burabeti aikai, a karekea te ingaingannano irouia I-Iutaia, ao e buokiia bwa a na nanomwaaka i nanon aia tai n taenikai i Baburon ae 70 te ririki maanna.

⁷ Rimwi riki, ao e a roko te tai ibukin kaokan te aba arei. A kainaaomataki I-Iutaia mai Baburon ao a a bane n okira Ierutarem, ao a a manga katea ana tembora Iehova ikekei. (Etira 1:1, 2) Ngkana a kakaonimaki n te taromauri ae itiaki, ao e na kakabwaiaia Iehova ao e na kamaiua tanon abaia ma ni kauaaea. E kamanoiia naba mairouia maan ni kakang ake a a rangi ni maan ni kaaina aia tabo. Ai boni kimwareirei ra ngaiia ni mwaakan Iehova ni kaoki aroni bwaai! Ma e uarereke kakoroani bukin taetae ni burabeti ibukin kaokan aroni bwaai akanne, ngkana e kabotauaki ma kakoroan bukiia ae kakawaki riki ngkana e a kaueaaki teuare e a kamani beritanaki are kanoan te Uea ae Tawita i nanon “boong aika kaitira” ae taekan ara bong aikai.​—Itaia 2:2-4; 9:6, 7.

⁸ Tabeua te tai imwin kaueaan Iesu i aon ana kaintokanuea i karawa n 1914, ao e a angania naba ana aomata te Atua aika kakaonimaki i aon te aba, bwaai aika a kainnanoi n te itera n taamnei. E kainaaomataia nikiraia I-Iutaia n taamnei Iesu, ake bon taan rimwina mai Baburon ae ngkai, ae taekan te botaki n Aro ae kewe ae katobibia te aonnaba. Te mwakuri aei e kabotauaki ma are e karaoia te I-Botia ae Tairati n 537 B.C.E. ngke e kainaaomataia nikiraia I-Iutaia mai Baburon. (I-Rom 2:29; Te Kaotioti 18:1-5) Ni moa man 1919, ao e a kaokaki te taromauri ae itiaki nakoni nnena ae riai n te aro are e a manga moanibaa ni kakawaki ni maiuia Kristian ni koaua. (Maraki 3:1-5) Man te tai anne, ao a taromauria Iehova ana aomata n ana tembora n taamnei, ae taekan ana babaire  te Atua ibukin waakinan te taromauri ae itiaki. Bukin tera ngkai e kakawaki aei nakoira ni boong aikai?

9. Imwia abotoro, tera ae a karaoia Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia nakon taromaurian te Atua, ma tera ae e a tia ni karaoia Iehova ni boong aikai?

⁹ Iangoa raoi taekan rimoa. Kristian n te moan tienture a nori kakabwaia aika bati ni kaineti ma bwaai n taamnei. Ma e taetae ni burabetinna Iesu ma ana abotoro bwa e na mangao te taromauri ae koaua ao e na bua naba. (Mataio 13:24-30; Mwakuri 20:29, 30) Imwia abotoro, ao a a rikirake Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia. A karin reirei ao aroaro ni beekan, mataniwin te botaki aei i buakon aia taromauri. A kamangaoa karekean aia itoman aomata ma te Atua, ibukina bwa a kaminoia aomata ni kabwarabwaran te Atua bwa te Temanna-n-teniman ngaia. A reireinia naba aomata bwa a na kaotibure nakon te berebitero ao a na tataro nakon Nei Maria ma taian “tianto ao tianta,” n onean mwin are a na tataro nakon Iehova. Tera ae e a tia ni karaoia ngkai Iehova, imwin tienture aika mwaiti ae bati iai te mangaongao? Ni boong aikai ao e a onrake te aonnaba aei n taian reirei ni kewe mairouia Aaro ao n raonaki n taian aroaro aika kammaira. Ma e ngae n anne, e a bon tia ni kaoka te taromauri ae koaua Iehova! Ti kona n taekinna bwa kaokan te koaua aei, boni ngaia te waaki ae te kabanea ni kakawaki ni boong aikai, ao akea te nanououa iai.

