1, 2. (a) Tera ae a tokanikai iai mataniwin Aaro i aon te mwakuri n uarongorongo, ma tera aroia abotoro iai? (b) A aera abotoro ngke a rawa ni katoka te uarongorongo?

E AKI rangi ni maan imwini Bentekota 33 C.E. ngke ai tibwa tabeua te wiki maanin tein te ekaretia ni Kristian are i Ierutarem, ao e a noria Tatan bwa aei ana tai ae nakoraoi ibukin ana waaki. E kan uruana te ekaretia aei imwain ae e rikirake ni korakora. E waekoa Tatan ni karaoi bwaai tabeua ake a kairaki iai mataniwin Aaro bwa a na katoka te mwakuri n uarongorongo ibukin te Tautaeka n Uea. Ma a ninikoria abotoro n uarongorongo, ao a bati mwaane ao aine ake a a riki bwa “taan onimakina te Uea.”—Mwa. 4:18, 33; 5:14.

² A rangi n un taani kakaaitara ao a a manga waaki naba, ao a a karabuutinia abotoro ni kabane. Ma ngke e a tairiki ao e kauki mataroan te karabuuti ana anera Iehova, ao ngke e a karangaina ao a a manga uarongorongo naba abotoro i tinaniku! A a manga katikaki naba ao ni kairaki nako mataia taan tautaeka, ake a bukinia abotoro bwa a urua te tua ae e katabuakaki te uarongorongo. Ni kaekaan anne ao a ninikoria abotoro n taekina ae kangai: “E riai riki bwa ti na ongeaba iroun te Atua bwa te tia tautaeka, nakon ae ti na ongeaba irouia aomata.” E kororake unia taan tautaeka ao a kani “katiai aroia” abotoro. Ma n te tai ane karuanikai anne, ao Kamariera ae te tia angareirei n te Tua ae karineaki, e a anga te kauring nakoia taan tautaeka ni kangai: “Taratarai raoi aromi . . . Tai kumeiia mwaane aikai, ma katikuia ma aroia.” E kamimi bwa a ira ana taeka n reirei teuaei taan tautaeka ao a kanakoia abotoro. Tera ae a karaoia mwaane aika kakaonimaki aikai? A teimatoa n “angareirei ao n tataekina te rongorongo ae raoiroi ibukini Kristo Iesu n aki toki” ma te aki maaku.—Mwa. 5:17-21, 27-42; TaeRab. 21:1, 30.

3, 4. (a) Tera ana kawai Tatan ae uaana are e a maan ni kakabongana ni kaaitaraia iai ana aomata te Atua? (b) Tera ae ti na rinanona n te mwakoro aei ao ni mwakoro riki aika uoua ake imwina?

³ Te keiti are ongoraeaki n te boowi n 33 C.E. bon te moantai ae riki iai te kakaaitara nakon te ekaretia ni Kristian, ma tiaki tii anne. (Mwa. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) N ara tai aikai ao Tatan e boni kakauekea naba te kakaaitara nakon te taromauri ae koaua ni kaungaia taan tautaeka bwa a na katoka ara mwakuri n uarongorongo. A tatabeki bukibuki aika kakaokoro ibukia ana aomata te Atua taani kakaaitara. Teuana, a bukinira bwa taan urua ana tua te botannaomata aika kauekei kangaanga nakoia aomata. Are teuana, a taku bwa ti karitei nakon te tautaeka, ao  teuana riki a taku bwa ti bitineti n te Aro. A a tia tarira n nakon te boowi ibukini kaotan ae a kewe bukibuki aikai. Tera mwin taiani keiti aikai? A kangaa taiani moti ake a motikaki tatabebwi te ririki n nako n rotiko ni boong aikai? Ti na neneri keiti tabeua ake a ongoraeaki n te boowi, ao n noria bwa a kangaa n ibuobuoki “ni kateani bukin te rongorongo ae raoiroi ao ni kamatoaana i matan te tautaeka.”—IBir. 1:7.

⁴ N te mwakoro aei ao ti na kaatuua arora ni kamanoa inaomatara n uarongorongo. Ni mwakoro ake uoua ake imwina, e na neneraki iai ara boboowi ibukin ara kakorakora n aki irekereke ma te waaki n te aba, ao ni maiuakin ana kaetieti te Tautaeka n Uea.

5. A aera ngke a katikaki taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea n raabanen 1930 tabun, ao tera te baire are e iangoaki irouia naake a kairiri?

