1, 2. (a) Tera reireira man nanomwaakaia Kiteon ao raona mwaane ake 300? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.) (b) Ni kaineti ma Ruka 21:19, e aera bwa e rangi ni kakawaki te nanomwaaka?

E RANGI ni kangaanga ma ni kakua te buaka. A kairaki tautia aika tibun Iteraera iroun te tia Moti ae Kiteon ao a kaeiia aiaia ake aia taanga ni buaka tibuni Mirian ma aia koraki, ni kangainaa n te raroa ae 20 tabun te maire (32 te kiromita)! E taekinaki n te Baibara te bwai ae riki imwina ni kangai: “Ao e a roko Kiteon n te Ioretan ao e a rinanona nakon iterana are te iterana. E a kua ngaia ma raona mwaane ake 300.” E ngae n anne, e tuai moa n tokanikai n te buaka Kiteon ma ana aomata, bwa iai nikiraia aiaia aika 15,000. Imwini karawawataaia n ririki aika bati irouia tibuni Mirian, a ataia tibun Iteraera bwa tiaki aei te tai ae a na kabwarai nanoia iai. Ngaia are ngkana a na kamaunaia aiaia, a na “teimatoa naba ni kaeiia” ao ni kataenikaiia tibuni Mirian.​—MotiTae. 7:22; 8:4, 10, 28.

² Ti buaka naba ngaira n te buaka ae kangaanga ao ni kakua. Aiara bon Tatan, ana aonnaba, ao ai aki kororaoira. A a tia tabeman i buakora ni buaka i nanon ririki aika bati, ao ti bon tokanikai man ana ibuobuoki Iehova. Ma n tabetai, ti a kona ni kua ni kaaitaraia  aiara ao ni kakantaningaa tokin te waaki ae ngkai. Ti bon tuai moa ni kona ni karekea raoi te tokanikai. E anga te kauring Iesu bwa ti na kaaitarai kataaki aika kakaiaki ao te bwainikirinaki n te aro n iowawa ngaira aika ti maeka ni kabaneani boong, ma e taekinna naba bwa e boto tokanikaira man nanomwaakara. (Wareka Ruka 21:19.) Tera te nanomwaaka? Tera ae e na buokira n nanomwaaka? Tera reireiara mairouia naake a a tia n nanomwaaka? Ao ti na kangaa ni “katiaa raoi ana mwakuri te nanomwaaka”?​—Iak. 1:4.

3. Tera te nanomwaaka?

³ N te Baibara ao e bati riki ae nanonaki n te nanomwaaka nakon tii te kekeiaki i aani kataaki ke karawawata. E irekereke te nanomwaaka ma ara iango, nanora, ke arora nakoni kangaanga. Iai iroun te aomata ae nanomwaaka te ninikoria, te teimatoa n nene, ao te taotaonakinnano. E taekinaki n te boki teuana bwa te nanomwaaka bon “te nano ae buokira ni kekeiaki bwa e na nene ara kantaninga ao n rarawa ni kabwarai nanora ngkana iai ara kangaanga. Bon te aroaro ae kateimatoa te aomata bwa e na tei n nene i aoni waena ni kaitaraa te ang. E kona naba ni bita te kataaki ae moan te kangaanga nakon te kakatonga ibukini kaatuuan taraan te kaniwanga iai ao tiaki te maraki.”

4. E aera bwa ti kona n taekinna ae e kairaki te tangira n te nanomwaaka?

⁴ E kairaki n te tangira te Kristian bwa e na nanomwaaka. (Wareka 1 I-Korinto 13:4, 7.) E kairira tangiran Iehova bwa ti na nanomwaaka ni bwaai nako aika boraoi ma nanona. (Ruka 22:41, 42) E buokira tangiraia tarira bwa ti na nanomwaaka i aan aki kororaoia. (1Bet. 4:8) E kairira tangiraia raora ni mare bwa ti na nanomwaaka i aan te ‘rawawata’ are a rinanona naba taanga ni mare aika kukurei, ao ni kakorakoraa reitakira n ara mare.​—1Kor. 7:28.

