1-2. Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei?

N TAAI tabetai, ti kona n iaiangoa te koaua ibukin te maiu aei bwa e kimototo ao e “on n te rawawata.” (Iobi 14:1) Ngaia are e kona n oota te aba iai ngkana ti namakina te bwarannano n taai tabetai. A bati ana toro Iehova n taai ake rimoa aika a namakina naba anne. Iai tabeman ake a a tangiria bwa a na mate. (1Uea 19:2-4; Iobi 3:1-3, 11; 7:15, 16) Ma e bati ana tai Iehova ae te Atua are a onimakinna, ni karaui nanoia ao ni kakorakoraia. A koreaki rongorongoia ibukini kabebeteara ao reireiara mairouia.​—IRom 15:4.

² N te kaongora aei, ti na rinanon taekaia tabeman ana toro Iehova ake a a tia n rinanoni kangaanga ake a a bwara iai nanoia, n aron natin Iakobo are Ioteba, te aine are e a tia ni mate buuna ae Naomi ma buun natina te mwaane ae Ruta, tibun Rewi are korea Taian Areru 73, ao te abotoro Betero. E kangaa Iehova ni kakorakoraia naakai? Ao baikara reireiara man aia katoto? A karauaki nanora ni kaekaan titiraki aikai bwa “e kaan Iehova ma akana uruaki nanoia,” ao e “kamaiuia akana a bwara nanoia.”​—TaiAre. 34:18, kbn.

3-4. Tera ae riki nakon te rorobuaka ae Ioteba?

³ Tao bon 17 ana ririki Ioteba ngke e kamiiaki uoua te tai iroun te Atua. Ni miina aikai ao e kaotaki iai bwa n te tai teuana ao Ioteba e na karineaki irouia ana utu. (KBwaai 37:5-10) Ma tabeua te tai imwini miina akanne, a a karaoaki mwakuri n ribuaka nakoina. N oneani mwin are a na karinea tariia anne, a kaboonakoa bwa te toro. E a riki imwina bwa kaaini batan te mataniwi temanna mai Aikubita ae arana Botiba. (KBwaai 37:21-28) N te tai ae waekoa  ao Ioteba are tatangiraki iroun tamana, e a riki bwa ana toro ae mangori te mataniwi temanna n ana auti Barao ae te beekan i Aikubita.​—KBwaai 39:1.

⁴ Ma imwina riki ao a a rikirake riki ni korakora ana kangaanga Ioteba. E bukinaki n te aro ae kewe irouni buuni Barao bwa aongkoa e kataia ni wene n taanga ma ngaia. E tua Barao bwa e na kaakaki Ioteba n te matawariki ao ni kabaeaki waena ni bwaai ni kabaewae, n akea moa karaoan te kakaaei ibukina. (KBwaai 39:14-20; TaiAre. 105:17, 18) Karaua ngkanne iangoa ana namakin te rorobuaka aei ngke e a bukinaki n te aro ae kewe n te mwakuri n tautau. Ao iangoa naba aia taeka ni kabuakaka aomata are e a kona ni kabuakakaaki naba iai aran Iehova. Eng, e bon namakina te bwarannano Ioteba!

5. E kangaa Ioteba n tokanikai i aon te bwarannano?

⁵ Ngke e riki Ioteba bwa te toro ao imwina riki ni menana n te karabuuti, ai bon akea ana aanga ao inaomatana ni karaoa te bwai teuana. Ma e kangaa ni kateimatoa ana iango ae riai? N oneani mwin are e na kaatuua iangoan ae ai akea te bae e kona ni karaoia, e taningamarau ni karaoi baike e mwiokoaki iai. Ma ae moanibwai riki, e kateimatoa kakukureian Iehova, are moan te kakawaki Ngaia ni maiuna. Ao ibukin arona anne, e a kakabwaiai Iehova bwaai ni kabane ake e karaoi.​—KBwaai 39:21-23.

6. N te aro raa ae e bae ni kabebeteaki iai Ioteba ni miina?

⁶ E bae naba Ioteba ni karekea kaungaana man iaiangoani miina ngkoa ake mairoun Iehova. A kaotaki ni miina akanne bwa e na manga noriia ana utu ao e na nakoraoi arona. Ao aei te bwai ae e riki. Ngke tao 37 ana ririki Ioteba, a a koro nanoni miina akekei n te aro ae kamimi!​—KBwaai 37:7, 9, 10; 42:6, 9.