⁵ N raabanen 1930 tabun ao a kataia kaawa ma aono nako n te United States i Amerika ni kairoroiia Ana tia Kakoaua Iehova, bwa a na karekea moa te kariaia man te tua ke te raitienti bwa a aonga ni karaoa aia mwakuri ni minita. Ma a aki karekei aia raitienti tarira. E kona ni manga katokaki te raitienti, ma a kakoauaa bwa akea te tautaeka ae iai mwaakana ni waea ana tua Iesu ibukia Kristian, ni kaineti ma uarongorongoan te Tautaeka n Uea. (Mareko 13:10) Ngaia are a a katikaki taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea aika bubua ma bubua. Ibukin anne ao a a iangoa taekan te tei n te boowi taani kairiri n ekaretia. A kani kaotia ae e a tia te Tautaeka n te aba anne ni katea te tua ae tiatianaki iai riaia taani Kakoaua ni boni waakina aia Aro. Ao n 1938 e a riki te bwai ae aki kakukurei are e a kairiri nakon ongoraean te keiti n te boowi ae rangi ni kakawaki. Tera ae riki?

6, 7. Tera ae riki nakoia kaain te utu ae te Cantwell?

⁶ N ingabongin te Kauabong ae Eberi 26 n 1938, ao e a mwananga Newton Cantwell ae 60 ana ririki, ao buuna ae Esther ma natiia mwaane aika Henry, Russell, ao Jesse, bwa a na kabanea te bong anne n uarongorongo n te kaawa ae New Haven i Connecticut. Bon taian tibeetio bwaiania naakai ni kaniman. A a bon tauraoi n tiku ikekei n te maan ae raka riki nakon tebongina. Bukin tera? A a tia ni kakatikaki ni kaineti ma bukina tabeua, ngaia are a ataia ae a kona ni manga katikaki riki. Ma e ngae n anne, e aki kerikaaki iai nanoia naakai ni kan uarongorongoa taekan te Tautaeka n Uea. A roko i New Haven ni kaa aika uowaa. E kabuta aia kaa kaain te utu Newton ae on ni booki aika aanaki n te Baibara ao te kuramwaboon ae bon tau buburana, ao Henry ae 22 ana ririki, e kabuta te kaa ae iai te bwai ni katangitang iai. Ni koauana n aron are a a kamani kantaningaia, tii tabeua te aoa ao a a katokaki naba irouia bureitiman.

⁷ E katikaki moa Russell ae 18 ana ririki, ao imwina Newton ma Esther. E tataraiia mai kiraroa ana karo ao tarina Jesse ae 16 ana ririki, ngke a kairakinako irouia bureitiman. E uarongorongo Henry n iteran te kaawa are teuana, ngaia are e a tiku Jesse n tii ngaia. E tabeka ana kuramwaboon ao e waakinako n uarongorongo.  A kariaia uoman mwaane aika Katorika bwa e na katanga ana kabwarabwara Brother Rutherford ae raweaki teuae Jesse ae atuna “Taani Kairiribai.” Ma ngke a ongora nakon te kabwarabwara arei, ao a rangi n un n te aro are a a kan orea Jesse. E karaurau n taonnako Jesse mai rarikia, ma e aki maan imwina ao e a kateia naba te bureitiman. Ngaia are e a manga katikaki naba Jesse ni karabuutinaki. A aki katuuaaea Sister Cantwell bureitiman ma a katuuaaea Brother Cantwell ma natina mwaane. Ma a kaotinakoaki n te bong naba anne ni kabwakaan te mwane.

8. E aera Jesse Cantwell ngke e kuneaki ni bure n te boowi bwa ngaia te tia kauekea te kangaanga?

⁸ Tabeua te namwakaina imwina n Tebetembwa 1938, ao a a tei kaain te utu ae te Cantwell bwa e na ongoraeaki aia keiti n te boowi i New Haven. A kuneaki n te boowi Newton, Russell, ao Jesse, ni bure ni bubutii te buoka n akea aia raitienti. N aki ongei taiani mangatang ake a karaoaki nakon te Boowi ae Moan te Rietata i Connecticut, ma e kuneaki Jesse ni bure ni kaungaa uruakan te rau are e a riki iai bwa te tia kauekei kangaanga. Bukin tera? Ibukina bwa mwaane aika uoman ake Katorika ake a ongora n te kabwarabwara are raweaki, a anga aia kaotioti n te boowi n taekinna bwa te kabwarabwara are a ongora e uaraoaki iai aia Aro ao e kaunia. Ibukini kaitaraan aei, a a uotaarake aia mangatang taani kairiri n ara Aaro nakon te U.S. Supreme Court ae te boowi ae moan te rietata n te aba.