5. E aera ngkai tii Iehova ae kona ni buokira n te aro ae moan te tamaroa bwa ti na nanomwaaka?

⁵ Butiia Iehova te korakora. Iehova bon “te Atua ae kakarekea te nanomwaaka ma te kabebeteaki.” (IRom 15:5) Bon tii ngaia ae atai raoi ara kangaanga aika ti kaaitarai ao aron rotakira naba n aroarora, ara namakin, ao ai rikiara. Tii ngaia ae kona ni kataubobongaira n te aro ae moan te tamaroa bwa ti na nanomwaaka. E taekinaki n te Baibara aei: “E kanuaiia akana maakua ni baika a tangiri. E ongo tangia ni kani buokaki ao e kamaiuia.” (TaiAre. 145:19) Ma e na kangaa te Atua ni kaekai ara tataro ibukin te korakora bwa ti na nanomwaaka?

6. N aron ae beritanaki n te Baibara, e kangaa Iehova ni “karekea naba te anga ae [ti] na buutakinako iai” mani kataakira?

⁶ Wareka 1 I-Korinto 10:13. Ngkana ti butiia Iehova bwa e na buokira n tokanikai i aoni kataaki, e na boni “karekea naba te anga ae [ti] na buutakinako iai.” E na kaangaraoi bwaai Iehova ni katoka te kataaki? Tao eng. Ma n angiin te tai, e karekea te anga ae ti na buutakinako iai “bwa [ti] aonga n nanomwaaka.” Eng, e kakorakoraira Iehova bwa ti “aonga n nanomwaaka ni bwaai ni kabane ma te taotaonakinnano ao te kimwareirei.” (IKoro. 1:11) Kioina ngkai e atai raoi Iehova aroarora, ara iango, ao tian ara namakin, e na bon aki kariaia rikin te kangaanga ae ti na aki kona n teimatoa ni kakaonimaki iai.

7. Kabwarabwaraa bukini kainnanoan te amwarake n taamnei ibukin te nanomwaaka.

⁷ Kakorakoraa am onimaki n amwarake n taamnei. N te maunga ae te kabanea n rietata n te aonnaba ae Mount Everest, ao e riai te tia tamwarakeia ni kanakoa te korakora ae tao 6,000 te calorie n tebongina, ae iangoaki bwa e raka i aon ae e kainnanoia te aomata. Ngkana a na nanomwaaka ao n roko n tiaia anne taan tamwarakea te maunga, a riai ni kana te calorie ae rangi ni bati. N aron anne,  ngkana ti na nanomwaaka ni maiura ni Kristian ao n roko n tiara, ti riai ni katoatai ni kabatiaa kanuaakira n amwarake n taamnei. Ti riai ni motinnanoia i bon iroura bwa ti na kabatiaa ara tai ibukin te wareware, te reirei, ao irirakin ara bobotaki ni Kristian. A kakorakoraaki ara onimaki ni mwakuri aikai n “te amwarake ae teimatoa, ae kairiri nakon te maiu are aki toki.”​—Ioa. 6:27.

8, 9. (a) Tera ae irekereke ma kataakira, n aron ae taekinaki n Iobi 2:4, 5? (b) Ngkana ko aitara ma kataaki, tera te bwai ae riki ae ko na kataamneia ae ko aki noria?

