1, 2. (a) Tera te anga are e kabongana Iesu bwa e aonga n taetae iai nakoia aomata aika bati? (b) A kangaa taan rimwini Kristo aika kakaonimaki ni kakairi n ana katoto, ao bukin tera?

A IKOTAKI aomata aika rangi ni bati i rarikin Iesu ni mataniwin te nama, ma e tokara te booti ao e kokakinako teutana. Bukin tera? E ataia bwa te ran e na kabuburaa riki bwanaana ao a na kona te koraki aika rangi ni bati aikai n ongo raoi ana rongorongo.—Wareka Mareko 4:1, 2.

² Tatabebwi te ririki n uakaan ma te tai are e bungiaki iai te Tautaeka n Uea, ao a kakairi taan rimwini Kristo aika kakaonimaki n ana katoto, bwa a kabonganai aanga aika kakaokoro ni kabutaanako iai te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea nakoia te koraki aika bati. I aan ana kairiri te Uea ao a teimatoa ana aomata te Atua ni kakabooui aia aanga ao ni kakaangaraoi ngkai e bibitaki te waaki ao a a manga reke kukune aika boou. Ti kan ukoukoriia aomata aika bati aika kona n reke imwain rokon te toki. (Mat. 24:14) Iangoi aanga tabeua ake ti a tia ni kabonganai n ukoukoriia iai aomata, n aki ongeia bwa a maeka ia. Iangoi naba aanga ake ko kona ni kakairi iai n aia onimaki naake a kabutaanako te rongorongo ae raoiroi n aia tai Taan Reirei n te Baibara.

3. A kangaa taani kairiribai nakon te koaua n un ni kabonganaan te nuutibeeba iroura?

³ Nuutibeeba. E a kamani boreetia te Taua-n-Tantani Brother Russell ma raona ni beku man 1879, bwa e na karorokoa rongorongon te Tautaeka n Uea irouia aomata aika bati. Ma e taraa n ae e kaangaraoi riki bwaai Kristo tatabebwi te ririki imwain 1914, bwa e aonga n roko te rongorongo ae raoiroi irouia aomata aika bati riki. A riki baikai teuana imwin teuana ni moa man 1903. N te ririki anne ao Dr. E. L. Eaton ae te tia taetae ibukia minitan te Aro ni Boretetanti i Pennsylvania, e kaoa Charles Taze Russell bwa a na uaia ni kaei maroro tabeua ake a teweaki are a na rinanoaki iai booto n reirei man te Baibara. E korea ae kangai Eaton n ana reta nakon Russell: “I iangoia bwa ara maroro i mataia aomata ibukini kakaaean te eti ni kaineti ma titiraki tabeua ake ti kakaokoro n iango iai . . . e na bae n rangi ni kakaongora irouia te koraki.” A iangoia naba Russell ma raona ni beku bwa e na kakaongora irouia te koraki, ngaia are a a baireia bwa a na boretii aia  maroro i aoni kakaaean te eti n te nuutibeeba, ae The Pittsburgh Gazette. A rangi n tatangiraki kaongora n te nuutibeeba aei ao e rangi n anainano aron Russell ni kamataatai raoi koaua man te Baibara, ngaia are e a anganano te nuutibeeba arei bwa e na boreetia ana kabwarabwara Russell ni katoa wiki. Ai kaunra te rikirake anne irouia taani kairiribai nakon te koaua!

4, 5. Tera aroaron Russell are kaotiotia, ao a na kangaa ni kakairi irouna naake iai mwiokoaia?

⁴ A a bati ngkekei naba nuutibeeba ake a kani boreetia ana kabwarabwara Russell. N 1908 ao e a ribootinna te Taua-n-Tantani bwa a boreetiaki kabwarabwara “n taabo n nuutibeeba aika tebwi ma teuana ni katoatai.” Ma a anga aia taeka n reirei taari ake a taneiai ma mwakurian te nuutibeeba nakon Russell, bwa ngkana e kamwainga aobitin te Totaieti mai Pittsburgh nakon te kaawa ae rangi n ataaki, ao a na bati riki nuutibeeba ake a na boretii kaongora aika boto i aon te Baibara. Imwin rinanoan raoi te taeka n reirei anne ao bwaai riki ake tabeua, ao e a kamwaingi ana aobiti Russell nako Brooklyn i New York n 1909. Tera mwina? Tii tabeua namwakaina imwin te mwaing anne ao a a boretii taiani kabwarabwara taabo n nuutibeeba aika 400 tabun, ao a a mwaiti riki ake a kani karaoa te boreeti. N te tai are e a tei iai te Tautaeka n Uea n 1914 ao e a riaon 2,000 taabo n nuutibeeba n taetae aika aua ake a boretii ana kabwarabwara Russell ao ana kaongora!