9, 10. (a) Tera ana moti te Boowi ae Moan te Rietata n te U.S are e irana iai aia keiti kaain te utu ae te Cantwell? (b) Ti kangaa n teimatoa ni kakabwaia n te moti anne?

⁹ Ni moa mani Maati 29 n 1940 ao te tia Moti ae Rietata ae Charles E. Hughes ma raona n tia moti aika waniman, a ongoraei  kauntaeka ake a tabekaki iroun aia rooia Ana tia Kakoaua Iehova ae Brother Hayden Covington. * Ngke e tabeka ana kauntaeka te rooia ibukin te aono ae Connecticut ni kataia ni kaota koauan ae taani Kakoaua bon taani kauekei kangaanga, ao e a titiraki naba te tia moti temanna ni kangai: “Tiaki te koaua bwa e riribaaki te rongorongo are e tataekinna Kristo Iesu irouia aomata ake n ana bong?” E kaeka rooian te aono anne ni kangai: “Boni ngaia anne, ao ngkana e eti ae I uringnga man te Baibara, ao e taekinaki naba iai te bwai ae riki nakon Iesu ibukin tataekinan te rongorongo anne irouna.” Ai mataatara te rongorongo anne! E aki bae n iangoia te rooia aei ae e a kairekerekeia taani Kakoaua ma Iesu ao e kairekerekea te aono aei ma te koraki ake a karekea Iesu n te bure. Ni Mei 20 n 1940 ao a a nanoteuana kaain te Boowi ni kaotinakoa te moti n irania taani Kakoaua.

¹⁰ Tera kakawakin ana moti te Boowi aei? E a kamanoaki iai inaomataia Aaro ni waakina aia mwakuri n te aro are e aikoa manga tiatianaki inaomataia, irouia kaain te tautaeka, taani kairiri n te aono ke n te kaawa teuana. Irarikin anne, e kunea te Boowi n aroaron Jesse bwa e “aki . . . uruanaki iai rauia te botannaomata ao aia tua.” Ngaia are e teretere n te moti bwa Ana tia Kakoaua Iehova bon tiaki taan urua ana tua te botannaomata. Ai akiakora tokanikaia ana toro te Atua n te boowi aei! Ti kangaa n teimatoa ni kakabwaia mai iai? E kangai te rooia ae te tia Kakoaua: “Riaira ni waakinaanako ara Aro n aki maakui bwaai n tutuki aika aki riai, a kairira ngaira aika taani Kakoaua ni boong aikai bwa ti na tibwaa te rongorongo are ngaia oin te kantaninga, nakoia aomata n taabo ake ti maeka iai.”

11. Tera te mwakuri n uarongorongo ae okoro ae a waakinna tarira i Kanata, ao ibukin tera?

¹¹ N 1940 tabun ao a boo ma te kakaaitara ae rangi ni korakora i Kanata Ana tia Kakoaua Iehova. Ngaia are ibukini kaongoaia aomata n 1946 bwa e a tia n anaaki inaomatara n taromauri, a waakina te mwakuri n uarongorongo ae okoro tarira ikekei ae maanna 16 te bong, ike a a tibwatibwaa iai te turaeki ae atuna, Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada. E kaotaraeaki raoi n te turaeki ae abaa baana aei taekan taiani kakiriwe aika kauekeaki irouia mataniwin Aaro, aia mwakuri n iowawa bureitiman, ao te koraki aika kakeru ake a kaaitaraia tarira n aononi Quebec. E taekinaki ae kangai n te turaeki: “E teimatoa katikaia ana tia kakoaua Iehova n akea riaina n te tua. Iai tao 800 taiani bukibuki ake a a ibetaotao ni kaaitaraia ana tia kakoaua Iehova i Greater Montreal.”

12. (a) Tera aroia taani kakaaitaraira n taini kabutan te turaeki? (b) Tera te bure are a bukinaki iai tarira? (Nora naba te kabwarabwara mai nano.)

