1, 2. (a) Bukin tera ngke a mimi taan rimwin Iesu? (b) Te aeka ni mwakuri n tai raa are e taekinna Iesu?

A MIMI taan rimwin Iesu ngke e kangai nakoia: “Kam na euti matami ao tarai tawaana, bwa a a tai ibukin te taiaki.” A taraa te tabo are e koteia Iesu, ma te bwai ae a noria bon tii tawaana aika tuai ni mainaina bwa a kiriin, ae oti iai bwa a a tibwa tebe taiani baare. A bae n iango ni kangai: ‘Tera ae ti na taia? Iraua riki namwakaina mangkai ao e a tibwa boo te tai n tai.’—Ioa. 4:35.

² Ma e aki nanona Iesu te mwakuri raoi n tai. Ma e kabongana te tai aei Iesu n reireinia iai taan rimwina reirei aika kakawaki aika uoua ibukin te mwakuri n tai ni kaineti ma te onimaki, ae taiakia aomata. Baikara reirei aikai? Ti na rinanoni moa raoi te karaki aei bwa ti aonga n atai reirei aikai.

3. (a) Tera ae e bae ni kaira Iesu bwa e na kangai: ‘A a tai tawaana ibukin te taiaki’? (Nora te kabwarabwara mai nano.) (b) E kangaa Iesu ni kamataataa te bwai are e taekinna?

³ E maroro Iesu ma taan rimwina n raabanen 30 C.E., i rarikini kaawan Tamaria ae Tukara. Ngke a rinnako n te kaawa taan rimwin Iesu, ao ngaia e tiku i rarikin te mwanibwa ike e a tibwai iai koaua aika nako man ana Taeka te Atua nakon te aine temanna. E waekoa te aine aei n ota ni kakawakin ana angareirei Iesu. Ngke a oki taan rimwina, ao e ienikuri neiei n nako Tukara n tuangia kaain rarikina baika kamimi ake e reiakin. E korakora te kan ongora man te baere e karakinna, ao a a bati kaain rarikin neiei ake a kawaekoaia nakon te mwanibwa ni kawara Iesu. Tao bon aei te tai are e tarai iai tawaana Iesu mai kiraroa ao n noriia I-Tamaria aika uanao ake a a roko, ngaia are e a kangai naba: “Tarai tawaana, bwa a a tai ibukin te taiaki.” * Ibukini kamatataan ae e aki nanona te mwakuri raoi n tai ma bon te mwakuri n tai ni kaineti ma te onimaki, e a manga kangai riki Iesu: “Te tia tai . . . e a ikotii uaa ibukin te maiu are aki toki.”—Ioa. 4:5-30, 36.

4. (a) Baikara reirei aika uoua ibukin te mwakuri n tai are e angareirei iai Iesu? (b) Baikara titiraki aika ti na rinanoi?

⁴ Baikara reirei aika kakawaki aika uoua ibukin te mwakuri n tai ni kaineti ma te onimaki are e angareirei iai Iesu? Te moan, e kaumakaki te mwakuri. E oti man ana taeka ae ‘a a tai taian tawaana ibukin te taiaki’ bwa a kaumakaki taan rimwina nako iai. E a manga kangai Iesu ni katuruturua riki iai kakawakin te umaki: “E a tabe ngkai n anganaki te tia tai boona.” Eng, e a  kamani waaki te mwakuri n tai, ae nanona bwa ai akea te tai n aoaori! Te kauoua, a kimwareirei taan tai. E taku Iesu bwa a na “kaai ni kimwareirei” te tia ununiki ao te tia tai. (Ioa. 4:35b, 36) N aron Iesu ae e kimwareirei n noraia ‘I-Tamaria aika bati ake a onimakinna,’ a na bon rangi ni kimwareirei naba taan rimwina ngkana a karaoa te mwakuri n tai aei ma nanoia ni kabane. (Ioa. 4:39-42) E rangi ni kakawaki ibukira rongorongon te moan tienture bwa boni bannani baika riki ngkai, n tain te mwakuri n tai ni kaineti ma te onimaki ae te kabanea ni korakora karaoana. E moanaki n ningai te mwakuri n tai ni boong aikai? Antai aika mwiokoaki iai? Ao tera mwina?