10, 11. (a) Baikara bwaai aika uoua ae a irekereke ma te baretaiti n taamnei, ao tera aron rotakim iai? (b) E ikotiia aeka n aomata raa Iehova nakon te baretaiti n taamnei, ao tera kakabwaiaaia ake a mwiokoaki bwa a na uarongorongoa taekana?

¹⁰ A kimwareirei Kristian ni koaua ni boong aikai ni mena i nanon te baretaiti n taamnei. Tera ae irekereke ma te baretaiti aei? Ti na nori moa bwaai aika uoua. Te moan, bon te taromauri ae itiaki ae kaineti nakon te Atua ae koaua ae Iehova. E a tia ni kakabwaiaira n anganira te taromauri ae kainaaomataki man taiani kewe nako ao kaairua. E kakabwaiaira naba n anganira amwarake n taamnei are ti a reiakinaki iai arora ni kakukureia Tamara are i karawa, ao ni kaania riki. (Ioane 4:24) Te kauoua ni bwai ngkanne bon irekereken te baretaiti n taamnei ma aomata. N aron are e a kaman taetae ni burabetinna Itaia, ao Iehova e reireinia taan taromauria  kawain karekean te rau, “ni boong aika kaitira.” E a tia naba ni katoka te buaka i marenara. E ngae ngke ti aki kororaoi ma e a bon tia ni buokira bwa ti na karina “te aomata nabangkai.” E uataboa naba ara kakorakora n anganira taamneina ae raoiroi, are e a kabwebwerakea uaana aika a rangi n raraoi i nanora. (I-Ebeto 4:22-24; I-Karatia 5:22, 23) Ngkana ko ira nanon taamnein te Atua aei, ao ko na bon riki iai bwa kaain te baretaiti n taamnei.

¹¹ E a tia n ikotiia aeka n aomata nako ake e tangiriia Iehova nakon te baretaiti n taamnei aei, ake te koraki ake a tangiria, ao a tangira naba te rau, ao a “tabeakini kainnanoia ni bwaai n taamnei.” (Mataio 5:3, NW) Aomata aikai a na kakabwaiaaki n te aro ae a na nora te mwakuri ni kaoki bwaai nakon aroia rimoa ae kamimi riki, ae kamaiuaia aomata ao kaokan aron te aonnaba.

12, 13. (a) Bukin tera bwa e riai n iai riki kakoroan bukin taetae ni burabeti ake a kaineti ma manga kaokan aroni bwaai? (b) Tera ana kaantaninga Iehova ibukin te aonnaba aei are e taekinna i Eten ngkoa, ao bukin tera bwa ti koaua raoi iai ni kaineti ma taai aika a na roko?

¹² A bati taetae ni burabeti aika taekina manga kamaiuaia aomata, ao a aki tii taekina kamaiuan te onimaki. N te katoto, Itaia e korea taekan te tai are e nang katokaki iai te aoraki, te mwauku, te mataki, te bonotaninga, ao ai te mate are e nang ongaki n aki toki. (Itaia 25:8; 35:1-7) A aki kakoroaki bukin aeka ni berita aikai nakoia kaain Iteraera rimoa. Ao e ngae ngkai ti a tia n nora kakoroan bukin berita aikai n te itera n taamnei n ara tai aei, ma iai bukina ae ti na kakoauaa manga kakororaoaia raoi n te aro ae raababa riki. Ti kanga n ataa anne?