¹² Te tia Kairiri i Quebec ae Maurice Duplessis, ae kaai ni mwakuri ma te Karetinare n te Katorika ae Villeneuve, e kaekaa te turaeki n taekina ae e na iai te “buaka ae akea iai te nanoanga” ni kaaitaraia taani Kakoaua. E waekoa n taboro mwaitin taiani bukibuki mani 800 nakon 1,600. E taku te tari te aine ae te bwaiania: “E rangi ni bati aia tai bureitiman ni katikira n te aro are ti a aki kona ni wareka mwaitina. Taani kakoaua ake a kuneaki  n tibwatibwaa te turaeki, a bukinaki n te bure ni boreetia “te rongorongo ae kauekea te karitei nakon te tautaeka.” *

13. Antai ake a moan ongoraeaki n te boowi bukinaia ae a karitei nakon te tautaeka, ao tera ana moti iai te boowi?

¹³ N 1947 ao Brother Aimé Boucher ma natina aine aika Gisèle ae 18 ana ririki, ao Lucille ae 11 ana ririki, boni ngaiia ake a moan ongoraeaki n te boowi bukinaia ae a karitei nakon te tautaeka. A tibwatibwaa te turaeki ae te Quebec’s Burning Hate i rarikin aia tabo n ununiki n taabo ake a tabukibuki ake i maiakin te Kaawa ae Quebec, ma e kangaanga ae ko na iangoiia naakai bwa taani kauekei kangaanga aika urutua. Brother Boucher bon te mwaane ae nanorinano ao e nimamannei ae tararuaa ana tabo n ununiki ae uarereke, ao e nanako n te kaawa i aon ana kaa ae katikaki iroun te aoti. A bon nanomwaaka naba ana utu i aani mwakuri n iowawa tabeua ake a taekinaki n te turaeki. E rawa te tia moti are ongoraea te keiti arei, ae riribaiia taani Kakoaua, ni butimwaea te bwai ni kakoaua ae kaotaki iai bwa a aki bure kaain te utu ae te Bouchers. Ma e kariaia te bukibuki are taekan ae e kauekea te riribai te turaeki, ngaia are a riai n reke n te bure kaain te Bouchers. Ngaia are aio ana boto n iango te tia moti: Bon te bure taekinan te koaua! A reke n te bure Aimé ao Gisèle ni karitei nakon te tautaeka ni baike a koreaki n aia boki, ao e kainaki naba te ataei are Lucille uabong n te karabuuti. A uotaarake aia mangatang taari nakon te Supreme Court i Kanata, ae te Boowi ae Moan te rietata n te aba, are e a kariaia ongoraean te keiti.

14. Tera aroia taari ake i Quebec n ririki ake a bwainikirinaki iai?

¹⁴ N te tai anne ao a teimatoa n uarongorongoa taekan te Tautaeka n Uea tarira ao mwaanera aika ninikoria i Quebec, ribuakon te kakeru ao te iowawa ae reitinako, ao n angiin te tai e rianako mwina. I nanon aua te ririki imwini moani waakinan te mwakuri ni kabuti turaeki n 1946, ao e a birirake mwaitiia taani Kakoaua i Quebec man 300 nakon 1,000! *

15, 16. (a) Tera ana moti te Boowi ae Moan te Rietata i Kanata ni kaineti ma aia keiti te utu ae te Boucher? (b) Tera rotakia tarira ao tabemwaang man te tokanikai aei?

¹⁵ N Tun 1950 ao e a ongoraeaki ana keiti Aimé Boucher n te Boowi ae Moan te Rietata i Kanata, ae kaaina taani moti aika ruaman. Onoua namwakaina imwina n Ritembwa 18 n 1950, ao e a karaoa ana moti te Boowi n iranira. Bukin tera? E kabwarabwaraa Brother Glen How ae aia rooia taani Kakoaua, bwa te Boowi e butimwaea ana kabwarabwara te tia kaekaa te tang, ae te taeka ae “karitei nakon te tautaeka” e nanonaki iai baika kaungaa te iowawa ke te karitei n ekaanako te tautaeka. Ma kanoan te turaeki aei “bon te taetae ae raoiroi ae akea burena, ae e inaomata te aba n taekinna.” E reitia Brother How ni kangai: “I bon nora aron Iehova n anga te tokanikai.” *

¹⁶ Ana moti te Boowi ae Moan te Rietata aei, e a riki bwa ana tokanikai ana Tautaeka n Uea te Atua. A kamaunaaki iai taiani keiti aika 122 ake a tuai n ongoraeaki, ake a bukinaki iai taani Kakoaua bwa taani karitei nakon te tautaeka. E nanonaki naba n ana moti te Boowi bwa kaaini Kanata ao aaba nako ake a mena i aan te tautaeka ni Buritan, a a inaomata ngkai n taekina raraomaia ni kaineti ma ana waaki te tautaeka. Irarikin anne, te tokanikai aei e totokoa te waaki ae kairaki iroun te Tautaeka ao te Aro i Quebec, are e a kataia n uruana inaomataia Ana tia Kakoaua Iehova. *