⁸ Uringa te kauntaeka ibukin etin arora. Ngkana e kataaki temanna ana toro Iehova, iai te bwai ae kakawaki riki nakoni karawawataana. Ti kaotia man arora ni kaitaraa ara kangaanga bwa ti iangoa raoi Iehova bwa te tia Tautaeka i Aoni Bwaai ni Kabane ke ti aki. E kakanikoa riain Iehova n tautaeka Tatan are te tia kairiribai, ma taeka aikai: “E na anga ana bwai nako te aomata ibukini kawakinani maiuna. Ma n oneani mwin anne, arora baim ao ringa [riin Iobi] ma irikona, ao ane e na bon taetae nakoim ni kabuakakako.” (Iobi 2:4, 5) Iroun Tatan, a toro aomata iroun te Atua tii ibukini kakabwaiaaia. E a tia ni bitaki Tatan ni moa man te tai are e taekina te bukibuki anne? E bon tuai! N tienture aika bati ake imwina ngke e tewenakoaki mai karawa, e bon teimatoa n aranaki bwa “te tia bukinia tarira, are e bukinia i matan Atuara ni ngaina ao ni bong!” (TeKao. 12:10) E aki roko n te mwaninga Tatan taekan te kauntaeka ibukin etin arora. E ingainga ni kan norira bwa a na bwara nanora ni kataakira ao n rawa ni boutokaa riain te Atua n tautaeka.

⁹ Ngaia are ngkana ko kabokorakora ma karawawataam, kataia ni kataamneia te bwai ae riki aei ae ko aki noria. A mena n te itera teuana Tatan ma taan rimwina aika taimonio, ao a tarataraiko bwa tera ae ko na karaoia ao a taekinna bwa e na bwara nanom iai. Ao n te itera are teuana, a mena Iehova, Natina are e a uea, taani kabiraki ake a kautaki, ao anera aika mwaitikurikuri. A kaungako bwa e na aki bwara nanom, a kukurei n nanomwaakam ni katoabong, ao am boutoka ibukin riain Iehova n tautaeka. Ko boni kona ni butimwaea ana bubutii Iehova ae kaira koreana aei: “Bwaina te wanawana natiu, ao kakimwareireia nanou, bwa I aonga ni kaekaa teuare kakanikoai.”​—TaeRab. 27:11.

10. Ko na kangaa ni kakairi n aron Iesu n iaiangoi kakabwaiaana imwin nanomwaakana?

¹⁰ Iaiangoi kakabwaia imwin te nanomwaaka. Iangoia bwa ni mwanangam ae abwabwaki ao ko a tii toki naba i nukan te kawai ae ananau i aantano. Ngkana ko taratara nako ao bon tii te rotongitong ae ko noria. E ngae n anne, ko aki nanokokoraki bwa ngkana ko teimatoa ni mwananga ni karokoa tokin te kawai anne, ko na manga nora te oota. Ai arona naba bwa n tabetai ko kona n namakinna ae ko a taonakinako ni kangaanga. Anne naba are e namakinna Iesu. E boni kaitaraaki n “aia taetae n riribai taani bure,” te kakaniko, ao taurakina naba i aon “te kai ni kammaraki”—ae bon te kabanea ni kammaraki ni maiuna i aon te aba! Eng, e nanomwaaka Iesu nakoni baikanne ni bane “ibukin te kimwareirei are kamenaaki imwaina.” (Ebera 12:2, 3) E iaiangoi kaniwangana imwin nanomwaakana, moarara riki ana boutoka ibukini katabuan aran te Atua ao kakoauaan riain Iehova n tautaeka. Bon tii i nanon te tai ae uarereke kataakin Iesu aika kakaiaki aikai, ma akea tokini kaniwangana aika kakukurei i karawa. Ni boong aikai, a kona ni kammaraki ao ni kauruakinano naba kataakim. Ma uringnga bwa karawawataam ibukin uaiakinan te maiu n aki toki, bon tii i nanon te tai ae uarereke.

11. E aera bwa ti riai n iangoi rongorongoia ‘naake a nanomwaaka’?

¹¹ Tiaki tii ngaira n nanomwaaka. Ni kaungaaia Kristian bwa a na nanomwaaka i aani karawawataaia aika rangi ni bati mairoun  Tatan, e korea aei te abotoro Betero: “Kam na tei ni kaitaraa te Riaboro, kaneneingkami n te onimaki, ngkai kam ataia bwa a a tabe n rinanoni maraki aika tii te arona, tarimi nako ni kabutaa te aonnaba.” (1Bet. 5:9) N rongorongoia ‘naake a nanomwaaka,’ ti a reireiaki iai arora n tei n nene, a karauaki nanora bwa ti kona n tokanikai, ao ti kauringaki naba bwa ti na kakabwaiaaki imwini kakaonimakira. (Iak. 5:11) Ti na rinanoi katoto tabeua. ^[1]