7. Ni kaineti ma 1 Betero 5:10, tera ae e na buokira n nanomwaaka ni kaaitarai kangaanga?

⁷ Reireiara. Ti kauringaki n rongorongon Ioteba bwa e rangi ni buakaka te aonnaba aei ao a kona aomata ni karaoa ae aki riai nakoira. E kona naba tarira n te onimaki temanna ni karaoa ae aki riai nakoira. Ma ngkana ti iaiangoa Iehova  bwa ara Bwaa, ke ara tabo ni Kamanomano, ti na bon aki namakina te bwarannano ke ni katoka ara beku ibukina. (TaiAre. 62:6, 7; wareka 1 Betero 5:10.) Uringnga naba are e bae n ae tao 17 ana ririki Ioteba ngke e anganaki miina akanne iroun Iehova. Ngaia are e bon aki nanokokoraki Iehova irouia ana toro aika rooro n rikirake. A bati ni boong aikai rooro n rikirake aika ai aron Ioteba, aika a onimakina naba raoi Iehova. Iai tabeman ake a a tia ni karabuutinaki n te aro ae aki riai ibukini kateimatoaan etin aroia nakon Atuaia.​—TaiAre. 110:3.

8. Tera are e riki nakon Naomi ao Ruta?

⁸ E kitana mwengana i Iuta, Naomi ma ana utu ibukin te rongo ae korakora ao a nako ni maeka bwa iruwa n te aba ae Moaba. Ikanne are e a mate iai buun Naomi ae Erimereka, ao e a tiku Naomi ma natina mwaane aika uoman. Ni waakinakon te tai, ao a a mare naati mwaane aikai ma aineni Moaba aika Ruta ao Orebwa. Tao tebwina te ririki imwina, a a manga mate natin Naomi aikai ao a aki kariki. (Ruta 1:1-5) Iangoa ngkanne rawawataia ae korakora aine aika teniman aikai! A boni kona ni manga iein Ruta ma Orebwa. Ma ai antai ae e na tabeakina Naomi ngkai e a kara? E rangi n taonaki n te rawawata Naomi n te aro are n te tai teuana ao e a taku: “Tai aranai bwa Naomi. Aranai bwa Maraa, bwa e a tia n rangi ni karawawataa maiuu Teuare Moan te Mwaaka.” Imwini baika riki nakon Naomi aika kananokawaki aikai, e a baireia bwa e na okira Betereem ao e iria Ruta.​—Ruta 1:7, 18-20.

9. Ni kaineti ma Ruta 1:16, 17, 22, e kangaa ni kaungaaki Naomi iroun Ruta?

⁹ Te bwai ae e buoka rawawatan Naomi bon te tangira ae koaua. N te katoto, e kaotiota te tangira ae koaua Ruta ibukin Naomi n arona n teimatoa n tiku irarikina. (Wareka Ruta 1:16, 17, 22.) Ni menaia i Betereem, e mwakuri korakora Ruta ni karemrem n nikirani baare i bon bukina ao ibukin naba Naomi. Ao n te tai ae e aki maan, e a karekea atongana ae raoiroi te aine aei man arona anne.​—Ruta 3:11; 4:15.

10. N aanga raa are e kaota iai te tangira Iehova ibukia aika maiu ni kainnano, n aroia Naomi ao Ruta?

¹⁰ E tia Iehova n angania tibun Iteraera te tua n nanoanga are a riai ni karekeaki baike a kainnanoi naake a maiu ni kainnano, n aroia Naomi ao Ruta. E tuangia ana aomata bwa ngkana a na taia uaan arokaia, a riai ni katuka are ni maninganingan aia tawaana ae tuai n taiaki, ibukia aika maiu ni kainnano bwa a na karemrem mai iai. (NakIbo. 19:9, 10) Ngaia are a aki riai ni bubutii Naomi ao Ruta ibukini kanaia, bwa a kona ni karekea n te aro ae rine.

11-12. E kangaa Boati ni kakukureia Naomi ao Ruta?

¹¹ Te tia bwaibwai n te tawaana are e karemrem iai Ruta bon te mwaane ae kaubwai ae arana Boati. E rangi n anaaki nanona ni kakaonimakin Ruta nakon Naomi ao ana tangira ae kaotiotia nakon tinani buuna, n te aro are e a manga kaoka Boati aban aia utu ao e anaa Ruta bwa buuna. (Ruta 4:9-13) A kariki taanga aikai ao arana natiia bwa Obeta, are e a riki bwa tibun te Uea ae Tawita.​—Ruta 4:17.