17. A kangaa tautaeka tabeua ni kataia n taua aron ara mwakuri n uarongorongo?

¹⁷ Ana toro Iehova ni boong aikai bon “tiaki taani bitineti . . . n ana taeka te Atua,” n aroia naba Kristian ake rimoa. (Wareka 2 I-Korinto 2:17.) Ma a boni kataia naba tautaeka tabeua n taua aron ara mwakuri ni minita i aan tuua ake a kateaki ibukin te bitineti. Ti na rinanoni keiti aika uoua ake a ongoraeaki n te boowi aika boboto i aon te bukibuki ae te koaua bwa taani bitineti n te Aro Ana tia Kakoaua Iehova ke minita aika uarongorongoa ana taeka te Atua.

18, 19. A kangaa taan tautaeka i Denmark ni kataia ni katoka ara mwakuri n uarongorongo?

¹⁸ Denmark. N Okitobwa 1 n 1932, ao e a kateaki te tua teuana ae katabuaki kaboonakoani booki n akea te raitienti ni bitineti. Ma a bon aki karekea aia raitienti tarira. N te bong are imwina ao a uarongorongo ni kabongnga taan uarongorongo aika niman i Roskilde, ae te kaawa ae 20 tabun te maire i maeaon Copenhagen, ae kautun te tabo anne. Ni banen aia mwakuri n te bong anne, ao e a bua temanna mai buakoia ae August Lehmann. E katikaki ibukini kaboonakoani bwaai n akea ana raitienti.

¹⁹ N Ritembwa 19 n 1932 ao e a tei August Lehmann n te boowi. E anga ana kaotioti bwa e boni kawariia aomata n angania te boki ae aanaki n te Baibara, ma e kakewea ae e bitineti. E iranaki teuaei n te boowi, ao e a taekinaki ae kangai: “E kona te tia kaekaa te tang . . . ni karekea maiuna i bon irouna, ao akea te mwane ae e a tia ni karekea [man ana mwakuri n uarongorongo], ao akea naba nanona ni kani karaoa anne, ma e bane oin ana mwane ibukin ana mwakuri aei.” E karaoa ana moti te boowi n irania taani Kakoaua ni motikia bwa e aki kona n “aranaki bwa te bitineti” ana mwakuri Lehmann. Ma a imanono taani kakaaitaraia ana aomata te Atua ni kani katoka te mwakuri n uarongorongo ni kabutaa te aba anne. (TaiAre. 94:20) E uotaarake ana mangatang aia rooia aomata nakon te Boowi ae Moan te Rietata n te aba. Tera aroia iai tarira?

20. Tera ana moti te Boowi ae Moan te Rietata i Denmark, ao tera aroia iai tarira?

²⁰ N te wiki are nang ongoraeaki iai te keiti anne iroun te Boowi ae Moan te Rietata, ao a a kakorakoraa riki karaoan aia mwakuri n uarongorongo taani Kakoaua ni kabutaa Denmark. N te Kauabong ae Okitobwa 3 n 1933, ao e a katanoataa ana moti te Boowi ae Moan te Rietata. E inanoi naba ana moti ma te boowi are i nano, are e aki urua te tua August Lehmann. E nanonaki n te moti aei bwa a a kona taani Kakoaua ni waakina aia uarongorongo n akea tukaia. A kaota aia kakaitau taari mwaane ao aine nakon Iehova ibukin anganakia te tokanikai aei, n aroia ni kabatiaa riki aia mwakuri n uarongorongo. Man te tai are e kanakoa iai ana moti te Boowi, ao a a kona tarira i Denmark ni waakina aia mwakuri ni minita n akea ana tutuki te tautaeka.

21, 22. Tera ana moti te Boowi ae Moan te Rietata n te U.S. ni kaineti ma ana keiti Brother Murdock?

²¹ Te United States. N te Taabati ae 25 ni Beberuare n 1940, ao e a katikaki te bwaiania ae Robert Murdock, Jr. ao itiman riki taani Kakoaua, ngke a uarongorongo i Jeannette ae te kaawa ae mena i rarikini Pittsburgh, n aononi Pennsylvania. A bukinaki ni  bure n tibwatibwai booki n akea aia raitienti. Ngke e uotakirake te mangatang iai ao e kariaia te Boowi ae Moan te Rietata n te U.S. bwa e na ongoraea te keiti aei.