⁵ Tera te reirei ae kakawaki ae reke man te rikirake anne? A wanawana te koraki ake a kairiri ni boong aikai n ana botaki te Atua ngkana a kakairi n nanorinanon Russell. N te aro raa? Ngkana kam karaoi babaire aika kakawaki ao iangoa aia reirei n ibuobuoki tabemwaang.—Wareka Taeka N Rabakau 15:22.

6. E kangaa n rotaki te aomata temanna ni boreetiakini koaua n taiani kaongora n te nuutibeeba?

⁶ A bitii maiuia aomata koaua ibukin te Tautaeka n Uea ake a boreetiaki ni kaongora akana n nuutibeeba akanne. (Ebera 4:12) N te katoto, Nei Ora Hetzel ae bwabetitoaki n 1917, bon temanna i buakoia aika bati ake a moani kunea te koaua rinanoni kaongora akanne. E taku Ora: “Imwini mareu ao I a nako ni kawara tinau i Rochester, i Minnesota. Ngke I roko ao I a noria ni korei ni kaokoroi kaongora man te nuutibeeba. Bon ana kabwarabwara Russell. E kabwarabwarai tinau reireiana mai iai.” E butimwaei koaua Ora ake e reiakini ao e a riki bwa te tia tataekina ana Tautaeka n Uea te Atua i nanon 60 tabun te ririki.

7. E aera ngkai a a manga rinanoa kabonganaan te nuutibeeba naake a kairiri?

⁷ N 1916 ao iai uoua baika kakawaki aika riki, ake a kairiia naake a kairiri bwa a na manga rinanoa riki kabonganaan nuutibeeba ibukini kabutaan te rongorongo ae raoiroi. Te moan, bon te Moani Buaka Are Kabutaa Aonnaba are riki n te tai anne, ike e a kangaanga iai karekeani baika kainnanoaki ibukin te boreeti. N 1916 ao e ribootina te kangaanga teuana ara tabo n nuutibeeba i Buritan, ni kangai: “Ai tii 30 tabun taabo n nuutibeeba ake a boretii taiani Kabwarabwara n te tai arei. N taraana ao e na waekoa ni kerikaaki riki te mwaiti aei ibukin rikirakeni bobuakan te beeba.” Te kauoua ni bwai ae riki boni mateni Brother Russell n Okitobwa 31 n 1916. Ngaia are e katanoataaki ae kangai n Te Taua-n-Tantani ae bwain Ritembwa 15, 1916: “E nang toki karinan  te kabwarabwara [n taian nuutibeeba] ngkai e a mate Brother Russell.” E ngae ngke e nang toki te anga n uarongorongo aei, ma a teimatoa n rangi n nakoraoi aanga ake tabeua riki n aron te “Photo-Drama of Creation.”

8. Tera ae irekereke ma karaoan te “Photo-Drama of Creation”?

⁸ Taamnei Aika Kaotaki. A mwakuri Russell ma raona ni beku i nanon tenua tabun te ririki ni karaoa te taamnei ae te “Photo-Drama of Creation,” are e a otinako n 1914. (TaeRab. 21:5) Te bwai ae aranaki bwa te Taamnei aei, a ikotaki iai banna aika kakammwakuri, bwanaa aika raweaki, ao ai korobanna aika karanaki aika mena i aoni kiraati. A karaobirim iai aomata aika bubua ma bubua ni kaotiotini karaki man te Baibara ake a karaoaki bwa te birim, ao a kaotaki naba maan iai. E taekinaki ae kangai n te ribooti teuana man 1913: “Angia maan ake a mena n te tabo ni man teuana ae rangi ni bubura a kabonganaaki ibukini karaoan te birim ao e kanimwaki naba iai te taetae, are e oti iai ana  mwakuri Noa ae irekereke ma rongorongon te aonnaba rimoa.” Ma korobanna aika kakaokoro aika bubua ma bubua mwaitiia aika mena i aoni kiraati ake a kabonganaaki n te birim aei, a boni karani ni baia taani korobanna mai London, New York, Paris, ao Biraterebia n tatabeua nako.

