I BUNGIAKI n 1927 ni kaawan Wakaw ae uarereke, i Saskatchewan, i Kanata. Bon ngaira itiman iroun Tamara ao Tinara bwa aman mwaane ao teniman aine, ngaia are I a kaman ataa aron te maiu i buakoia aomata.

A rotaki ara utu n te kainnano imwini bwakani kaubwain te aba n 1930 tabun, ae ataaki bwa bongin te Rawawatannano ae Korakora. Ti aki kaubwai ma e bon rereke naba kanara. Iai ara moa tabeua ao ara kao temanna, ngaia are ti aki roko n te tare n te bunnimoa, te miriki, kuriimin te miriki, te tiiti ao te bwata. N aron ae ko kona n iangoia, a bane kaain ara utu n ibuobuoki ibukini kawakinaia maan ke mwioko riki tabeua n te mwenga.

A bati taai aika kakukurei ake I teimatoa n uringi, n aroni kamaiuni boin aboro ake a taona nanako nanon te ruu. N taai akanne, ngkana e nako n te kaawa Tamara ni kabooinako bunnimoa n tain te kabuebue, e na bae n oki n taai nako ma te bwaoki n aboro aika a tibwa kinikaki. Ai kakaitaura ngaira ngkai ti kona ni moi n ranin te aboro ni katoa ingabong!

Bon onoua au ririki ngke a butimwaea te koaua au utu. E a bon tibwa mate aia moan nati te mwaane ae Johnny imwini bungiakina. A titiraki au karo ake a rotaki n te rawawata nakon te mitinare n aia tabo, ni kangai: “E a mena ngkai ia Johnny?” E taku te mitinare bwa ngkai e tuai ni bwabetitoaki te teei, e a aki mena i karawa, ma e mena i Rimbo. E taekinna naba bwa e kona n tataro ibukini kaotinakoan Johnny mai Rimbo ao n nako karawa, ngkana e kabooaki n te mwane irouia au karo. Tera am namakin iai? A rangi n un Tamau ma Tinau ao a rawa ni kani manga kataetaea te mitinare arei. Ma, a teimatoa ni kan ataia bwa tera ae e riki ngkai iroun Johnny.

N te bong teuana, e a kunea Tinau te boki ae uarereke ae atuna Where Are the Dead? are boreetiaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova. E warekia ngkekei naba ma ingaingan nanona. Ngke e a oki Tamau nakon te auti, e taku nakoina ma te kukurei: “I a ataa te tabo ae mena iai Johnny! E boni matu ngkai, ma e na kautaki n te tai teuana.” E wareka kanoan te boki arei ni kabane tamau n te tairiki anne. A karauaki nanoia au karo n otaia man te Baibara bwa a matu maate ao iai te mangauti n te tai ae na roko.—TeMin. 9:5, 10; Mwa. 24:15.

E bitaki maiura nakon ae raoiroi riki bwa e reke te raunnano ao te kukurei man te bwai are a a oota iai. A a moana te reirei man te Baibara ma Taani Kakoaua ao a iriri bobotaki n te ekaretia ae uarereke i Wakaw, are a angiina kaaina a roko mai Ukraine. N te tai ae aki maan, a uataboa te mwakuri n uarongorongo Tinau ao Tamau.

E aki maan imwin anne, ti a kamwaingaki nakon te British Columbia ao a butimwaeira ma te akoi kaain te ekaretia iai. I ururing rikaaki ma te kimwareirei irouia au utu, n aia katauraoi n Te Taua-n-Tantani ibukini botaki ni katoa Taabati. Ti bane ni karikirakea  tangiran Iehova ae korakora ao te koaua man te Baibara. I a kona n nora maiura bwa e a nakoraoi riki ao aron Iehova ni kakabwaiaira.