5. Antai ae kaira te mwakuri n tai ni katobibia te aonnaba, ao e kangaa ni kaotaki n ana miitara Ioane bwa e kaumakaki te mwakuri aei?

⁵ N te miitara are e anganaki te abotoro Ioane, ao e kaotia iai Iehova bwa e mwiokoa Iesu ibukini kairan te mwakuri n tai ni katobibia te aonnaba ae taiakia aomata. (Wareka Te Kaotioti 14:14-16.) N te miitara aei, ao e kabwarabwaraaki iai Iesu bwa iai ana baunuea ao ana biti n tai. Te “baunuea ae koora [are i aon atun Iesu]” e kaotia bwa e a tia n riki bwa te Uea ae tautaeka. Te “biti n tai ae kakang i baina” e kaotia bwa boni ngaia te tia Tai. Ngke e taetae Iehova rinanon te anera ibukin “taiakin uaan te aonnaba, bwa a a tawaa raoi,” e katuruturua iai ae e kaumakaki te mwakuri. E a bon ‘roko tain taiakin te uaa,’ ae nanona bwa ai akea te tai n aoaori! I Ngke e tua te Atua ae kangai, “arora baim ma am biti n tai,” ao Iesu e arora ana biti n tai, ao e a taiaki uaan te aonnaba, ae nanona bwa a a taiaki aomata aika n te aonnaba. Ti a kauringaki riki n te miitara ae kaingainga aei bwa ‘a a tai taian tawaana ibukin te taiaki.’ E koaua bwa ti kona n ataa te tai are e moanaki iai karaoan te mwakuri n tai ni katobibia te aonnaba, man te miitara aei? Eng!

6. (a) E moanaki n ningai “bongin te tai”? (b) E moanaki n ningai “taiakin uaan te aonnaba? Kabwarabwaraa.

⁶ Kioina ngkai ana miitara Ioane are n Te Kaotioti mwakoro 14 e kaotaki iai Iesu are te tia Tai bwa iai ana baunuea (kibuna 14), e oti ngkanne bwa e a kamani kaueaaki Iesu n 1914. (Tan. 7:13, 14) Tabeua te tai imwin anne ao e a tuangaki Iesu bwa e nang moana te mwakuri n tai (kibuna 15). Anne naba aron teini baika riki n ana kaikonaki Iesu ni kaineti ma taiakin te uita, ike e kangai iai: “Tain taiakin uaa bon tain tokin te waaki ae ngkai i aon te aba.” Ngaia are tain taiakin uaa ao tain tokin te waaki ae ngkai i aon te aba, a moanaki n te tai ae tii teuana, ae n 1914. Imwina riki “ni bongin te tai,” ao e a waaki taiakin taian uaa. (Mat. 13:30, 39) Ngkana ti iangoi baike a riki ao ai moarara riki ngkai ti a ota riki, ti ataia bwa e moanaki taiakin uaa tabeua te ririki imwin ae e tautaeka Iesu bwa te Uea. Man 1914 ni karokoa moan 1919, ao e karaoa moa ana mwakuri ni kaitiaki Iesu i buakoia taan rimwina aika kabiraki. (Maraki 3:1-3; 1Bet. 4:17) Ao e a tibwa moanaki n 1919 “taiakin uaan te aonnaba.” E waekoa  Iesu ni kabongana te toro ae kakaonimaki are e a tibwa rineia, bwa e na buokiia tarira n noria ae e rangi ni kaumakaki te mwakuri n uarongorongo. Iangoa te bwai ae riki.

7. (a) Rinanoan tera ae e buokiia tarira n nora kaumakan te mwakuri n uarongorongo? (b) Tera ae a kaungaaki tarira bwa a na karaoia?

