A B C D E F G H I J K L M MB N Ñ O P R RR S T U V Y Z

A

• Aarón raʼykuéra:

  Aarón familiare. Aarón hína Leví niéto ha chupe ojeporavo ypy vaʼekue oservi hag̃ua súmo saserdóteramo Moisés léi poguýpe. Aarón raʼykuéra ojapo vaʼekue umi traváho ojapóva umi saserdóte pe tavernákulope ha pe témplope (1Cr 23:28).

• Ab:

  Umi judío osẽ rire Babilóniagui péicha oñembohéra pe quinto mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe mes 11 oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ julio mbytérupi ha opa agosto mbytérupi. La Bíbliape ndaipóri ko téra peichaite, oñehenóinte pe “quinto mes” (Nú 33:38; Esd 7:9). Ehecha Info. B15.

• Abib:

  Ñepyrũrã péicha héra vaʼekue pe primer mes oĩva umi judío kalendário sagrádope ha pe séptimo mes oĩva pe kalendário agríkolape. Abib heʼise semílla vérde ha oñepyrũ marzo mbytérupi ha opa abril mbytérupi. Umi judío osẽ rire Babilóniagui ko méspe oñembohéra vaʼekue Nisán (Dt 16:1). Ehecha Info. B15.

• Acaya:

  Pe Escrituras Griégaspe péicha héra vaʼekue peteĩ distríto oĩva Roma poguýpe, opytáva Grecia sur gotyo ha ikapitál hína Corinto (Hch 18:12). Ehecha Info. B13.

• Adar:

  Umi judío osẽ rire Babilóniagui péicha oñembohéra pe mes 12 oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe sexto mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ febrero mbytérupi ha opa marzo mbytérupi (Est 3:7). Ehecha Info. B15.

• Adivíno:

  Peteĩ persóna heʼíva ikatuha opredesi umi mbaʼe oikótava amo gotyove. La Bíbliape oñehenói péicha umi saserdóte ojapóva máhia, espiritísta, astrólogo ha hetavépe (Le 19:31; Dt 18:11; Hch 16:16).

• Ahénho:

  Plánta oĩva heta kláse térã varieda, iroitereíva ha hyakuã mbaretéva. Pe ahénho ojepuru jepi la Bíbliape ojehechauka hag̃ua mbaʼeichaitépa ikatu oñamarga umi hénte hekovaíva, oikóva esklávoramo, ohasáva inhustísia ha opuʼãva Ñandejárare. Apocalipsis 8:11-pe “ahénho” heʼise peteĩ mbaʼe iróva ha ivenenósova (Dt 29:18; Pr 5:4; Jer 9:15; Am 5:7).

• Ajúno:

  Péva heʼise ndojeʼuiha mbaʼeveichagua tembiʼu peteĩ tiémpore. Umi israelita oajunámi vaʼekue pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo, ohasa asy jave, ha oikotevẽ jave Ñandejára gía. Umi judío omoĩ 4 vése al áño oajuna hag̃ua ikatu hag̃uáicha imanduʼa umi mbaʼe vai ohasa vaʼekuére hikuái. Umi kristianokuérape ndojejeruréi oajuna hag̃ua (Esd 8:21; Is 58:6; Lu 18:12).

• Alamot:

  Peteĩ término musikál heʼiséva “mitãkuña, kuñataĩ”, oiméne ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua umi kuñataĩ vos sopráno rehe. Amalisia ojepuru avei ko palávra ojeʼe hag̃ua peteĩ músika térã pe akompañamiénto ojejapo vaʼerãha nóta áltape (1Cr 15:20, nóta; Sl 46:Int.).

• Alavástro:

  Péicha héra vaʼekue peteĩ perfúme ryru michĩva, ha ojejapo vaʼekue ita oĩvagui Alabastrón ypýpe, Egíptope. Koʼã mbaʼyruʼi ijajúra poʼi vaʼekue ikatu hag̃uáicha oñemboty porã ani hag̃ua ni michĩmi osẽ pe perfúme ryakuã. Ha upe ita ojepurúva ojejapo hag̃ua pe perfúme ryru héra avei alavástro (Mr 14:3).