E teretere raoi bwa e aki rangi ni bebete iroura ngaira ataei bwa ti na taekina ara koaua nakoia aomata. Ma te bwai teuana ae rangi n ibuobuoki, bwa I aki toki ma tariu ae uarereke riki ae Eva, ni katauraoi ibukini karaoan te kaotioti n tain te mwakuri ni minita ao n te Botaki Ibukin te Uarongorongo. Bon te anga ae rangi n tamaroa ibukira, e ngae ngke ti maamaa ni maroro man te Baibara ma tabeman. I rangi ni kakaitau ibukini kataneiakira n uarongorongo!

Te bwai teuana ae kakawaki are ti ururinga n uarerekera, bon tikuia i rarikira taari ake a kabwanina aia tai ni beku iroun Iehova. N te katoto, ti kukurei n te tai are e kawara ara ekaretia Jack Nathan, ae ara mataniwi ae mwamwananga ao n tiku iroura. * A rangi ni kakukurei ana karaki aika bati ao ti kairaki n ana taeka ni kaungaunga, bwa ti na tangiria ni beku iroun Iehova ma te kakaonimaki.

I ururinga aei: “N na katotonga Brother Nathan ngkana I a ikawai.” Ma I a tibwa ataia rimwi riki, ae e buokai ana katoto ibukini katauraoau n te beku ae teimaan, ae kabwaninan au tai. Ngke ai 15 au ririki, I a motinnanoia ni beku ibukin Iehova. I boni bwabetitoaki ma Eva n 1942.

N te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba, ngke e a korakora iai te nano n aba ao e kabaneia uoman tariu ao temanna mwaaneu, te tia reirei ae Miss Scott ae rangi n riribaa ara Aro. Bukin tera? Ibukina bwa a rawa n tiaruuti nakon te buraeki. Imwin anne, e a manga tuanga au tia reirei neiei ao e kairoroia bwa e na kabaneai. Ma e taku au tia reirei: “Ti maeka n te aba ae a inaomata iai aomata n rinea ae a na karaoia, ao iai inaomatara n rawa nakoni bukamaru aika iai te nano n aba iai.” E ngae ngke e rangi ni kairoro Miss Scott, ma e kamatoaa n taku au tia reirei: “Aio bon au motinnano.”

E kaeka ni kangai Miss Scott: “E bure anne, bwa bon tiaki am motinnano. N na ribootiniko ngkana ko aki kabanea Melita.” E kabwarabwaraa au tia reirei nakoia au karo bwa ngkai e tangira ana mwakuri, ai akea ana anga ma e riai ni kabaneai, e ngae ngke e kakoauaa ae e bure te bwai ae karaoaki. N aki ongea anne, ti karekei booki n reirei ake ti kona ni kamatebwai iai n te auti. E aki maan imwin anne, ti a mwaing nako 20 tabun te maire (32 te kiromita), ike ti a karinaki n te tabo n reirei teuana iai.

A katabuaki i aan te tua noran ara boki n ririki ake e korakora iai te buaka, ma ti teimatoa ni mamaroro ma te Baibara man te auti teuana ma teuana. Ibukin anne, ti a rikirake ni mwaatai n tibwaa rongorongon te Tautaeka n Uea, ni kabonganai kiibu mai iai. Ao anne are ti a rikirake iai n te aro n taamnei ao n namakina ana boutoka Iehova.

Imwin te tai are e bane iai ara kauarinan ngai ma Eva, ti a karina arara ibukin te bwaiania. I mwakuri moa n te titooa ae kaboonakoi amwarake ibukin au kareketianti. Ni waakinakon te tai, I a karaoa te reirei ae onoua namwakaina manna i aon te karao ira, ae te bwai ae I tatangiria ni karaoia ni mwengara. I mwakuri n te tabo ni karao ira teuana, uoua te bong n te wiki ao n angareirei naba iai, uoua te tai n te namwakaina. Ikanne are I a kona iai ni boutokaai n au mwakuri ni bwaiania.