9. E aera ngkai e rangi ni bati te tai ao te mwane ae kabaneaki ni karaoan te “Photo-Drama”?

⁹ E aera ngkai e kabaneaki te tai ao te mwane ae rangi ni bati ni karaoan te “Photo-Drama”? E kabwarabwaraaki ae kangai n te kaotinano ae karaoaki n 1913 n te bwabwaro ae rereitaki: “E oti manenan nuutibeeba n Amerika bwa a anaaki nanoia aomata man taiani kaatuun ao taamnei aika karinaki i buakon rongorongo ao kaongora ake a boreetiaki iai. E noraki naba manenan taiani birim aika kaotii baika kamimi iai. Ibukin aei, ao ti kakoauaa raoi ngaira aika taan uarongorongo ao taan angareirei i aon te Baibara, bwa a riai ni kabonganaaki birim ao taamnei aikai bwa bwaai ni mwakuri aika raraoi ibukia taan uarongorongo ao taan angareirei.”

10. Tera aroni butanakon te “Photo-Drama”?

¹⁰ N 1914 ao e kaotaki te “Photo-Drama” ni kaawa aika 80 n te bong teuana ma teuana. E kaania wanua te mirion aomata n te United States ao i Kanata ake a noria. N te ririki naba anne ao e kaotaki te “Photo-Drama” i Aotiteria, i Buritan, i Denmark, i Finland, i Tiaman, i Nutiran, i Norway, i Sweden, ao i Switzerland. A ikotaki mwakoron te taamnei anne ae kauarerekeaki are te aekaki are akea iai te taamnei ae kakammwakuri, bwa e na kaotaki ni kaawa aika uarereke. E kai karaoaki riki te taamnei anne ae te “Eureka Drama” ao e bebete riki uotakina. N 1916 ao a a tia n rairaki taamnei aika te “Photo-Drama” ke te “Eureka Drama” nakon te taetae n Armenia, ni Buranti, n Dano-Norwegian, n Itare, ni Kuriiti, ni Polish, n Swedish, n Tiaman, ao n Tibein.

11, 12. Tera aron rotakin te rorobuaka n ataei temanna n te “Photo-Drama,” ao tera te katoto are e kateia?

¹¹ E korakora rotakin Charles Rohner ae 18 ana ririki n rairan te “Photo-Drama” nakon te taetae ni Buranti. E taku Charles: “E kaotaki n au kaawa ae Colmar, Alsace, i Buranti. E a bon teke naba nanou mangke e moan oti ni mataatan raoi kabwarabwaraan te koaua man te Baibara.”

¹² Ibukin anne ao e a bwabetitoaki Charles ao n 1922 e a kabwanina ana tai n te mwakuri ni minita. Teuana mai buakoni moani mwiokoana bon te ibuobuoki ni kaota te “Photo-Drama” nakoia aomata i Buranti. E taku Charles ngke e kabwarabwaraa te mwakuri aei: “I mwiokoaki ni mwakuri tabeua n aroni katangan te waiarin, tabeakinan te akaunti, ao ai tararuaani booki. I mwiokoaki naba bwa N na kakatoka aia karongoa te koraki imwaini waakinan te botaki are e kaotaki te birim iai. N tain te motirawa ao ti titibwatibwai booki. Ti baireiia taari mwaane ao aine nakon aia tabo ni katoaia ma aia boki aika onrake iai baia, bwa a na tibwaia nakoia aomata ake n aia tabo. Irarikin anne, iai taibora aika onrake ni booki n te tabo n rin.” N 1925 ao e kaoaki Charles bwa e na beku n te Betaera i Brooklyn i New York. E a mwiokoaki iai bwa e na kaira te katangitang ibukin te tabo ni kanakobwanaa ae boou are e a tibwa kateaki ae te WBBR. Imwin iangoan ana katoto  Brother Rohner, ao ti a kona n titirakinira ni kangai, ‘I tauraoi ni butimwaei mwioko aika I anganaki ibukini buokani kabutaan rongorongon te Tautaeka n Uea?’—Wareka Itaia 6:8.