⁷ N Turai 1920 ao e a koreaki ae kangai n Te Taua-n-Tantani: “E teretere raoi man rinanoan te Baibara bwa e a tia ni mwiokoaki te Ekaretia bwa ngaia ae e na taekina rongorongon te Tautaeka n Uea.” N te katoto, a buokaki taari n ana taetae ni burabeti Itaia, bwa a na ota n ae e riai n tataekinaki ni kabutaa te aonnaba taekan te Tautaeka n Uea. (Ita. 49:6; 52:7; 61:1-3) A aki ataia bwa e na kangaa ni kakororaoaki te aeka ni mwakuri anne, ma a onimaki bwa e na boni kauka te kawai nakoia Iehova. (Wareka Itaia 59:1.) Man ataakin raoi taekani kaumakan te mwakuri n uarongorongo, a kaungaaki iai tarira bwa a na kabatiaa riki aia tai n uarongorongo. Tera aroia taari?

8. Baikara baika uoua aika kakawaki ibukin te mwakuri n uarongorongo ake a ota iai tarira n 1921?

⁸ N Ritembwa 1921 ao e a katanoataaki ae kangai n Te Taua-n-Tantani: “Bon te ririki ae rianako riki arona bwa a rangi ni bati aomata ake a ongoraea rongorongon te koaua n 1921 nakon ririki ake mai mwaina.” E reitaki n te maekatin ni kangai: “A bati baika riai ni karaoaki. . . . Ti bia karaoia ma kimwareirein nanora.” Nora aroia taari n ota naba ni baika uoua aika kakawaki aikai ibukin te mwakuri n uarongorongo are e katuruturua Iesu nakoia ana abotoro: E kaumakaki te mwakuri, ao a kimwareirei taani mwakuri.

9. (a) Tera ae taekinaki n Te Taua-n-Tantani ae bwain 1954 ibukin te mwakuri n tai, ao bukin tera? (b) Tera aron rikirakeia taan uarongorongo i nanon 50 te ririki n nako? (Nora te taibora ae “ Te Rikirake ni Katobibia te Aonnaba.”)

⁹ N 1930 tabun ao e a rangi ni korakora riki karaoan te mwakuri n uarongorongo imwin otaia taari ae a na rangi ni mwaitikurikuri tiibu tabemwaang aika a na butimwaea rongorongon te Tautaeka n Uea. (Ita. 55:5; Ioa. 10:16; TeKao. 7:9) Tera mwina? E birirake mwaitiia taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea man 41,000 n 1934 nakon 500,000 n 1953! E bon eti are e taekinaki n Te Taua-n-Tantani ae bwain Ritembwa 1, 1954, ae kangai: “Bon taamnein Iehova ao mwaakan ana Taeka ae e kakororaoaki iai te mwakuri n tai aei ni katobibia te aonnaba.” *—Tek. 4:6.

10, 11. Baikara iteran te rikirake aika katuruturuaki n te kaikonaki ae koraan te matitati?

¹⁰ N ana kaikonaki Iesu ni kaineti ma te Tautaeka n Uea, ao e taetae ni burabetina iai mwin te mwakuri n tai ni kamataataa raoi. Ti na rinanon te kaikonaki ni kaineti ma koraan te matitati ao te iiti. Ti na kaatuua riki aroni kakoroani bukia n tain te toki.

¹¹ Te kaikonaki ae koraan te matitati. E unika koraan te matitati te mwaane temanna. E a rikirake imwina bwa te aroka ae a titiku ni maeka iai mannikiba. (Wareka Mataio 13:31, 32.) Baikara iteran rikiraken te koraa aika katuruturuaki n te kaikonaki aei? (1) E kamimi korakoran te rikirake aei. “Te kabanea ni bingingi mai buakoni koraa nako” e a riki bwa te aroka ae “mwangaanga.” (Mareko 4:31, 32) (2) E na bon iai te rikirake. “Ngke e a tia n unikaki [te koraa] ao e a bwebwe.” E aki kangai Iesu, “tao e na bwebwe” ma e kangai, “e a bwebwe.” E bon aki kona n totokoaki rikirakena. (3) Te aroka ae bwebwerake aei e a anai nanoia aomata ao e a riki bwa te tabo ni maeka. “A titiku [iai] mannikiba” ao “ni maeka . . . i aan nuuna.” A kangaa ni kakororaoaki baika tenua aikai n tain te mwakuri n tai ni boong aikai?