• Alfa ha Omega:

  Koʼãva haʼe pe primera ha pe última létra oĩva alfavéto (avesedário) griégope. Ojepuru oñondive mbohapy hendápe Apocalípsispe peteĩ  títuloicha Ñandejárape g̃uarã. Koʼã pártepe heʼise “pe primero ha pe último” ha “iñepyrũ ha ipahaite”. Ko título orekóva Jehová ohechauka haʼe mboyve ndaipóri hague Ñandejára Todopoderóso, ha upe rire ndaiporimoʼãveimaha avei (Apc 1:8; 21:6; 22:13).

• Alfaréro:

  Peteĩ persóna ojapóva ñaiʼũgui ólla, tembiporu ha ótra kláse mbaʼyru. Pe palávra hebrea ojepurúva ojeʼe hag̃ua alfaréro heʼise omoldeáva. Pe autorida orekóva pe alfaréro pe ñaiʼũre ojepuru jepi ojehechauka hag̃ua pe derécho ha autorida Jehová orekóva ogoverna hag̃ua umi héntere ha umi tetãre (Is 64:8; Ro 9:21).

• Álma:

  Péicha ojetradusi jepi pe palávra hebrea néfesch ha pe palávra griega psykjé. Ojestudia porãvo mbaʼéichapa ojepuru koʼã palávra la Bíbliape ojehecha heʼiseha koʼã mbaʼe: 1) hénte, 2) animál, 3) peteĩ persóna térã animál rekove (Gé 1:20; 2:7; Nú 31:28; 1Pe 3:20, notakuéra avei). La Bíbliape ndojepurúi koʼã palávra néfesch ha psykjé heta rrelihiónpe ojepuruháicha. Upéva rangue la Bíbliape ojepuru koʼã palávra oñeʼẽ hag̃ua umi oikovévare ko yvy ape ári, ohechauka haʼeha peteĩ mbaʼe ikatúva ojepoko hese, ojehecha ha ikatúva omano. Ko traduksiónpe koʼã mokõi palávra ojetradusi jepi asegún mbaʼépa heʼise káda kásope, por ehémplo tekove, peteĩ oikovéva, persóna, térã ojepuru peteĩ pronómbre personál, por ehémplo “che” heʼi rangue “che álma”. Heta kásope, umi nótape oñemoĩ mbaʼéichapa ikatu ojetradusi avei álma. Oñemoĩ jave “álma” pe téxtope térã umi nótape oñentende vaʼerã heʼiseha asegún pe ojeexplikámava koʼápe. Ojeʼe jave peteĩ persóna ojapoha álgo hiʼálma kompletoite reheve heʼise ojapoha hekove kompletoite reheve ha ipyʼaite guive (Dt 6:5; Mt 22:37, notakuéra avei). Oĩ umi téxto koʼã palávra ojepuruhápe oñeʼẽ hag̃ua peteĩ oikovéva oipotávare térã hiʼãvare chupe. Koʼã palávra ikatu avei heʼise peteĩ persóna omano vaʼekue térã peteĩ teʼongue (Nú 6:6; Pr 23:2; Is 56:11; Ag 2:13, notakuéra).

• Aloe:

  Peteĩ yvyramáta orekóva peteĩ mbaʼe hyakuã asýva ojepurúva perfúmeramo yma la Biblia ojeskriviha tiémpope (Sl 45:8; Pr 7:17; Can 4:14).

• Altár:

  Oñemopuʼã térã ojejapo vaʼekue ñaiʼũgui, itágui, ita pedásogui, térã madéra ojerrevesti vaʼekuégui metálpe. Haʼe vaʼekue peteĩ lugár ojeofresehápe sakrifísio térã insiénso ojeadora hag̃ua. Pe tavernákulope ha pe témplope, pe primer kotýpe oĩ vaʼekue peteĩ “altár de óro” michĩva ojeofrese hag̃ua insiénso. Péva ojejapo madéragui ha ojerrevesti órope. Ha peteĩ “altár de kóvre” tuicháva oĩ vaʼekue pe korapýpe, upépe ojejapo sakrifísio ojehapýva (Éx 27:1; 39:38, 39; Gé 8:20; 1Re 6:20; 2Cr 4:1; Lu 1:11). Ehecha Info. B5 ha B8.