13, 14. E kangaa ni kabonganaaki te rerio ni kabutaan te rongorongo ae raoiroi? (Nora te bwaoki ae “ Ana Kaongora te WBBR” ao “ Te Bwabwaro ae Kakawaki.”)

¹³ Te Rerio. N 1920 tabun ao e a kerikaaki kabonganaan te “Photo-Drama,” ma e a manga kaoti te rerio bwa te anga ae aana kabutaan te rongorongo ae raoiroi ibukin te Tautaeka n Uea. N Eberi 16 n 1922 ao e karaoa ana moani kabwarabwara i aon te rerio Brother Rutherford man te Metropolitan Opera House i Biraterebia i Pennsylvania. E katautauaki bwa a ongora aomata aika 50,000 n te kabwarabwara ae “A na Bon Aki Mate Aomata aika Mirion ma Mirion Mwaitiia Aika Maiu Ngkai.” N 1923 ao e a moani kanakoaki n te rerio kanoan te bwabwaro. Irarikini kakabonganaan taabo ni kanakobwanaa, a a iangoia naake a kairiri bwa e raoiroi riki bwa ti na katea oin ara tabo ni kanakobwanaa, are e a kateaki i Staten, i New York, ao e karinaki arana ae te WBBR. E ongoraeaki i aon te ea te moani kanakobwanaa iai ni Beberuare 24 n 1924.

¹⁴ E kabwarabwaraaki te kantaninga ibukin te WBBR ae kangai n Te Taua-n-Tantani ae bwain Ritembwa 1, 1924: “Ti kakoauaa bwa te kanakobwanaa n te rerio bon te anga ae te kabanea ni bebete mwanenakina ao te kabanea n tamaroa ibukini kabutaan rongorongon te koaua ae e a tia ni kabonganaaki ni karokoa ngkai.” E reitinako ni kangai: “Ngkana e nora riaina te Uea bwa a na kateaki riki taabo ni kanakobwanaa ibukini kabutaan te koaua, e na boni karekea te anga ibukini katauraoan te mwane.” (TaiAre. 127:1) N 1926 ao a a reke aia tabo ni kanakobwanaa aika onoua ana aomata Iehova. A kateaki uoua n te United States ae te WBBR i New York ao te WORD i rarikin Chicago. A mena ake aua i Kanata, i Alberta, i British Columbia, i Ontario, ao i Saskatchewan.

15, 16. (a) Tera aroni mataniwin te Aro i Kanata nakon ara kanakobwanaa? (b) A kangaa ni kaai n ibuobuoki te reirei man te rerio ao te mwakuri ae kawaran te auti teuana ma teuana?

¹⁵ E noraki naba irouia mataniwin Aaro ake aongkoa Kristian ngaiia, te waaki ni kabutaanako te koaua man te Baibara n te kanakobwanaa. E taku Albert Hoffman ae taneiai ma te mwakuri ae kakaraoaki n te tabo ni kanakobwanaa i Saskatchewan, i Kanata: “E tabe n rikirake mwaitiia aomata ake a ataiia Taan Reirei n te Baibara [anne araia ngkoa Ana tia Kakoaua Iehova]. E nakoraoi tataekinan te rongorongo iai ni karokoa 1928, ike a a kairoroaki naba iai taani mwakuri ibukin te tautaeka irouni mataniwin te Aro teuana, ao ikanne are a a bane naba ni bua aia raitienti aia tabo ni kanakobwanaa taan Reirei n te Baibara ake i Kanata.”