12. Tera irekereken te kaikonaki ae koraan te matitati ma te mwakuri n tai ni boong aikai? (Nora naba te taibora ae “Rikirakeni Mwaitiia Aika A Reirei n te Baibara.”)

¹² (1) Korakoran te rikirake: E katuruturuaki n te kaikonaki aei rikiraken rongorongon te Tautaeka n Uea ao te ekaretia ni Kristian. Ni moa man 1919, ao a a tia taani mwakuri n tai aika ingainga n ikotaki nakon te ekaretia ni Kristian ae e a tibwa kaitiakaki. N te tai anne ao e rangi n uarereke mwaitiia taani mwakuri, ma e waekoa n rikirake. E bon rangi ni kamimi aron rikirakena mani moan 1900 tabun ni karokoa te bong aei. (Ita. 60:22) (2) E na bon iai te rikirake: E bon tuai mani kona n totokoaki rikiraken te ekaretia ni Kristian. N aki ongeia bwa iraatao atibu n totoko aika katokai i aon te koraa ae uarereke aei taani kairiribai nakon te Atua, ma e na bon teimatoa naba n rikirake, ao n notui nako bwaai n totoko aikai. (Ita. 54:17) (3) Te tabo ni maeka: “Mannikiba” ake a titiku ni maeka n te aroka aei a tei ibukia mirion ma mirion aomata aika raoiroi nanoia, ake a nako man aaba aika 240 tabun, ake a butimwaea rongorongon te Tautaeka n Uea n aroia ni kaaina te ekaretia ni Kristian. (Etek. 17:23) A kakarekei iai baika karikirakea te onimaki, te kaungaunga, ao te kamanomano.—Ita. 32:1, 2; 54:13.

13. Baikara iteran te rikirake aika katuruturuaki n te kaikonaki ae te iiti?

¹³ Te kaikonaki ae te iiti. Ngke e tia te aine temanna ni kabwakaa te iiti teutana i buakon te burawa ae rawata, ao e a riki naba te burawa anne ni kabane. (Wareka Mataio 13:33.) Baikara iteran te rikirake aika katuruturuaki n te kaikonaki aei? Ti na nori uoua. (1) E karika te bitaki te rikirake. E rakanako te iiti “ni karokoa ae e a bane n riki.” (2) E butanako te rikirake. E bane n riki “te burawa ae mwaitina tenua te bwai ni baire ae bubura” n te iiti. A kangaa ni kakororaoaki baika uoua aikai n tain te mwakuri n tai ni boong aikai?

14. Tera irekereken te kaikonaki ae te iiti ma te mwakuri n tai ni boong aikai?

 ¹⁴ (1) Te bitaki: E tei te iiti ibukin rongorongon te Tautaeka n Uea, ao te burawa ae rawata e tei ibukia aomata. N aron te iiti ae karika te bitaki nakon te burawa imwin ikotakini baika uoua aikai, ao ai aron naba rongorongon te Tautaeka n Uea bwa e bitii nanoia aomata imwini butimwaeana irouia. (IRom 12:2) (2) E butanako: Butanakon te iiti e tei ibukini butanakon rongorongon te Tautaeka n Uea. E mwamwakuri te iiti i buakon te bua ni burawa ni karokoa ae e a bon riki te burawa ni kabane. N aron naba anne, e a tia rongorongon te Tautaeka n Uea ni butanako “nakon taabo ake taiani kabanea n raroa n te aonnaba.” (Mwa. 1:8) E kaotaki naba n te kaikonaki aei bwa e na boni butanako rongorongon te Tautaeka n Uea n aaba naba aika katokaki iai ara mwakuri, e ngae ngkana e aki rangi n ataaki ara mwakuri n uarongorongo irouia angia aomata n taabo akanne.