¹³ E a kamani katereterea raoi ana kaantaninga Iehova ibukin te aonnaba aei i Eten ngkoa. E taku bwa e na maekanaki irouia aomata aika kukukurei, a marurung raoi, ao a na katiteuanaki kaain te utu iai. A riai n tararuaa raoi ngkoa te aonnaba te moani mwaane ao n aine ake a karikaki, n ikotaki ma maan n aekaia nako, ao a na ribanaa te aonnaba ni kabutaa bwa e aonga n riki bwa te baretaiti. (Karikani Bwaai 1:28) E a bon rangi n raroa anne ma te aroaro ae ti a mena i nanona ngkai. Ti kona ni koaua raoi bwa ana kaantaninga Iehova e bon aki kona n tukaki. (Itaia 55:10, 11) E rineaki Iesu ae  te Uea ae te Mesia iroun Iehova, bwa e na kaoka te Baretaiti ni kabuta te aonnaba aei.​—Ruka 23:43.

14, 15. (a) E na kanga Iehova ni karaoi “bai ni kabane ba a na bou”? (b) E na tera aron te maiu n te Baretaiti, ao tera ae rangi n anaa riki nanom?

¹⁴ Iangoia bwa aongkoa ko a nora te aonnaba ni kabutaa bwa e a riki bwa te Baretaiti! E taekina ae kangai Iehova ni kaineti ma te tai anne: “Ngkai, I a oniki bai ni kabane ba a na bou.” (Te Kaotioti 21:5, BK) Iangoia bwa tera ae nanonaki n anne. Ngke e a tia ni kabongana mwaakana Iehova ni kaitaraa iai te waaki ae buakaka aei, ao e nang tii tiku “karawa nabangkai ma aonaba nabangkai.” E nanonaki n aei bwa e nang kairiri te tautaeka ae boou mai karawa i aon te botannaomata nabangkai ae kaainaki irouia te koraki ake a tangira Iehova ao a kaakaraoa nanona. (2 Betero 3:13) E nang kainaki Tatan ma ana taimonio. (Te Kaotioti 20:3) Aio te moan tai imwin ririki aika ngaa ma ngaa, are e nang inaaomata iai te botannaomata man te kairiri ae karika te mangaongao, te kairiribai, ao ai aroaro aika bubuaka. Akea te nanououa bwa e na bon rangi ni kakukurei te tai anne.

¹⁵ N tokina ao ti nang boni kona ngkanne n tararuaa ara aonnaba ae rangi n tikauarerei aei are e a kaman baireaki bwa tabera. E kona naba ni manga okira arona aon te aba imwin te urubwai, n aron ae naama ma karaanga aika barekareka a kona ni manga itiaki i bon irouia ngkana e a katokaki kabarekaaia, ao e nang okira naba arona te aba, are e kirimwakamwaka ngkoa imwin bwaai ni buaka, ngkana e a toki te buaka. Ai kakukurei ra mwakurian te aonnaba n aron ae kaantaningaki ngke e moani karikaki, bwa e aonga n riki bwa te oo-n-aroka, n aron are i Eten ngkoa ma maan ao aroka n aekaia nako. A nang aki manga urua aon te aba aomata ma a na maeka n rau ma bwaai ni kabane aika karikaki n te aonnaba. A nang bon aki naba manga maakuia maan ni kakang ataei.​—Itaia 9:6, 7; 11:1-9.

16. Tera te mwakuri teuana ni kaoki aroni bwaai n te Baretaiti, ae a na bane n rotaki iai aomata aika kakaonimaki n tatabemania nako?

¹⁶ E nang kaokaki naba arora. A nang nora te kakai n te aonnaba aei aomata ake a maiu imwin Aremaketon, ngkana a a kamaiuaki aoraki ni kabane. N aron are e karaoia ngkoa Iesu ngke e mena i aon te aba, e na manga kabongana mwaakana mairoun te Atua ni kaoka aia taratara ake a mataki, ni kauki taningaia ake a bonotaninga, ao ni kamarurunga rabwataia mwauku. (Mataio 15:30)  A nang kimwareirei kaara ngkana a a manga kaokaki aroia ngkoa ao n rikirake ni korakora, ao ni marurung rabwataia ma aia iango. (Iobi 33:25) E nang mauna bwarukurukun te kun, a nang toamau bwain rabwataia aomata, ao a na korakora. A nang namakinna aomata aika kakaonimaki bwa e a tabe ni mauna nako uaan te bure ao te aki-kororaoi irouia, ni karokoa ae ai bon akea. Ai rarabwa ra Iehova ae te Atua n te mwaaka ni kaoki aroni bwaai ae rangi ni kamimi aei! Ti na kaatuua ngkai iangoan kaokan te bwai teuana ae rangi ni kakukurei.