12. Tera reireiara n aia katoto kerubim ake a kamenaaki i Eten?

¹² Taiani kerubim. Ti reireiaki bwa ti na nanomwaaka ni mwiokoara ae kangaanga n aia katoto tabeman anera ake a moani karikaki ake a kaoti nakoia aomata. E “kamenaia kerubim [Iehova ae te Atua] i mainikun te onnaroka are i Eten ma win te kabaang ae ura n te ai ao e minomino, bwa a na tantani n tuka te rin ni kawain te kai ni kamaiu.” ^[2] (KBwaai 3:24) A bon aki karikaki n te moantai kerubim akanne ibukin te mwioko aei! Bon tiaki ana kantaninga Iehova bwa a na bure ao ni karitei aomata. Ma akea n te Baibara taekaia kerubim aikai ae anera aika rietata nakoaia, ae a ngurengure bwa e mangori te mwioko aei ibukia. A aki roko n te botu ao ni bwara nanoia. Ma a ongeaba ni karaoa mwiokoaia ao n nanomwaaka ni katiaa, tao ni karokoa tain te Ieka, ae 1,600 tabun te ririki imwina!

13. E kangaa n nanomwaaka Iobi i aani kataakina?

¹³ Te baatua ae Iobi. Ko kona ni karekea kabebeteam n ana katoto Iobi ngkana ko maraki n ana taeka aika aki kaungaunga raoraom ke kaain am utu temanna, ko rotakibuaka n te aoraki ae kakaiaki, ke ko rawawata ni maten temanna ae tangiraki iroum. (Iobi 1:18, 19; 2:7, 9; 19:1-3) E ngae ngke e aki ataia Iobi bwa antai ae karikii ana kangaanga, ma e aki bwara nanona. Bukin tera? Teuana bukina bwa “e mamaaka te Atua.” (Iobi 1:1) E motinnanoia Iobi bwa e na kakukureia Iehova n taai aika raraoi ao n taai ni kangaanga. Man ana ibuobuoki te Atua, e iaiangoi Iobi ana mwakuri Iehova aika raraoi ake a a tia ni kakororaoaki rinanon Taamneina ae raoiroi. E a kakoauaa riki Iobi bwa e na boni kamaunai kataakina Iehova n taina ae riai. (Iobi 42:1, 2) Ao e bon riki anne. “Ao Iehova e a katoka rawawatan Iobi ao ni kaoka toronibwaina. E anganna Iehova baike iai ngkoa irouna ma e a kauouai mwaitiia.” E “abwabwaki, ao e rauaki ni maiuna.”​—Iobi 42:10, 17.

14. Ni kaineti ma 2 I-Korinto 1:6, e kangaa nanomwaakani Bauro ni buokiia tabemwaang?

¹⁴ Te abotoro Bauro. Ko kaaitara ma te totoko ae kangaanga ao te bwainikirinaki naba mairouia naake a ribaa te taromauri ae koaua? Te unimwaane n te ekaretia ke te mataniwi n te aono ae uarereke ngkoe ae ko namakina te rawawata ni mwiokoam aika bati?  Iaiangoa ana katoto Bauro. E aitara ma aeka ni karawawata “ni kabane” mairouia taani bwainikirinna aika iowawa, ao e namakina te tabeaianga ni katoabong ibukia ekaretia. (2Kor. 11:23-29) Ma e aki kariaia bwa e na bwara nanona, ao a a kakorakoraaki tabemwaang n ana katoto. (Wareka 2 I-Korinto 1:6.) Ngkana ko nanomwaaka i aan te kangaanga, uringnga ae e kona am katoto ni kaungaia tabemwaang bwa a na nanomwaaka.