15. A kangaa ni kakororaoaki taeka ake n Itaia 60:5, 22? (Nori te bwaoki ae “ E Konai Bwaai ni Kabane Iehova,” ao “ Aron Rikin ‘Ane E Uarereke’ Bwa ‘te Natannaomata ae Korakora’.”)

¹⁵ Tao 800 tabun te ririki imwain taekinani kaikonaki akanne iroun Iesu, ao e a kaman taekinna Iehova n taeka aika aki kona ni mwanuokinaki rinanon Itaia, taekani butanakon te mwakuri n tai ni kaineti ma te onimaki ni boong aikai, ao te kimwareirei  ae e na kona n reke mai iai. * E kabwarabwaraa Iehova bwa a na raanga aomata “mai kiraroa” nakon ana botaki. Ao e taetae nakon “te aine,” ake a tei ibukina ni boong aikai taian nikira aika kabiraki i aon te aba ni kangai: “Ko na noria ao ko na rangi ni kukurei, ao e na kakatonga nanom ao ko na kimwareirei, ibukina bwa a na nakoim kaubwaini marawa, ao a na kawariko kaubwaia natannaomata.” (Ita. 60:1, 4, 5, 9) Ai koauara taeka aikai! Ni boong aikai, a boni kimwareirei ana aomata Iehova ake a a maan n toro irouna, ngkai a a noria bwa e a rikirake mwaitiia taan uarongorongoa te Tautaeka n Uea i abaia man te mwaiti ae uarereke ni karokoa ae ai nga ma nga.

16, 17. Tera bukina teuana ae a “kaai ni kimwareirei te tia ununiki ao te tia tai”? (Nora te bwaoki ae “ Aron Rotakin Nanoia Uoman Kaain Amazon n Turaeki Aika Uoua.”)

¹⁶ Ko bae n uringa are e kangai Iesu nakoia ana abotoro: “E a ikotii uaa [te tia tai] ibukin te maiu are aki toki, bwa a aonga ni kaai ni kimwareirei te tia ununiki ao te tia tai.” (Ioa. 4:36) N te aro raa ae ti “kaai ni kimwareirei” iai n te mwakuri n tai ae katobibia te aonnaba? N aanga tabeua. Ti na rinanoni ngkai tenua.

¹⁷ Te moan, ti kimwareirei n nora taben Iehova n te mwakuri. Ngkana ti tataekina rongorongon te Tautaeka n Uea, ti a unika iai te koraa. (Mat. 13:18, 19) Ngkana ti buoka temanna bwa e na riki bwa te tia rimwini Kristo, ti a taia iai te uaa. Ao ti bane n rangi ni kimwareirei ni mamataku ma te miroaroa n aron Iehova ni ‘kabwebwerakea ao ni karikirakea’ koraan te Tautaeka n Uea. (Mareko 4:27, 28) Tabeua koraa aika ti kamaenakoi, a bwebwerake rimwi riki ao n taiaki irouia tabemwaang. Ko bae n tia n rinanon naba te bwai are e riki nakon te tari te aine i Buritan ae Joan, are e bwabetitoaki 60 te ririki n nako. E taku neiei: “I kaitiboo ma tabeman ake a tuangai bwa I unika te koraa i nanoia ngke I uarongorongo nakoia tabeua te ririki n nako. I aki ataia ae ngaia iai taani Kakoaua tabemwaang ake a a manga reirei ma ngaiia n te Baibara ao ni buokiia bwa a na riki bwa ana toro Iehova. I kimwareirei ngkai e rikirake te koraa are I unikia ao n taiaki naba.”—Wareka 1 I-Korinto 3:6, 7.

18. Tera bukin te kimwareirei ae taekinaki 1 I-Korinto 3:8?

¹⁸ Te kauoua, ti teimatoa n riki bwa taani mwakuri aika kimwareirei n ururingan ana taeka Bauro ae kangai: “A na karekei kaniwangaia n tatabemania nako ni kaineti ma are a mwakuria.” (1Kor. 3:8) E reke te kaniwanga ni kaineti ma te mwakuri, ma tiaki ni kaineti ma mwin te mwakuri. Ai karaunanora anne nakoia ake a uarongorongo n aono ake e karako iai te kan ongora! N ana taratara te Atua, a bane ni “karikii uaa aika bati” taani Kakoaua ake a kabanea nanoia n uataboa te mwakuri n ununiki, ngaia are bon iai bukini kimwareireia.—Ioa. 15:8; Mat. 13:23.