I kaei bwabwaro n 1955 ma te boto n iango iai ae  “Triumphant Kingdom” i New York, U.S.A. ao i Nuremberg, Tiaman. Ma imwain ae I nako New York, I kaitiboo ma Brother Nathan Knorr mani kautun ara botaki ni katobibia te aonnaba. E kaea te bwabwaro ma buuna i Vancouver, i Kanata. N rokoia n ara tabo, I a butiiaki bwa N na karaoa iran Sister Knorr. E kukurei Brother Knorr n noran iran buuna, ao e a kani kaitiboo ma ngai. Ngke ti maroro, I tuangnga bwa I iangoa te tiku i New York imwain nakou nako Tiaman. E kaoai bwa N na mwakuri i nanon ruaiwa te bong n te Betaera i Brooklyn.

E bita maiu te mwananga anne. N rokou i New York, I a kaitiboo ma te tari te mwaane temanna ae arana Theodore (Ted) Jaracz. Ni kaitiboou ma teuaei n te tai ae uarereke, I mimi ngke e titirakinai ni kangai: “Ko bwaiania?” I kaekaa ni kangai: ‘I aki.” E ongongo raoraou ae LaVonne ao e karina ana taeka n taku: “Eng, e bwaiania.” E mimi Ted ao e titirakina LaVonne: “Anaia, antai riki ae ataa te rongorongo, ngkoe ke neienne?” I kabwarabwaraa ae I a tia ni bwaiania ao I iangoia ni manga waekoa ni waakinna, ngkana I oki man taiani bwabwaro.

E bungiaki Ted n 1925 i Kentucky, U.S.A., ao e kaota katabuani maiuna nakon Iehova ngke 15 ana ririki. E ngae ngke akea kaain ana utu aika a butimwaea te koaua, ma e riki bwa te urekura bwaiania uoua te ririki imwina. Ikanne are e a waakina kabwaninan ana beku ibukin Iehova, n te maan ae kaania 67 te ririki.

E kaaina te kaitiua n reirei n te Kuura ni Kireata ao e angabeeba n Turai 1946 ngke 20 ana ririki. Imwin anne, e a manga riki bwa te mataniwi ae mwamwananga i Cleveland, Ohio. Aua tabun te ririki imwina, e a manga mwiokoaki bwa e na mataniwi n te aobiti n tararua i Aotiteria.

N rokon Ted n te bwabwaro i Nuremberg, i Tiaman ao ti kabanei boong tabeua ni kaai ni mamaroro iai. Ikanne are e a rikirake iai ara tangira. I rangi ni kukurei bwa a boto tiana ibukin Iehova ma nanona ni koaua. Bon te aomata ae rangi n ingainga, e tangira ana beku ao e akoi mani kukukurei n aroarona nako. I namakinna ae e karimoai moa nanoia aomata nakoina. Imwin te bwabwaro anne, e okira Aotiteria ao I oki ngai nako Vancouver, ma ti teimatoa n reitaki n te reta.

E okira te United States Ted imwin nimaua tabun te ririki ni menana i Aotiteria ao imwina, e a manga roko i Vancouver ni bwaiania iai. I kukurei n noraia au utu bwa a rangi n tatangiria. Michael boni mwaaneu ae ikawai riki are e rangi ni mamataukiroai, ao e aki toki ni kaota tabeaiangana ngkana e kataetaeai Ted. E ngae n anne, e rikirake Michael n tatangiria. E taku: “Ko kabwaia Melita iroun te mwaane aio. Ko riai n tabeakinna raoi ao iangoia bwa e na reke iroum.”