• Amén:

  Taupéicha térã katuete. Ko ñeʼẽ ou pe palávra hebréagui amán, heʼiséva “de konfiánsa, ikatúvare ojejerovia”. “Amén” ningo ojeʼe vaʼekue ojehechauka hag̃ua oñeĩha de akuérdo ojeʼepa rire peteĩ huraménto, ñemboʼe térã deklarasión. Apocalípsispe kóva haʼe peteĩ título Jesúspe g̃uarã (Dt 27:26; 1Cr 16:36; Apc 3:14).

• Ánhel:

  Ko ñeʼẽ ou pe palávra hebréagui malákj ha griégogui ágguelos. Mokõive palávra heʼise “mensahéro” péro ojetradusi “ánhel” oñeñeʼẽ jave umi mensahéro haʼévare espíritu (Gé 16:7; 32:3; Snt 2:25; Apc 22:8). Umi ánhel ningo haʼe hína umi espíritu ipoderósova, Ñandejára ojapo vaʼekue chupekuéra heta tiémpo ojapo mboyve yvyporakuérape. La Bíbliape ojeʼe avei hesekuéra “decenas de miles de sántos”, “Ñandejára raʼykuéra”, ha “umi estrélla ojajáiva koʼẽtĩme” (Dt 33:2, nóta; Job 1:6, nóta; 38:7). Chupekuéra ndojejapói  vaʼekue ojerreprodusi hag̃uáicha ijehegui voi, síno káda únope ojejapo vaʼekue. Haʼekuéra ningo hetaiterei oĩ, mas de 100 millón voi (Da 7:10). La Biblia ohechauka umi ánhel orekoha héra tee ha idiferenteha ojuehegui, iñumílde rupi ndoipotái ojeadora chupekuéra, ha oĩ katu ni héra voi nomombeʼuséiva (Gé 32:29; Lu 1:26; Apc 22:8, 9). Haʼekuéra oreko diferénte puésto ha oñemeʼẽ chupekuéra opaichagua tembiapo, umíva apytépe oservi hag̃ua Jehová tróno renondépe, omog̃uahẽ hag̃ua Ñandejára mensáhe, ojapo hag̃ua álgo Jehová siervokuéra rehehápe ko yvy ape ári, okumpli hag̃ua Ñandejára kastígo, ha oapoja hag̃ua pe predikasión oikuaaukáva umi notísia porã (2Re 19:35; Sl 34:7; Lu 1:30, 31; Apc 5:11; 14:6). Ha ág̃a amo gotyove umi ánhel oipytyvõta Jesúspe oñorairõ hag̃ua pe gérra de Armagedónpe (Apc 19:14, 15).

• Animál ratĩngue:

  Umi animál ratĩngue ojepuru vaʼekue vásoicha ojeyʼu hag̃ua, aséite ryrurã, tínta ha makilláhe ryrurã. Ojepuru vaʼekue ojeavisa hag̃ua ha haʼe vaʼekue avei peteĩ instruménto musikál (1Sa 16:1, 13; 1Re 1:39, notakuéra). Avei ojepuru ko palávra oñerrepresenta hag̃ua pe podér, ipuʼakataha ótrore ha oñeganataha (Dt 33:17; Miq 4:13; Zac 1:19).

• Ansiáno, kuimbaʼe omoakãva, ogiáva:

  Peteĩ kuimbaʼe ijedáva, péro la Bíbliape oñeñeʼẽ peteĩ orekóvare autorida ha rresponsavilida peteĩ komunida térã peteĩ paíspe. Ko palávra ojepuru avei Apocalípsispe oñeñeʼẽ hag̃ua umi oĩvare yvágape. Pe palávra griega presbýteros ojetradusi ansiáno oñeñeʼẽ jave umi ogiávare kongregasiónpe (Éx 4:29; Pr 31:23; 1Ti 5:17; Apc 4:4). Oreko avei hikuái pe rresponsavilida iñimportantevéva oñatende ha oñangarekóvo kongregasión rehe. Pe palávra griega epískopos heʼise oñatendeha oporoprotehe hag̃ua. Ko palávra ha avei pe palávra presbýteros heʼise orekoha la mísma rresponsavilida pe kongregasión kristiánape. Ojepurúvo pe palávra presbýteros ohechauka pe oñenombráva orekoha umi ijerovia mbaretéva kualida, ha ojepurúvo pe palávra epískopos ohechauka hína umi tembiapo okumpli vaʼerã umi oñenombráva (Hch 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2).