²² Ni Mei 3 n 1943, ao e a katanoataa ana moti te Boowi ae Moan te Rietata, are a a kamanoaki iai taani Kakoaua. E aki kukurei te Boowi n te tua ni kaineti ma karekean te raitienti ibukina bwa e kairoroaki iai “kabooan te inaomata ae e riai n reke irouia aomata nako ae e a tia ni katauaki i aan te Oi n Tua.” E kaburea ana tua te kaawa te Boowi bwa e “tiatianaki iai te inaomata ni boreeti ao e tiatianaki naba iai inaomatan te Aro ni waakina ana waaki.” N taekinan ana iango te Boowi ae kakawaki, ao e taekinna te tia Moti ae William O. Douglas bwa “a aki tii uarongorongo Ana tia Kakoaua Iehova, ao a aki naba tii tibwatibwai bokin te Aro. A boni karaoi ni kauoua.” E reitia ni kangai: “Titeboo kakawakin ana waaki te Aro aei . . . ma te taromauri n umwantabu ao reiakinan taekan te Atua man te tabo ni kabwarabwara.”

23. Bukin tera bwa e kakawaki ibukira ni boong aikai tokanikai n te boowi ake n 1943?

²³ Ana moti te Boowi ae Moan te Rietata aei bon aia tokanikai ae kakawaki ana aomata te Atua. E kakoauaaki raoi iai bwa boni ngaira minita aika Kristian, ao tiaki taani bitineti. N te bong ane kakawaki anne n 1943, ao a tokanikai Ana tia Kakoaua Iehova n aia keiti aika 12 mai buakon aia keiti aika 13 i matan  te Boowi ae Moan te Rietata, n ikotaki naba ma te keiti ae te Murdock. A a riki motin te boowi aikai bwa bwaai ni katoto aika aki kona ni kakeweaki n taiani keiti aika tibwa manga ongoraeaki n te boowi, ngkana a a manga kataia naba taani kaaitaraira n totokoa inaomatara n tataekina rongorongon te Tautaeka n Uea, i mataia aomata ao man te auti teuana nakon teuana.

24. Tera arora ngkana e katoka ara mwakuri n uarongorongo te tautaeka teuana?

²⁴ Ngkai ana toro Iehova ngaira, ti rangi ni kakaitau ngkana ti kainaomataaki irouia tautaeka n uarongorongoa te Tautaeka n Uea. Ma ngkana e katokaki ara mwakuri n uarongorongo iroun te tautaeka teuana, ti bon tii bitii ara anga, ao ni waakina ara mwakuri n aron ae ti konaa. “E riai riki bwa ti na ongeaba iroun te Atua bwa te tia tautaeka, nakon ae ti na ongeaba irouia aomata,” n aroia abotoro. (Mwa. 5:29; Mat. 28:19, 20) Ma ti bon uotaarake naba ara mangatang nakon taiani boowi bwa e aonga ni kaukaki ara mwakuri. Iangoi katoto aika uoua.

25, 26. Baikara baika riki i Nicaragua ake a uotaki nakon te Boowi ae Moan te Rietata, ao tera mwina?

²⁵ Nicaragua. N Nobembwa 19 n 1952 ao e a kawara te Aobiti ibukini boborau i Managua ae kautun te kaawa, Donovan Munsterman ae te mitinare ao te tia tei ibukin te aobiti n tararua. E roko iai bwa e tuangaki ae e na kawara te Kaaben ae Arnoldo García, are te mataniwi n te aobiti arei. E tuangaki Donovan iroun te kaaben bwa a bane Ana tia Kakoaua Iehova i Nicaragua “ni katabuakaki n reitaanako taekinan aia koaua ao ni waakin aia mwakuri n aia Aro.” Ngke e titiraki bwa bukin tera, ao e kabwarabwaraa te kaaben ae García bwa akea kariaiakaia taani Kakoaua mairoun te minita n te tautaeka, bwa a na waakina aia mwakuri ni minita ao a bukinaki naba bwa a komuniti. Antai taani bukinira? Mataniwin te Aro ni Katorika n Rom.