¹⁶ N aki ongei inin ara tabo ni kanakobwanaa i Kanata, ma a teimatoa ni kanakoaki reirei man te Baibara man aia tabo ni kanakobwanaa bitineti. (Mat. 10:23) Ibukini buokani kanakoraoan taiani burokuraem akanne, a karinanaki n Te Taua-n-Tantani ao n The Golden Age (ae aranaki ngkai bwa te Awake!) aran aia tabo ni kanakobwanaa bitineti ake a kakanakoa taekan te koaua man te Baibara, bwa a aonga ni kaungaaki aomata irouia taan uarongorongo man te auti teuana nakon teuana bwa a na kakauongo nakon reirei ake n taiani kanakobwanaa ake n aia aono. Tera mwina?  E taekinaki ae kangai n te Bulletin ae bwain Tianuare 1931: “E riki te kanakobwanaa n te rerio bwa kaungaaia aomata bwa a na butimwaeiia taari n aia tai n uarongorongo n te auti teuana ma teuana. A bati ribooti ake a roko n te aobiti ake ti tuangaki iai bwa a ongora aomata ao ibukin ongoraeia n ana kabwarabwara Brother Rutherford, a a rangi n tauraoi ni butimwaei booki ake a anganaki.” E kabwarabwaraa te Bulletin bwa te kanakobwanaa n te rerio ao te mwakuri ae karaoan te auti teuana ma teuana bon “aanga n uarongorongo aika uoua aika rangi ni kakawaki n ana botaki te Uea.”

17, 18. E ngae ngke a bibitaki waaki, ma e kangaa n teimatoa te rerio ni kabonganaaki?

¹⁷ N 1930 tabun ao e a rikirake te kakaaitara nakon arora ni kabonganai aia tabo ni kanakobwanaa bitineti. Ngaia are n raabanen 1937, ao a a kaangaraoia ana aomata Iehova ni kaineti ma bitaki aika riki. A katoka kabonganaan aia tabo ni kanakobwanaa bitineti ao a a kaatuua riki kakaraoan te mwakuri ni minita ae kawaran te auti teuana ma teuana. * Ma e reitinako kamanenaan te rerio bwa te waaki ae kakawaki ibukini kabutaan rongorongon te Tautaeka n Uea n taabo tabeua ake a raroa ke n taabo ake e kangaanga iai te uarongorongo. N te katoto, e katoatai te tabo ni kanakobwanaa i Berlin Maeao i Tiaman ni kanakoi reirei man te Baibara man 1951 nakon 1991, bwa a aonga ni kona n ongo rongorongon te Tautaeka n Uea naake a maeka ni mwakoron Tiaman Mainiku n te tai anne. Ni moa man 1961 ni karokoa 30 tabun te ririki imwina, ao e katoa wiki te tabo ni kanakobwanaa teuana i Suriname i Amerika Maiaki ni kanakoa te kaongora ae manna 15 te miniti, ike e a kabutaaki iai ana koaua te Baibara. Man 1969 nakon 1977, ao e a kaotinakoi te Totaieti taian rawerawe n te rerio aika raka i aon 350 ake a rereitaki ae atuia, “E Manena Te Koroboki ae Tabu.” N te United States ao iai taabo ni kanakobwanaa aika 291, n aonona aika bubura aika 48 ake a kakanakoi naba kaongora aikai. N 1996 ao e kanakoaki ni katoa wiki te rongorongo ae atuna, “Kaekaan Ami Titiraki n te Baibara” n te tabo ni kanakobwanaa i Apia, ae atuni kaawan te aba ae Samoa ae mena n te Betebeke Maiaki.

¹⁸ Ngke e a kani bane te ka-20 n tienture ao e aikoa riki te rerio bwa te bwai ae moanibwaia kabutaan te rongorongo ae raoiroi. Ma e ngae n anne, e a manga kaoti te kukune riki teuana ae kona n reke iai ukoukoraia aomata aika rangi n riao mwaitiia.

19, 20. E aera ngkai a karekea te jw.org ana aomata te Atua, ao tera aron rotakia iai aomata? (Nora te bwaoki ae “ JW.ORG.”)

¹⁹ Te Intanete. N 2013 ao e raka i aon 2.7 te birion aomata ae kaania 40 te katebubua kaain te aonnaba, ake a toma ma te Intanete. E kakoauaaki bwa uoua tabun te birion aomata aika toma ma ngaia man aia tareboon ao aia kaombiuta aika uouotaki. E reitinako rikiraken te ware anne n te aonnaba, ma te aba ae te kabanea ni baitii rikirakena ni kabonganaani bwaai aika uouotaki aika toma ma te Intanete bon Aberika, ike e a riaon 90 te mirion aika toma ma te Intanete man aia mobwaao. N rikirakeni baikai, ao e a korakora iai te bitaki ni kaineti ma aanga aika a kabonganai aomata ibukini karekean te rongorongo.