• Anticristo:

  Pe palávra griega heʼise mokõi mbaʼe, primero heʼise oñeĩha Cristo kóntrape térã “anti”. Segundo ojepuru avei oñeñeʼẽ jave peteĩ Cristo fálsore, peteĩ oñemoĩva pe Cristo vése. Ikatu ojeʼe haʼeha anticristo tahaʼe umi hénte, organisasión térã umi grúpo heʼi guaʼúva orrepresentaha Crístope térã heʼíva haʼeha pe Mesías, ha avei umi oñemoĩva Crístore ha idisipulokuérare (1Jn 2:22, nóta).

• Aña:

  Péicha oñehenói Satanás el Diáblope, oñemoĩva Ñandejára kóntrape ha umi mbaʼe Ñandejára heʼívare oĩ porãha ha ihustoha (Mt 6:13, nóta; 1Jn 5:19).

• Ao ohechaukáva oñembyasyha:

  Peteĩ téla iñanambusúva ojepurúva ojejapo hag̃ua vosa térã mbaʼyru, koʼãvape oñemoĩ jepi umi semílla. Ojejapo jepi umi kavara ikolór oskúrova raguekuégui ha pe ao ojepurúmi vaʼekue oĩ jave omanóva (Gé 37:34; Lu 10:13).

• Apostasía:

  Pe palávra griega apostasía heʼise “ñemomombyry”. La Bíbliape ojepuru ko palávra oñeñeʼẽ hag̃ua umi osẽvare oho rei, omboyke ha oheja reíva pe adorasión verdadéra. Haʼekuéra ndoikuaaséi mbaʼeve pe adorasión verdadéragui ha oñemoĩ ikóntrape (Pr 11:9; Hch 21:21, nóta; 2Te 2:3, nóta).

• Apóstol:

  Ko palávra heʼise peteĩ “ojejokuáiva”, ha ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua Jesús rehe ha umi oñemondóvare oservi hag̃ua ótrope. Heta vése ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua umi disípulo Jesús oiporavo vaʼekuére, umíva hína umi 12 apóstol  oelehi vaʼekue orrepresenta hag̃ua chupe (Mr 3:14; Hch 14:14).

• Ára paha:

  Kóva ha umi ótro fráse peichagua, ojepuru la Bíbliape ojeprofetisa hag̃ua pe tiémpo entéro mbaʼe oikóva og̃uahẽtaha huʼãme (Eze 38:16; Da 10:14; Hch 2:17). Odepende mbaʼeichagua profesíarepa oñeñeʼẽ, ko tiémpo ikatu ipuku unos kuánto áñonte térã heta áño. Pyʼỹive la Bíbliape ojepuru ko fráse oñeñeʼẽ hag̃ua ko múndo ‘ára paha’ rehe Jesús presénsia aja (2Ti 3:1; Snt 5:3; 2Pe 3:3).

• Aram, arameo:

  Koʼãva hína Aram familiare, haʼéva Sem raʼy. Haʼekuéra oiko vaʼekue pe território oĩva pe Líbano montañakuéra guive ha oho hese pe Mesopotamia peve, ha nórte gotyo pe Tauro montañakuéra guive ha ovahea Damasco peve ha amo gotyove sur gotyo. Hebréope ko lugár oñehenói Aram, ha upéi oñehenói Siria, ha umi oikóvape upépe oñehenói sirio (Gé 25:20; Dt 26:5; Os 12:12).

• Arameo:

  Peteĩ idióma ojoguáva hebréope, oipuru el mísmo avesedário. Ñepyrũrã upe idióma oñeʼẽ vaʼekue umi arameo ha upéi oiko chugui peteĩ idióma internasionál. Umi goviérno asirio ha babilonio oipuru ko idióma ojapo hag̃ua komérsio ha oñekomunika hag̃ua. Haʼe vaʼekue avei pe idióma oipurúva pe goviérno persa (Esd 4:7). En párte ojeskrivi vaʼekue araméope umi lívro de Esdras, Jeremías ha Daniel (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28).