17, 18. (a) Bukin tera ngkai e boaia Tarukaio Iesu? (b) Tera te kangaanga are e a kaira Eria bwa e na butiia Iehova bwa e na manga kauta te tei arei?

¹⁷ N te moan tienture C.E. ao iai tabeman mataniwin te Aro ake a arania bwa Tarukaio, ae a aki kakoauaa te manga-uti. E boaia Iesu ni kangai: “Kam kairua, ba kam aki ata te Baibara, ma mwakan te Atua.” (Mataio 22:29) E eti anne bwa e boni kaotia te Baibara bwa iai iroun Iehova te mwaaka ni kaoki aroni bwaai. N te aro raa?

¹⁸ Iangoa te bwai are e riki ngkoa n ana bong Eria. E rabwata natina ae te rikitemanna te aine ae e a tia ni mate buuna, bwa e a boni mate natina aei. Moan te kubanako te burabeti ae Eria n te bwai ae riki, bwa e tiku n iruwa n ana auti te aine aei. E a tia naba Eria ni buoka te tei aei ni kamaiua man te baki n tain te rongo ngkoa. E a boni bae naba n reke tangiran te teinimwaane ae uarereke aei iroun Eria. E rangi n uruaki nanon te tina aei ibukina bwa bon tii natina aei, ma buuna are e a tia naba ni mate, ike ai bon tii ngaia naba nikiran kanuringan raona arei irouna. Tao e kaantaningaia naba te aine aei bwa e na bon tabeakinna natina ngkana e a kara. E rangi n raraoma neiei ao e maaku bwa tao ai kan iai ana bure n taai aika nako ae ngaia ae e a katuuaeaki iai. E aki kan taraa te kangaanga ae kakaiaki aei Eria, ngaia are e a karaua n anaa te mate aei mairoun tinana, ao e a uotia nakon ana ruu ao e a tataro ni butiia Iehova ae te Atua bwa e na kaoka maiun te tei arei nakoina.​—1 Uea 17:8-21.

19, 20. (a) E kanga ni kaotia Aberaam bwa e onimakina mwaakan Iehova ni kaoki aroni bwaai, ao tera ae aana te onimaki anne? (b) E kanga ni kakabwaiaki ana onimaki Eria iroun Iehova?

¹⁹ Tiaki tii Eria ae kakoauaa te manga-uti. Tabeua te tienture n  nako riki, ao e a tia naba ni kakoauaa mwaakan Iehova ni kaoki bwaai Aberaam. Iai bukin anne bwa ngke e a koro 100 ana ririki Aberaam ao 90 ana ririki Nei Tara, ao Iehova e a manga kamaiua bwain rabwataia aika irekereke ma te kariki n te kakai, n te aro are e a bungia te nati te mwaane Nei Tara. (Karikani Bwaai 17:17; 21:2, 3) Imwina riki ngke e a ikawai te teinimwaane arei, ao e a tuangaki Aberaam iroun Iehova bwa e na kareana natina nakoina. E kaota ikai te onimaki Aberaam ni kaantaningan are Iehova e na boni kona ni kaoka maiun natina ae tangiraki ae Itaaka. (Ebera 11:17-19) E korakora ana onimaki Aberaam n te aro are imwain waerakean te maunga are e na kareana natina iai, ao e tuangia ana toro bwa e na manga bon oki ma natina.​—Karikani Bwaai 22:5.