 ²⁶ E waekoa Brother Munsterman ni bubutii nakon te Botaki ni Mwakuri n te Tautaeka ao Aaro, ao nakon naba te beretitenti ae Anastasio Somoza García, ma e aki reke te ibuobuoki. Ngaia are a bitii aia anga taari. A kaina te Tabo n Taromauri, ao a bobotaki ni kurubu aika uarereke, ao a katoka naba te uarongorongo i rarikin te kawai, ma a bon teimatoa n uarongorongoa te Tautaeka n Uea. N te tai naba anne ao a tabeka tangia ni bubutii nakon te Boowi ae Moan te Rietata i Nicaragua, bwa e na kaukaki ara mwakuri. E butanako taekani katokan ara mwakuri ao kanoan te bubutii anne n taian nuutibeeba, ao e kariaia ongoraean te keiti te Boowi ae Moan te Rietata. Tera mwina? N Tun 19 n 1953, ao e a kaotinakoa ana moti te Boowi ae Moan te Rietata n irania taani Kakoaua. E noria te Boowi bwa katokan aia mwakuri ni minita, e bon urua te tua n inaomata ni kaineti ma kaotan nanon te aomata, te bae e iangoia te aomata bwa e eti ke e kairua, ao kaotiotan ana koaua. E tua naba bwa e na manga kanakoraoaki te reitaki i marenan te tautaeka n Nicaragua ao taani Kakoaua.

27. Bukin tera ngke a mimi kaain Nicaragua n ana moti te Boowi, ao tera aia iango taari n te tokanikai aei?

²⁷ A mimi kaain Nicaragua ngkai e irania taani Kakoaua te Boowi ae Moan te Rietata. Imwain te tai anne, ao e rangi ni korakora mwaakaia mataniwin te Aro, ngaia are te Boowi e rarawa ni karekea te kangaanga ma ngaiia. E rangi ni korakora naba mwaakaia taani mwakuri n te tautaeka n te aro are e kangaanga iroun te Boowi bwa e na kaaitarai aia babaire. A aki nanokokoraki tarira iai bwa a karekea te tokanikai aei ibukina bwa a kamanoaki iroun aia Uea, ai ngaia are a a teimatoa n uarongorongo.—Mwa. 1:8.

28, 29. Tera te bitaki ae aki kantaningaaki i Zaire are e riki i nukan 1980 tabun?

²⁸ Zaire. I nukan 1980 tabun ao iai taani Kakoaua aika tao 35,000 mwaitiia i Zaire ae ngkai ai te Democratic Republic of Congo. Ibukini kaitaraani biriraken te mwakuri ibukin te Tautaeka n Uea, e a katei kateitei aika boou te aobiti n tararua. N Ritembwa 1985 ao e a boo te bwabwaro ibukin aaba aika kakaokoro i Kinshasa ae kautun te aba, ao a roko 32,000 man aaba aika bati ni katobibia te aonnaba ni kaona te stadium n te kaawa aei. Ma a a manga bitaki aroia ana toro Iehova. Tera ae riki?

²⁹ E beku i Zaire n te tai anne Brother Marcel Filteau, ae te mitinare i Quebec i Kanata, are e rinanon te bwainikirinaki n ana tai n tautaeka Duplessis. E karakina te bwai ae riki ni kangai: “Ni Maati 12 n 1986 ao a anganaki taari ake iai mwiokoaia te reta teuana ae taekinaki iai bwa e aki eti i aan te tua bobotakia Ana tia Kakoaua Iehova ake i Zaire.” E tiainaaki katokan ara mwakuri iroun te beretitenti n te aba anne, ae Mobutu Sese Seko.

30. Tera te babaire ae kakawaki ae e riai ni karaoia te Komete n te Aobiti n Tararua, ao tera are a baireia bwa a na karaoia?

³⁰ N te bong are imwina ao e katanoataaki ae kangai n rerion te aba arei: “Ti nang aki manga ongo taekaia Ana tia Kakoaua Iehova i [Zaire].” E waekoa n taorimwiaki n te bwainikirinaki. A a uruakaki taian Tabo n Taromauri, ao a a iraeaki aia bwai tarira, a katikaki, a kamatawarikaki, ao a batiboaki. A kamatawarikaki naba taani Kakoaua aika ataei. N Okitobwa 12 n 1988 ao a a tauaki bwain nako ara botaki iroun te tautaeka, ao e a mena te Civil Guard ma kaain te taanga ni buaka n te aobiti  n tararua. A kanakoa aia bubutii taari aika mwiokoaki, nakon te beretitenti ae Mobutu ma a aki kaekaaki. N te tai anne ao e a riai te Komete n te Aobiti n Tararua ni karaoa te babaire ae kakawaki ae kangai, “Ti na kabaea tangira nakon te Boowi ae Moan te Rietata ke ti na tataninga?” E ururing ni kangai Timothy Holmes, ae te mitinare n te tai anne ao te mataniwi irouia kaain te Komete n te Aobiti n Tararua n te aba anne: “Ti butiia Iehova te wanawana ao ana kairiri.” Imwini karauan raoi iangoana ma tataroana, a a namakinna kaain te komete n te tai anne bwa tiaki aei te tai ibukin te kateitei n te boowi. Ma a a kaatuua riki tararuaaia taari ao ni kakaaei aanga ake a na waakinaanako iai te mwakuri n uarongorongo.