• Areópago:

  Peteĩ sérro oĩva Aténaspe, noroéste gotyo pe Acrópolisgui. Péicha avei héra vaʼekue pe trivunál oñembyatymi vaʼekue upépe. Umi filósofo estóiko ha epikúreo ogueru vaʼekue avei Páblope pe Areópagope oexplika hag̃ua umi mbaʼe ogueroviáva (Hch 17:19).

• Árka del Pákto:

  Káha ojejapo vaʼekue madéra de akásiagui ha ojerrevestíva órope. Oñemoĩ pe Santísimope pe tavernákulope ha upéi katu oñemoĩ vaʼekue pe Santísimope pe témplo omopuʼã vaʼekuépe Salomón. Pe árka tápa ojejapo vaʼekue óro púrogui ha oreko mokõi keruvín ojovái. Pe árkape oĩ vaʼekue umi mokõi ita ipéva ojeskrivi haguépe umi Diez Mandamiénto (Dt 31:26; 1Re 6:19; Heb 9:4). Ehecha Info. B5 ha B8.

• Árka tápa:

  Pe Árka del Pákto tápa, henondépe pe súmo saserdóte ohypýi pe ofrénda ruguykue. Upe ofrénda ojejapo umi pekádore pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo. Pe palávra hebrea ou pe ñeʼẽ heʼisévagui “oñemoʼã (pekádo)” térã ikatu avei “oñemopotĩ (pekádo)”. Pe árka tápa ojejapo óro púrogui, oreko mokõi keruvín, peteĩ oĩ káda púntape. Sapyʼánte ojeʼénte hese pe “tápa” (Éx 25:17-22; 1Cr 28:11; Heb 9:5, nóta). Ehecha Info. B5.

• Arkánhel:

  Heʼise anhelkuéra ruvicha. Pe prefího “ark” heʼise “héfe” térã “pe prinsipál”. Péva ohechauka oĩha peteĩ arkánhel añónte, ha la Bíbliape oñeñeʼẽ voi peteĩrente. La Biblia heʼi ko arkánhel heraha Miguel (Da 12:1; Jud 9; Apc 12:7).

• Armadúra:

  Péva oipuru umi soldádo ojeprotehe hag̃ua, upévape oike ikásko, ipytiʼa ha ilómo moʼãha, isinturón, hetyma moʼãha, ha ijeskúdo (1Sa 31:9; Ef 6:13-17).

• Armagedón:

  Ou pe palávra hebréagui Har Meghiddóhn heʼiséva “Montáña de Meguidó”. Ko palávra ojepuru jepi oñeñeʼẽ hag̃ua ‘pe gérra oikótavare Ñandejára Todopoderóso ára guasúpe’ ha upépe “umi rréi ko yvy arigua” oñembyaty oñorairõ hag̃ua Jehová kóntrape (Apc 16:14, 16; 19:11-21). Ehecha “Jehasa asy guasu”.

• Arrepentimiénto:

  La Bíbliape ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ persóna okambiávare opensa lája, ombyasýva ipyʼaite guive mbaʼéichapa oiko vaʼekue ymave, umi mbaʼe vai ojapo vaʼekue térã  ombyasýva ipyʼaite guive umi mbaʼe ndojapói vaʼekue. Pe oñarrepenti añetetéva ojapo álgo, okambia umi mbaʼe ojapóva (Mt 3:8; Hch 3:19; 2Pe 3:9).

• Asia:

  Escrituras Griégaspe oñembohéra péicha Roma distrítope, pévape oike hína koʼag̃agua Turquía, pe párte oĩva oéste gotyo, ha avei umi ísla oĩva pe kóstare, umíva hína umi ísla de Samos ha Patmos. Éfeso haʼe vaʼekue ikapitál (Hch 20:16; Apc 1:4). Ehecha Info. B13.

• Astoret:

  Peteĩ diosa cananea de la gérra ha ojeʼe oipytyvõha umi kuñáme hyeguasu hag̃ua, haʼe hína Baal rembireko (1Sa 7:3).

• Azazel:

  Peteĩ palávra hebrea ikatúva heʼise “kavara odesapareséva”. Pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo, pe kavara oñemeʼẽva Azazelrã oñemondo pe desiértope, ha péicha oñerrepresenta oguerahaha pe país pekádo el áño pasádo guare (Le 16:8, 10, notakuéra).