²⁰ E a manga kariaia Iehova bwa e na aki kamateaki Itaaka n te tai arei, ngaia are e a aki kainnanoaki iai kautana. Ni kaineti ma are e riki n ana bong Eria, e a boni kamani mate natin te aine arei, ma e aki maan n tiku n arona anne. E kakabwaiaki ana onimaki te burabeti arei iroun Iehova ni kautakin te tei arei! Imwina ao e a angan neierei natina Eria, ao e taku: “Noria, e a maiu natim”!​—1 Uea 17:22-24.

21, 22. (a) Bukin tera bwa a koreaki rongorongon manga-utiia aomata rimoa n te Baibara? (b) Tera aron raababan te kautiuti ae na karaoaki n te Baretaiti, ao antai ae e na karaoia?

²¹ Anne bon te moan tai n te Baibara are e kabongana iai mwaakana Iehova ni kaoka maiun te aomata ae mate. Ma imwina riki, ao a a manga kamwakaaki Eritai, Iesu, Bauro ao Betero iroun Iehova bwa a na kona naba ni kautiia maate. Te koraki ake a a tia ni kautaki ngkoa, a a manga bane naba n tia ni mate. Ma rongorongo man te Baibara akanne, a boni kaota taamnein te bwai ae kamimi ae e na riki rimwi.

²² E nang kakororaoa nakoana Iesu n te Baretaiti are boni ngaia “te manga-uti, ao te maiu.” (Ioane 11:25) E na kautiia aomata aika mirion ma mirion mwaitiia, ao n angania aia tai ni karekea te maiu n aki toki n te Baretaiti i aon te aba. (Ioane 5:28, 29) Iangoa aron reitakiia aomata ma raoraoia ao aia koraki ake a a maan n raurenako ma ngaiia n te mate. Ai boni kimwareirei ra ngaiia n te  tai aei are a a kaotia n aia irabwati ma raoia ake i rarikiia! A nang bane aomata ni kamoamoaa Iehova ni mwaakana ni kaoki aroni bwaai.

23. Ningai are e kaota iai mwaakana Iehova n te aro ae moan te kamimi, ao e kanga ni kakoauaki iai baika kaantaningaki nakon taai aika imwaira?

²³ E a tia Iehova n anga te bwai ni kakoaua ae aki kona ni kakeweaki, ae kaotia bwa a na boni kakoroaki bukiia. E kaota mwaakana n te aro ae moan te kamimi ngke e kauta Natina ae Iesu, bwa e na riki bwa te taamnei ae kakannato, are e na kauoman i aana. E bati ae kakoauaa utin Iesu kioina ngkai e a manga boni kaoti nakoia aomata aika irabubua ma irabubua mwaitiia. (1 I-Korinto 15:5, 6) E riai naba n tau aia kaotioti taani kakoaua aikai ibukia aomata ake a nanououa. E koaua bwa bon iai mwaakan Iehova ni kaoka te maiu.

24. Bukin tera bwa ti koaua raoi bwa e na boni kautiia maate Iehova, ao tera te kaantaninga ae ti kona ni kawakinna i nanora?

²⁴ E aki tii mwaaka Iehova ni kautiia maate ma bon nanona naba bwa e kani karaoia. E kairaki te aomata ae kakaonimaki ae Iobi bwa e na taekinna ae Iehova e kani manga kautiia maate. (Iobi 14:15) E aki atikaki nanom nakon Atuara, ae rangi ni kani kabongana mwaakana ni kaoki aroni bwaai n te aro ae tatangira aei? Uringnga are te manga-uti boni ngaia teuana ana mwakuri ae kakannato Iehova ni kaoki aroni bwaai, nakon te tai ae na roko. Ngkai ko a tabe ni kaania riki te Atua, iangoa te kaantaninga ae rangi n tamaroa ae ko boni kona naba ngkoe ni mena iai n te tai arei ngkana e a “oniki bai ni kabane ba a na bou” Iehova.​—Te Kaotioti 21:5, BK.