31, 32. Tera te moti ae kamimi are e kaotinakoa te Boowi ae Moan te Rietata i Zaire, ao tera rotakia iai tarira?

³¹ Tabeua te ririki imwina ao e a kerikaaki tauan aroia taani Kakoaua, bwa e a rikirake karinean inaomataia aomata n te aba. E a baireia te Komete n te Aobiti n Tararua bwa e a roko te tai are e nang kaitaraa te waaki n totoko, rinanon te mangatang nakon te Boowi ae Moan te Rietata i Zaire. E kamimi bwa e kariaia te Boowi ae Moan te Rietata bwa e na ongoraea te keiti. Ao n Tianuare 8 n 1993, e kaania itiua te ririki imwin are e tua te beretitenti bwa e na katokaki ara mwakuri, ao e a kaotinakoa ana moti te Boowi bwa e aki eti i aan te tua ana waaki te tautaeka ni kaaitaraia taani Kakoaua, ao e a manga kaukaki te mwakuri. Iangoia moa bwa tera ae nanonaki n anne! A kariaia taani moti ruanikaini maiuia ngke a kamauna ana babaire te beretitenti n te aba arei! E taku Brother Holmes: “I nanon tain ongoraean te keiti aei, ao ti nora aron Iehova ni kona ni bitii bwaai.” (Tan. 2:21) E kakorakoraa aia onimaki tarira te tokanikai aei. A namakinna ae e a tia te Uea ae Iesu ni kairiia ana aomata bwa a na ataia bwa n ningai ae a na waaki iai ao tera aroia ni waaki.

 ³² Ngke e a kaukaki te mwakuri ao e a kariaiakaki te aobiti n tararua ni karokoia mitinare n te aba, ni karaoi autin nako te aobiti n tararua aika boou, ao ni kaoi booki aika aanaki n te Baibara. * Ai kimwareireira ana toro te Atua ni katobibia te aonnaba, ngkai a a nora aron Iehova ni kamanoi aia onimaki ana aomata!—Ita. 52:10.

33. Tera ae ti reiakinna man rinanoakini boboowi tabeua?

³³ E oti raoi man rinanoakini boboowi tabeua bwa e boni kakoroa bukin ana berita Iesu ae kangai: “N na anganingkami ami taeka ma te wanawana, are a na aki kona n tukia taani kaaitaraingkami ke ni kakewea.” (Wareka Ruka 21:12-15.) N tabetai ao e a tia Iehova ni kateirakeia te koraki aika ai aroni Kamariera ni boong aikai bwa a na kamanoia ana aomata, ke e karekeia taani moti ma rooia aika ninikoria bwa a na tei ibukin te kaetitaeka ae riai. E a tia Iehova ni karaoi aia bwai ni buaka taani kakaaitaraira bwa a na kabubu. (Wareka Itaia 54:17.) E aki kona te kakaaitara ni katoka ana mwakuri te Atua.

34. E aera ngkai a rangi ni kamimi totokanikaira n te boowi, ao tera ae kaotaki iai? (Nora te bwaoki ae “ Taian Tokanikai n te Boowi ae Rietata Aika Kakawaki Aika Kaukaanako Tataekinan te Tautaeka n Uea.”)

³⁴ E aera ngkai a rangi ni kamimi totokanikaira n te boowi? Iangoa aei: A aki kakannato Ana tia Kakoaua Iehova ke ni korakora aia anainano i aoia aomata. Ti aki rinerine ke ni boutokaa te tautaeka ke n tei ibukia taan tautaeka. Ao a taraaki raora ake a teetei n te boowi ae rietata bwa “e uarereke aia reirei ao a aki kakannato.” (Mwa. 4:13) Ngaia are n aia taratara aomata, e karako nanoia kaain te boowi ni kani karaoa aia moti n ekiianako taani kakaaitaraira ake Aaro aika korakora ao kaain te tautaeka, ao n iranira. Ma e ngae n anne, e aki toki ni motikaki n te boowi bwa ti na iranaki! E kaotaki n totokanikaira n te boowi bwa e boni koaua ae ti nakonako “i matan te Atua ngkai taan rimwini Kristo ngaira.” (2Kor. 2:17) Mangaia are ti kaai n taekina ae kangai ma te abotoro Bauro: “Te tia buokai Iehova, N na aki maaku.”—Ebera 13:6.