B

• Baal:

  Peteĩ dios cananeo, ojeʼe haʼeha pe yvága jára, pe omeʼẽva ama ha oipytyvõva umi kuñáme hyeguasu hag̃ua. Baal ojepuru vaʼekue avei oñehenói hag̃ua umi dios naiñimportanteguasúiva oguerekóva umi hénte. Hebréope heʼise “Jára, Patrón” (1Re 18:21; Ro 11:4).

• Bato:

  Peteĩ medída ojepurúva líkidope g̃uarã. Oreko 22 lítrorupi asegún umi mbaʼyru pedáso hérava péicha otopa vaʼekue umi arkeólogo. La majoría umi medída ojepurúva la Bíbliape umi mbaʼe isékova ha líkidope g̃uarã ojekalkula asegún pe medída orekóva pe bato (1Re 7:38, nóta; Eze 45:14). Ehecha Info. B14.

• Belcebú:

  Peteĩ téra ojepurúva oñeñeʼẽ jave Satanás rehe, haʼe hína umi demónio governánte térã ruvicha. Amalisia oñekambiánte péicha pe téra Baal-Zebub, péva hína pe Baal oadoráva umi filisteo Ecrónpe (2Re 1:3; Mt 12:24, nóta).

• Braza:

  Peteĩ medída ojepurúva oñemedi hag̃ua mbaʼeichaitépa ipypuku pe y, oreko 1 métro 80 sentímetro (Hch 27:28, nóta). Ehecha Info. B14.

• Bul:

  Péicha héra pe octavo mes oĩva umi judío kalendário sagrádope ha pe segundo mes pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ octubre mbytérupi ha opa noviembre mbytérupi, ha ou peteĩ palávra heʼisévagui “heñói, oprodusi” (1Re 6:38). Ehecha Info. B15.

C

• Cab:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékovape g̃uarã. Oreko 1,22 lítro, asegún pe medída orekóva pe bato (2Re 6:25, nóta). Ehecha Info. B14.

• Caldea, caldeo:

  Ñepyrũrã péicha oñehenói pe yvy oĩháme umi rrío Tigris ha Éufrates ha avei umi hénte oikóvape upépe. Upéi ko palávra ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua Babilonia kompletoitére ha umi hénte oikóvare upépe. “Caldeo” ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua umi hénte ijestúdio porãvare, umi ostudiávare siénsia, istória, idióma ha astronomía, péro ojapóva máhia ha haʼéva astrólogo (Esd 5:12; Da 4:7; Hch 7:4).

• Canaán:

  Péicha héra vaʼekue Noé niéto, haʼéva Cam raʼy cuatroha. Umi 11 trívu ou vaʼekue Canaángui, upéi oho vaʼekue oiko pe território oĩvape pe Mediterráneo pukukuére, éste gotyo ha oĩva éntre Egipto ha Siria. Upe lugárpe oñembohéra vaʼekue Canaán (Le 18:3; Gé 9:18; Hch 13:19). Ehecha Info. B4.

• César:

  Ñepyrũrã péicha oñehenói vaʼekue peteĩ família rrománape ha upéi ojepuru peteĩ títuloramo heta emperadór rrománope g̃uarã. La Bíbliape oñemombeʼu Augusto, Tiberio ha Claudio réra, ha noñemombeʼúiramo jepe Nerón réra, haʼe oipuru vaʼekue avei upe título. “César” ojepuru avei pe Escrituras Griégaspe oñerrepresenta hag̃ua pe autorida térã pe estádo (Mr 12:17; Hch 25:12).

•  Codo:

  Peteĩ medída ipukúva ñande kódo guive pe ñane kuã mbytepegua púnta peve. Umi israelita oipurúmi vaʼekue pe codo omedíva 44 sentímetro imédio, péro oipuru vaʼekue avei pe codo largo ipukuvéva 1 palmo, upéva omedi 51,8 sentímetro (Gé 6:15; Lu 12:25, notakuéra). Ehecha Info. B14.

• Coro:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékova ha líkidope g̃uarã. Oreko 220 lítro, asegún pe medída orekóva pe bato (1Re 5:11, nóta). Ehecha Info. B14.

• Cristo:

  Péva peteĩ título oñemeʼẽva Jesúspe. Ou pe palávra griégagui Kjristós, ha hebréogui katu ojetradusi “Mesías” térã “Unhído” (Mt 1:16; Jn 1:41).