¹² Kataamneia kimwareirein Naomi ngke e tobwa Obeta ni uarerekena ao e kakaitau nakon Iehova! Ma iai te bwai ae i aoni kawaina n riki ae moan te rianako riki ibukia Naomi ao Ruta. N te mangauti, ao a nang ataia ae e bon nako Obeta man te kanoa are Beritanaki ibukin te Mesia are Iesu Kristo!

13. Baikara reireiara aika kakawaki n rongorongon Naomi ao Ruta?

¹³ Reireiara. Ngkana ti rinanoni kangaanga, ti kona n namakina te bwarannano ao te rawawatannano naba. Tao ti kona n iangoia bwa e a aki kona n reke kanakoraoan ara kangaanga. N taai aika ai aron akanne, ti riai n onimakina raoi Tamara are i karawa ao ni kaanira ma tarira n te  onimaki. E bon aki kona Iehova ni katoka ngkekei naba ara kangaanga. N te katoto, e aki kauta buun Naomi ma natina mwaane ake a tia ni mate. Ma e kona ni buokira bwa ti na aki bwarannano, tao man aia mwakuri n ibuobuoki tarira n te onimaki are kaotaki iai te tangira ae koaua.​—TaeRab. 17:17.

14. E aera ngke e a moanna ni bwara nanon tibun Rewi temanna?

¹⁴ Te tia korea Taian Areru 73 bon tibun Rewi temanna. Bon iai mwiokoan teuaei ae kakawaki n te tabo are e tataromauriaki iai Iehova. Ma e ngae n anne, n te tai teuana ao e bon rotaki naba n te bwarannano. Bukin tera? E a moanna ni bakantang irouia aomata aika buakaka ma ni kainikatonga, tiaki ibukin aroaroia ae buakaka, ma ibukin aroni maiuia ae e nakoraoi riki nakoina. (TaiAre. 73:2-9, 11-14) A taraa n ae iai irouia baikai ni kabane ae te kaubwai, te maiu ae tamaroa, ao akea raraomaia. Taraakia n aron anne, e a bwara iai nanon te tia korea te areru aei n te aro are e a kangai: “E boni matebuaka kateimatoaan itiakin nanou, ao tebokani baiu ni kaotai bwa akea au bure.” E teretere bwa e a kairia iai nakon karuanikain ana onimaki.

15. Ni kaineti ma Taian Areru 73:16-19, 22-25, e kangaa tibun Rewi are e korea te areru aei n tokanikai i aon te bwarannano?

¹⁵ Wareka Taian Areru 73:16-19, 22-25. Tibun Rewi aei, e “rin n ana tabo ae tabu ae kakannato te Atua.” Ni menana i buakoia raona ni beku ake tabeman n te tabo anne, e a namakina iai te raunnano, te iango raoi, ao ni kona n tataroakina ana kangaanga. Man arona anne, e a moanna n noria ae bon te nanobaba te bwai are e iaiangoia ngkoa, are e a moanna ni kairia nakon te kawai ae karuanikai ae kona ni karaurenakoa iai ma Iehova. E a ataia naba bwa aomata aika buakaka a “boni kaakiia i aon te tano ae maranran” ao e na roko “tokia [ae] kakamaaku.” Ngkana e na bwainnaorakia te bakantang ao te bwarannano, e riai te tia areru ae tibun Rewi aei n tarai bwaai n aron iangoaia iroun Iehova. Ni karaoan aei, e a manga oki raun nanona ao e a kukurei. E taku: “Akea riki n te aonnaba ae I tangiria i [rarikin Iehova].”

16. Baikara reireiara mairoun tibun Rewi temanna?

¹⁶ Reireiara. Ti bia rarawa ni bakantang irouia  aomata aika bubuaka ake a taraa n nakoraoi maiuia. E kai noraki kukureia anne ao e aki teimaan; ao a na aki kona ni maiu n aki toki. (TeMin. 8:12, 13) Ngkana ti bakantang irouia, ti a kona ni bwarannano ao ni kabuaa naba ara iraorao ma Iehova. Ngaia are ngkana ko namakina te bakantang irouia aika buakaka aika taraa n nakoraoi maiuia, karaoa are e karaoia naba te I-Rewi anne. Mutiakin ana taeka n reirei aika tatangira te Atua, ao kaaniko riki ma tabeman ake a kakaraoa naba nanon Iehova. Ngkana ko tangira riki Iehova nakoni bwaai ni kabane, e na bon reke iroum te kukurei ni koaua. Ao ane ko na teimatoa n tiku n te kawai ae kairiri nakon “te maiu ni koaua.”​—1Tim. 6:19.