 ²⁰ Ni moa man 1997 ao a a kamanena te bwai n itoman ae rangi ni kakabonganaaki aei ana aomata Iehova. N 2013 ao e a tauraoi te Atureti n te Intanete ae jw.org n taetae aika 300 tabun. A kona ni karekeaki man te Intanete rongorongo aika boto i aon te Baibara aika raka i aon 520. E raka i aon 750,000 te tai kawaran te atureti aei ni katoabong. Ni katoa namwakaina ao irarikini matakuakinan ara viteo, ao a karerekeaki naba mai iai booki aika raka i aon 3 te mirion, maekatin aika 4 te mirion, ao bwanaa aika raweaki aika 22 te mirion.

21. Tera reireiam man rongorongon Sina?

²¹ E a riki ara Atureti n te Intanete aei bwa te anga ae oomwaaka ibukini kabutaan te rongorongo ae raoiroi ibukin ana Tautaeka n Uea te Atua, n aaba naba ake e katabuakaki iai te mwakuri n uarongorongo. N te katoto, ni moan 2013, ao e kunea te atureti ae jw.org te mwaane ae arana Sina ao e tareboonia kautun ara botaki n te aonnaba, ae mena n te United States, ni bubutii ibukin rongorongon riki te Baibara. E aera ngkai e kamimi te tareboon aei? Sina boni kaain te Mutirim ao e maeka n te tabo ae raroanako ae rangi ni katabuakaki iai aia mwakuri Ana tia Kakoaua Iehova. Imwin te tareboon aei ao e a baireaki bwa e na reirei Sina n te Baibara uoua te tai n te wiki ma te tia Kakoaua temanna n te United States. E karaoaki te reirei rinanon te Intanete ao te viteo are ko kona iai nora toam.

22, 23. (a) Te koaua bwa e oneaki mwin te mwakuri ni minita are kawaran te auti teuana ma teuana, n aanga aika ukoukoraki iai aomata aika bati? (b) N te aro raa ae e kakabwaiaa iai ara kekeiaki te Uea?

²² Akea te anga teuana ae ti a tia ni kabongana ibukin ukoukoraia aomata aika bati, n aron taian nuutibeeba, te taamnei ae te “Photo-Drama,” taiani burokuraem n te rerio, ao te Intanete, ake a kantaningaaki bwa a na onea mwin te mwakuri ni minita ae kawaran te auti teuana ma teuana. Bukin tera? Ibukina bwa a  karekea reireiaia ana aomata Iehova man te katoto are e kateia Iesu. E bati riki ae e karaoia nakon tii te uarongorongo nakoia te koraki aika bati, bwa e kaatuua riki buokaia aomata n tatabemania nako. (Ruka 19:1-5) E kataneiaia naba taan rimwina Iesu bwa a na karaoa aekakin anne, ao e angania te rongorongo are a na taekinna. (Wareka Ruka 10:1, 8-11.) N aron ae e maroroakinaki ni Mwakoro 6, a kakaungaaki ana toro Iehova n tatabemania nako irouia naake a kairiri bwa a na bon taetae n itaramata ma te aomata.—Mwa. 5:42; 20:20.

²³ Tebubua te ririki imwini bungiakin te Tautaeka n Uea, ao e raka i aon 7.9 te mirion taan uarongorongo ake a kakaonimaki n uataboa reireinakia aomata ana kantaninga nako te Atua. Akea te nanououa bwa e kakabwaiai aanga te Uea ake ti a tia ni kabonganai ni katanoataa iai te Tautaeka n Uea. N aron ae e na kaotaki n te mwakoro ae imwina, e a tia naba ni katauraoi bwaai ni mwakuri ake ti kainnanoi ibukini kabutaan te rongorongo ae raoiroi nakoia natannaomata ni kabane, baronga, ao taian taetae.—TeKao. 14:6.