D

• Dagón:

  Umi filisteo dios. Ndojekuaaporãi moõguipa ou pe palávra, péro umi ijestúdio yvatéva heʼi ojoguaha pe palávra hebréape dagh (pira) (Jue 16:23; 1Sa 5:4).

• Dárico:

  Peteĩ monéda persa de óro orekóva 8,4 grámo (1Cr 29:7, nóta). Ehecha Info. B14.

• David Raʼy:

  Pyʼỹinte oñehenói vaʼekue péicha Jesúspe ojehechauka hag̃ua haʼeha David familiare, haʼéva pe goviérno eredéro asegún pe pákto ojejapo vaʼekue David ndive (Mt 12:23; 21:9).

• Decápolis:

  Peteĩ grúpo oĩháme umi siuda griega, ñepyrũrã oĩ vaʼekue 10 siuda (ou griégogui déka, heʼiséva “10”, ha pólis, heʼiséva “siuda”). Oñembohéra vaʼekue avei péicha pe território oĩva éste gotyo pe Mar de Galiléagui ha Rrío Jordángui, oĩ haguépe la majoría koʼã siuda. Koʼã siuda ojekuaa vaʼekue opárupi oreko haguére pe kultúra elenístika ha ojapo haguére komérsio. Jesús ohasa vaʼekue ko territóriorupi, péro ndojeskrivíri ni peteĩ hendápe haʼe ovisita hague peteĩva koʼã siuda (Mt 4:25; Mr 5:20). Ehecha Info. A7 ha B10.

• Demónio:

  Koʼãva hína umi espíritu aña, ipoderosoitereíva ha ikatuʼỹva ojehecha. Génesis 6:2-pe pe nótape oñehenói chupekuéra “Ñandejára raʼykuéra”, ha Judas 6-pe “umi ánhel”. Chupekuéra ndojejapói vaʼekue iñaña hag̃ua, síno upe riréma umi ánhel ojapo ijehegui voi Ñandejára enemígo. Haʼekuéra naiñeʼẽrendúi vaʼekue Ñandejárape Noé tiémpope ha omoirũ hikuái Satanáspe opuʼã hag̃ua Jehováre (Dt 32:17; Lu 8:30; Hch 16:16; Snt 2:19).

• Denario:

  Monéda de pláta ojepuru vaʼekue Rómape. Opesa 3,85 grámorupi ha un ládo oreko vaʼekue César raʼanga. Haʼe vaʼekue pe monéda ojepagáva un día de traváhore ha avei pe monéda oipurúva umi judío opaga hag̃ua impuésto umi rrománope (Mt 22:17; Lu 20:24). Ehecha Info. B14.

• Día de huísio:

  Péva peteĩ día térã tiémpo oñehenoitaha peteĩ grúpo, nasión térã yvyporakuérape ojecha hag̃ua Ñandejárandi. Oiméne haʼe pe tiémpo oñehundihápe umi ojehusgávape omereseha omano, térã pe huísio omeʼẽva oportunida algúnope ojesalva hag̃ua ha ohupyty jeikove opaʼỹva. Jesucristo ha ijapostolkuéra oñeʼẽ vaʼekue pe Día de huísio oikótavare ha upéva ohupytýta ndahaʼéi umi oikovévapente, síno umi yma omano vaʼekuépe avei (Mt 12:36).

• Día Oñeperdonaha umi Pekádo:

  Pe día sagrádo iñimportantevéva umi israelitakuérape g̃uarã, oñehenói avei Yom Kippur (ou pe palávra hebréagui yohm hakkippurím heʼiséva “oñemoʼãha día”), ojejapo pe 10 de Etanim. Upe díape añoite pe súmo saserdóte oike pe tavernákulo Santísimope, ha tiémpo rire pe témplope. Upépe haʼe oofrese umi sakrifísio ruguykue ipekádore, umi ótro levita pekádore ha pe puévlo pekádore. Upérõ ojejapo peteĩ rreunión sagráda ha oñeajuna, haʼe vaʼekue sábado, peteĩ día ndojejapoihápe mbaʼeveichagua traváho (Le 23:27, 28).