17. Baikara bukina are e a taonakinako iai Betero n te bwarannano?

¹⁷ Te abotoro Betero bon te mwaane ae ingainga nanona, ma n tabetai, e karaoi bwaai n aki iango moa ao ni waekoa ni kaotii ana namakin. Ibukin anne, n te tai teuana, e a taekin ke ni karaoi baike e a uringaaba imwina riki iai. N te katoto, ngke e taekinna Iesu nakoia ana abotoro bwa e na karawawataaki ao ni mate, e boaaki Iesu iroun Betero ngke e kangai nakoina: “E na aki riki anne nakoim.” (Mat. 16:21-23) Imwina riki ao Iesu e a kaeta Betero. Ngke a a roko te koraki n akiako bwa a na kamatawarika Iesu, e waekoa Betero ni karaoa te bwai teuana n aki iango moa ngke e a korea naba taningan ana toro temanna te ibonga ae rietata. (Ioa. 18:10, 11) E a manga kaeta naba te abotoro anne Iesu. Irarikin anne, e kamoamoa Betero n taekinna ae ngkana a na bwaka raona n abotoro ake tabeman ibukini Kristo, ma e na bon aki ngaia kona ni bwaka! (Mat. 26:33) Arona ni kabatiaa onimakinana i bon irouna e a kairia iai nakoni maakakin te aomata, ao e boni kakewea ana Toka tenua te tai. E rotaki n te bwarannano Betero ike e a “otinako nako tinaniku, ao e tang ni korakai.” (Mat. 26:69-75) E bae n iaiangoia ae e aki kona Iesu ni kabwaraa ana bure.

18. E kangaa Iesu ni buoka Betero bwa e na tokanikai i aon te bwarannano?

 ¹⁸ E ngae n anne, e aki kariaia Betero bwa e na taonakinako n rawawatana anne. E a manga oki korakorana imwini bwakana, ao ti noria imwina riki bwa e a manga mwakuri ma raona n abotoro ake tabeman. (Ioa. 21:1-3; Mwa. 1:15, 16) Tera ae e buokia bwa e na manga oki marurungin ana onimaki? E uringnga ae e bon tataro Iesu imwaina riki, ngaia are e a kakorakoraaki iai ana onimaki Betero bwa e na aki kabwaraa nanona, ao Iesu e a kaumaka Betero bwa e na okiriia tarina n te onimaki ao ni kakorakoraia. E boni kaekaa Iehova te tataro anne ae nako raoi man te nano. Imwina riki, ao e a manga kaoti Iesu nakoni Betero n rabwatana n aomata bwa e na kaungaa. (Ruka 22:32; 24:33, 34; 1Kor. 15:5) Imwin aia akawa abotoro n te tairiki teuana are akea iai konaia, e a kaoti Iesu nakoia. N te tai anne ao Iesu, e angan Betero ana tai bwa e na kaota raoi tangirana. E boni mwanuokin Iesu ana kairua raoraona anne ao e a manga anganna mwiokoana aika bati.​—Ioa. 21:15-17.

19. E kangaa Taian Areru 103:13, 14 ni buokira n ataa ana iango Iehova ngkana ti karaoa ae kairua?

¹⁹ Reireiara. Aron Iesu nakoni Betero e a katuruturuaki iai ana nanoanga Iesu, ao arona ni kaotiota raoi aroaron Tamana. Ngaia are ngkana ti karaoi mwakuri aika kairua, ti na aki iaiangoia bwa e aki kona Iehova ni kabwarai ara bure. Ti riai n ataia bwa e tangiria Tatan bwa ti na iaiangoi aeka n iango akanne. Ma n oneani mwin anne, ti bia atai raoi arora n tatabemanira nako ao aroia naba naake a karaoa te kairua nakoira, man arora ni kakairi iroun Tamara are i karawa are e kaotiota te nanoanga ao te tangira.​—Wareka Taian Areru 103:13, 14.

20. Tera ae ti na rinanona n te kaongora ae imwina?

²⁰ A karauaki nanora n aia katoto Ioteba, Naomi ao Ruta, tibun Rewi temanna ao Betero, n ataakin ae “e kaan Iehova ma akana uruaki nanoia.” (TaiAre. 34:18) E aki katoki ara kangaanga ngkekei naba ao namakinan naba te bwarannano n taai tabetai. Ma ngkana ti nanomwaaka n tokanikai i aoia man ana ibuobuoki Iehova, e a kakorakoraaki iai ara onimaki. (1Bet. 1:6, 7) N te kaongora ae imwina, ti na nora aron Iehova ni boutokaiia ana toro aika kakaonimaki ake a bwarannano, tao ibukin aki kororaoia ke ibukin aia kangaanga.