E rikirake naba tangiran Ted irou. Ti mare n Ritembwa 10, 1956. Ti kaai ni bwaiania i Vancouver, imwina i California ao imwina riki, ti a mwiokoaki n te mwakuri ni mwamwananga i Missouri ao Arkansas. A kakaokoro utu ake ti tiku irouia n te maan ae 18 tabun te ririki, n ara tai ni mwamwananga n aonon nako te United States ae bubura. A bati baika ti rinanoi aika kakukurei n te mwakuri ni minita, n ikotaki naba ma kakimwareirein te iraorao ma tarira n te onimaki. E ngae ngke e aki bebete te mwaing man te tabo teuana ma teuana ni katoa wiki, ma ti kukurei ni mwiokoara aei.

Te bwai ae I rangi ni kamoamoaa iai Ted, bwa e aki iaiangoa ana iraorao ma Iehova ibukini kakabwaiaana. E rangi ni kakawaki irouna ana beku ae tabu ibukin te Aomata ae moan te rietata n te iuniweeti. Ti tatangiria ni kaai ni wareware ao n reiakina te Baibara. Imwaini matura n te bong, ti katorobubua irarikin te kainiwene ao e tataro ibukira. Imwin anne, ti a manga bon tataro i bon iroura. I aki toki n ataia  ngkana iai te kangaanga teuana ae tabeaianga iai Ted. E na bae n teirake man te kainiwene, e a manga katorobubua ao n tataro i nanona n te tai ae maan. I rangi ni kamoamoaa n arona n tataroi kangaanga aika a bubura ao n uarereke.

Tabeua te ririki imwini marera, e kabwarabwaraa Ted nakoiu bwa e nang moana katoongani banna ni kauring n tain te Kauring. E taku: “I kakorakoraai n tataroakina aei bwa e bon eti ke aki te bwai ae I karaoia ngkai ae e tangirai Iehova bwa N na karaoia.” I bon aki kubanako iai ngkai e a tia ni kabiraki n taamnein te Atua bwa e na beku i karawa n tokin te tai. I noria ae bon te kakabwaia boutokaan temanna tarin Kristo.—Mat. 25:35-40.

Ti rangi ni mimi bwa n 1974, e a kaoaki Ted bwa e na riki bwa temanna kaain te Rabwata n Tautaeka ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova. Teutana te tai imwina, ti a tuangaki bwa ti na beku n te Betaera i Brooklyn. E karaoi mwiokoana man te Rabwata n Tautaeka Ted, ao ngai I kaitiaki ruu ke I mwakuri n te tabo ni karaoi ira.

E kawari aobiti n tararua aika kakaokoro Ted, ngkai iteran naba ana mwakuri. E tatangira riki te uarongorongo n aaba ake a mena i aan te komuniti. E taku Ted n te tai teuana are ti rangi n tangira iai te motirawa i Sweden: “Melita, e a katokaki te mwakuri n uarongorongo i Poland ao I tangiria ni buokiia taari iai.” Ngaia are, ti a karekea kariaiakara n rin i Poland ao n nako iai. E kaitiboo Ted ma tabeman taari ake a tabeaianga n ara mwakuri, ao a nakonako ni kararoaia bwa a aonga n akea ae a ongongo aia maroro. A korakora ingaingaia taari aikai ni kakaitiboo ni boong aika aua, ma I kukurei n noran Ted ni buokiia ana utu n te onimaki.

Ti a manga kawara riki Poland n Nobembwa 1977. A boni karaoa moani mwanangaia kaain te Rabwata n Tautaeka, aika F. W. Franz, Daniel Sydlik ao Ted. E teimatoa ni katokaki ara mwakuri, ma a bon reke naba angaia naakai ni maroro i nanoni kaawa aika bati ma mataniwi, bwaiania ao taani Kakoaua ake a maan n te onimaki.