15, 16. (a) Tera te “mwakuri” ae riai ni katiaaki raoi n te nanomwaaka? (b) Taekini katoto bwa ti na kangaa ni “katiaa raoi ana mwakuri te nanomwaaka.”

¹⁵ E korea aei Iakobo ni kairana n te taamnei: “Ke e katiaa raoi ana mwakuri te nanomwaaka.” Tera te “mwakuri” ae riai ni katiaaki raoi n te nanomwaaka? E buokira bwa ti na ‘kororaoi, ao n raoiroi n aroarora nako, n akea kabwakara n te bwai teuana.’ (Iak. 1:4) Ngkana ti kataaki ao e aki toki ni kaotaki iai kabwakara, aika aroarora tabeua ake ti riai ni katamaroai. Ma e a kororaoi ke n raoiroi riki maiura ni Kristian ngkana ti nanomwaaka i aani kataakira akanne. N te katoto, ti a kona n taotaonakinnano riki, ni kakaitau, ao n nanoanga.

¹⁶ Ibukina bwa te nanomwaaka e katiaa raoi te mwakuri ae kakawaki ni kaineti ma katamaroaan aroarora ni Kristian, ti bia aki kakeai bongani booto n reirei n te Koroboki ae Tabu ni katoki iai kataakira. N te katoto, tera arom ngkana ko kabokorakora ma iango aika aki itiaki? N oneani mwin are ko na kariaia kaririam iai, tataroia bwa ko na rarawa nako iai. Ane ko na kakorakoraa iai am taotaonakinnano. Ko kaaitara ma te totoko mairouni kaain am utu ae tiaki kaain te onimaki? Motinnanoia bwa ko na kateimatoa am babaire ibukin am taromauri ni koaua n oneani mwin are ko na kariaia bwaran nanom. Ibukin anne, e na korakora riki iai onimakinan Iehova iroum. Uringnga: Ti riai n nanomwaaka ngkana ti na kakukureia te Atua.​—IRom 5:3-5; Iak. 1:12.

17, 18. (a) Kabwarabwaraa kakawakin te nanomwaaka ni karokoa te toki. (b) Tera ae ti kakoauaa raoi ngkai ti a kaan riki ma te toki?

¹⁷ Ti riai n nanomwaaka tiaki tii te taina, ma ni karokoa te toki. Aio kabwarabwaraana: Iangoa te kaibuke ae iinako. Ngkana a kani maiu bwatintia, a riai n uaua nakon te aba. Te tia uaua ae bwara nanona n uaua imwain raoi rokona n te aba, e na aitara naba ma te kangaanga are e riki nakon te tia uaua are e moantaai ni bwara nanona. Mangaia are ti riai ni motinnanoia bwa ti na nanomwaaka ni karokoa rinra n te aonnaba ae boou. E boto maiura man nanomwaakara. Ti na kakairi n aroaron te abotoro Bauro, are uatai taekinan aei irouna: “Ti aki kabwarai nanora.”​—2Kor. 4:1, 16.

¹⁸ Ti kona ni kakoauaa raoi bwa e na buokira Iehova n nanomwaaka ni karokoa te toki. Ti inanoi ma are e kakoauaa raoi Bauro n I-Rom 8:37-39: “Ti tokanikai i aoni bwaai aikai ni kabane iroun teuare tangirira. Bwa I kakoauaa raoi bwa e aki kona te mate ke te maiu, ke anera ke taian tautaeka, ke bwaini ngkai ke baika a na roko, ke taiani mwaaka, ke baika mena i eta ke i nano, ke te bwai teuana riki ae karikaki, ni karaureira ma tangirara iroun te Atua are kaotiotaki rinanon ara Uea ae Kristo Iesu.” Ni koauana, ti kona ni kua n tabetai. Ma ti bia nanomwaaka ni karokoa te toki, bwa e aonga n taekinaki aei ibukira n aron are e taekinaki iai Kiteon ma mwaane ake raona: “A teimatoa naba ni kaeiia aiaia.”​—MotiTae. 8:4.