19. (a) E kangaa ana taetae ni burabeti Iesu are ni Mataio 24:14 n irekereke ma kimwareireira? (b) Tera ae ti riai n uringnga e ngae naba ngkana ti aki tokanikai ni karekeaia taan rimwini Kristo?

¹⁹ Te katenua, ti kimwareirei bwa e kakororaoaki te taetae ni burabeti n ara mwakuri. Iangoa ana kaeka Iesu nakoia ana abotoro ngke a titiraki ni kangai: “Tera te kanikina ae e na kaotia bwa ko a oki ma n tiku, ao kanikinaean tain tokin te waaki ae  ngkai i aon te aba?” E tuangia bwa teuana kanoan te kanikina anne bon te mwakuri n uarongorongo ni kabutaa te aonnaba. E nanona te mwakuri ni karekeia taan rimwina? E aki bwa e taku: “E na tataekinaki te rongorongo ae raoiroi aei ae taekan te Tautaeka n Uea n te aonnaba ni kabutaa bwa te bwai ni kaotioti.” (Mat. 24:3, 14) Ngaia are tataekinan te Tautaeka n Uea ae kaineti ma unikan te koraa, bon teuana naba kanoan te kanikina. Mangaia are ngkana ti tataekina te rongorongo ae raoiroi ae taekan te Tautaeka n Uea, ti na uringnga are ngkana ti aki tokanikai ni karekeaia taan rimwini Kristo, ma ti bon tokanikai n tataekina “te bwai ni kaotioti.” * Eng, n aki ongeia bwa a kan ongora aomata ke a aki, ma ti bon uataboa kakororaoan ana taetae ni burabeti Iesu ao ni kakatonga ngkai ti riki bwa “raon te Atua ni mwakuri.” (1Kor. 3:9) Ai tamaroara bukin te kimwareirei aei!

20, 21. (a) A kangaa ni kakororaoaki taeka ake ni Maraki 1:11? (b) Tera ae ko motinnanoia bwa ko na karaoia ibukin te mwakuri n tai, ao bukin tera?

²⁰ E buokiia ana abotoro Iesu n te moan tienture bwa a na ataia ae rangi ni kaumakaki te mwakuri n tai. E a tia Iesu ni buokiia taan rimwina ni boong aikai ni moa man 1919, bwa a na ataa naba anne. Ngaia are a rangi ni mwakuri korakora ana aomata te Atua. E bon aki kona ni katokaki te mwakuri n tai. N aron are e a kaman taekinna te burabeti are Maraki, e a karaoaki ngkai te mwakuri n uarongorongo “man otin taai ni karokoa bungina.” (Maraki 1:11) Eng, a uaia ni mwakuri ao ni kimwareirei taan ununiki ao taan tai, man otin taai ni karokoa bungina, ae nanona bwa mai mainiku nako maeao, ao n taabo nako n te aonnaba ike a mena iai. Ao ti mwakuri ma te umaki man otin taai ni karokoa bungina, ae nanona man te ingabong ni karokoa ae tairiki, ke ni kabongnga.

²¹ A bon rangi ni ‘kakatonga nanora ao ni kimwareirei’ ngkana ti iangoi kanoan 100 tabun te ririki n nako, ao n nora te kurubu ae uarereke ngkoa ae kaainaki irouia ana toro te Atua, bwa e a riki ngkai bwa “te natannaomata ae korakora.” (Ita. 60:5, 22) Ti bia bane ni kairaki mani kimwareireira anne ao tangiran Iehova iroura, are ngaia “Mataniwin te tai,” bwa ti na teimatoa ni karaoa tibwangara ni katiaan te mwakuri n tai ae te kabanea ni korakora!—Ruka 10:2.