N te ririki are imwina, ni kawaran Poland iroun Milton Henschel ao Ted, a kaitiboo ma mataniwi n te tautaeka ake a rangi n riribaira ma ara mwakuri. N 1982, a kariaiakaki tarira man te tautaeka ni Poland bwa a na waakin ruunga aika kaka teuana bongia. N te ririki are imwina, a a karaoaki bwabwaro aika buburakaei ao a boo angiina n taabo aika bubura ake a kabooaki tangoaia. E ngae ngke e bon teimatoa ni kainaki ara mwakuri n 1985, ma ti kariaiakaki ni waakin bwabwaro aika aua n taabo n takaakaro aika bubura. Imwina ni Mei 1989, ngke a tabe ni karaoaki babaire ibukini waakinani bwabwaro aika buburakaei riki, e a kaukaki ao ni kinaaki aia mwakuri Ana Tia Kakoaua Iehova n te tautaeka ni Poland. Iai baika riki ake a kakorakoraa kimwareirein Ted.

N 2007 ao ti na mwananga ni kaea katabuan te aobiti n tararua teuana, i Aberika Maiaki. Ni menara i Engiran, ao e a reke te rietata n raraa iroun Ted ao e kauringnga te taokita bwa e riai n taona mwananga. Ngke e a marurung, ti a manga okira te United States. Ma tabeua te wiki imwina, e a boo ike e aki kona ni kammwakura angaataina.

E tabe ni marurung teutana imwin teutana ao n te tai anne, e a aki kona ni mwakuri n te aobiti. Ma ti kakaitau bwa e aki rotaki ana taetaenikawai. N aki ongei ana kangaanga, e kataia ni waakini baike e kakaraoi ao e anga naba ana ibuobuoki n aia boowi ni katoa wiki kaain te Rabwata n Tautaeka, rinanon te tareboon man ara katangaina.

E rangi ni kakaitau Ted ni karaoan te kamarurung nakon rabwatana are karekea n te Betaera. E a kona ni kakammwakura angaataina teutana imwin teuana. E a kona naba ni karaoi mwiokoana tabeua n ana botaki te Atua, ao e kukukurei n taai nako.

E a manga boo riki tenua te ririki imwina, ao e motirawa ma te rau n te Katenibong, Tun 9, 2010. E ngae ngke I a ataia ae e a mena i karawa Ted, ma I bon aki kona ni kabwarabwaraa te maraki are I rinanona ni buana ao uringakina ae korakora. I teimatoa ni kaitaua Iehova ni katoabong, n te baere I kona ni karaoia ni boutokaa iai Ted. Ti kukurei ni kabwanina ara tai ni beku i nanon 53 tabun te ririki. I karabwaa Iehova ibukin Ted bwa e a tia ni buokai bwa N na kaaniai riki ma Tamau are i karawa. I aki nanokokoraki ngkai, bwa e a tia n reke kimwareireina ae bati ao raun nanona ni mwiokoana ae boou.

Imwin ririki ni mwakuri aika rangi ni bati mani kakukurei ma kaainnabau, e a aki bebete karaoani bitaki ibukini kangaanga aika ngkai. I tatangiria ma Ted ni kaitiboo ma iruwa n te Betaera ao n ara Tabo n Taromauri. Ngkai ai akea buu ae Ted, e a kerikaaki karaoan anne irou n aron are rimoa, ao e a karako riki iai au iraorao. E ngae n anne, I teimatoa ni karekea kukureiu i rarikia tariu ao mwaaneu n te Betaera ao n te ekaretia. E kangaanga teutana irakini baike a kakaraoaki n te Betaera, ma bon nibwan te kukurei te kona ni beku ibukin te Atua ni karaoan aei. Ao e bon aki kerikaaki tangiran te mwakuri n uarongorongo irou. E ngae ngke I kua ao n aki kona n tei n te tai ae maan, ma I karekea te raunnano ae bati man uataboan te uarongorongo ni kawain te botannaomata ao ni kairi reirei n te Baibara.

Ai kakukureira irou te beku ibukin Iehova ma buu ae rangi n tamaroa arona, e ngae ngke I nori baika riki aika bubuaka n te aonnaba aei! E a tia ana kakabwaia Iehova ni katamaroa riki maiu.—TaeRab. 10:22.