• Diablo:

  Escrituras Griégaspe péicha oñembohéra Satanáspe ha ohechauka  mbaʼeichaguápa haʼe. Ko téra heʼise “oñeʼẽ vaíva ótrore”. Satanáspe oñembohéra Diablo pórke haʼe hína pe primeroite oñeʼẽ vai vaʼekue Ñandejárare ha omoakãva umi ojapóvape upéva. Haʼe oakusa Jehovápe, Iñeʼẽ porãitépe ha Héra sagrádope (Mt 4:1; Jn 8:44; Apc 12:9).

• Diésmo:

  Décima párte térã 10 por ciento oñemeʼẽva térã ojepagáva impuéstoramo, espesiálmente umi rrelihiónpe ojepuru hag̃ua (Mal 3:10; Dt 26:12; Mt 23:23). Moisés léi omanda vaʼekue oñemeʼẽ hag̃ua pe diésmo umi mbaʼe oprodusívagui pe yvy, ha pe diésmo umi animál ha ovechakuéra oñembohetavévagui ohóvo. Upéva omeʼẽ vaʼekue hikuái káda áño oipytyvõ hag̃ua umi levítape. Umi levita omeʼẽ vaʼekue avei pe diésmo umi diésmo orresivívagui oipytyvõ hag̃ua umi saserdóte oúvape Aarón familiarégui. Oĩ vaʼekue avei hetave ótro diésmo. Umi kristiánope ndojejerurevéima opaga hag̃ua pe diésmo.

• Dracma:

  Escrituras Griégaspe ko palávra ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ monéda de pláta griégare, upe tiémpope opesáva 3,4 grámo. Escrituras Hebréaspe oñeñeʼẽ avei pe dracma de órore umi persa ogovernaha tiémpope guare ha ovaléva pe dárico ovaleháicha avei (Ne 7:70; Mt 17:24, notakuéra). Ehecha Info. B14.

E

• Edom:

  Péicha héra vaʼekue avei Esaú, haʼéva Isaac raʼy. Esaú (Edom) familiare ojagarra vaʼekue Seír território, oĩháme umi montañakuéra éntre pe Mar Muerto ha pe gólfo de Acaba. Upe lugárpe oñembohéra vaʼekue Edom (Gé 25:30; 36:8). Ehecha Info. B3 ha B4.

• Efá:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékovape g̃uarã ha pe mbaʼyru ojepurúva. Pe efá ojepuru oñemedi hag̃ua umi semílla. Oreko 22 lítro, oreko la mísma medída orekóva pe bato ojepurúva oñemedi hag̃ua pe líkido (Éx 16:36; Eze 45:10, notakuéra). Ehecha Info. B14.

• Efod:

  Peteĩ delantál joguaha oipurúva umi saserdóte. Pe súmo saserdóte oreko peteĩ efod espesiál, ifrénte gotyo oĩ pe pechéra orekóva 12 ita iporãva (Éx 28:4, 6). Ehecha Info. B5.

• Efraín:

  Péicha héra vaʼekue José raʼy mokõiha, upe rire péicha oñembohéra peteĩ trívu de Israélpe. Ojedividi rire Israel, Efraín haʼe vaʼekue pe trívu iñimportantevéva, ha orrepresenta kompletoite umi 10 trívupe (Gé 41:52; Jer 7:15).

• Elul:

  Umi judío osẽ rire Babilóniagui péicha oñembohéra pe sexto mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe mes 12 oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ agosto mbytérupi ha opa septiembre mbytérupi (Ne 6:15). Ehecha Info. B15.

• Eskriváno:

  Escrituras Hebréaspe haʼe vaʼekue peteĩ okopiáva Ñandejára Ñeʼẽ. Jesús oĩrõ guare ko yvy ape ári katu ojepuru vaʼekue ko palávra oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ grúpore oĩháme umi kuimbaʼe ostudiáva pe léi. Haʼekuéra oñemoĩ vaʼekue Jesús kóntrape (Esd 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1, notakuéra).

• Espélta:

  Peteĩ kláse de trígo ikomunvéva (Triticum spelta), ha umi hiʼa ndaikatúi ojei péicha péichante hakãgui (Éx 9:32, nóta).

• Espiritísmo:

  Oĩ ogueroviáva umi omanóva espíritu osegiha oikove hete omanómaramo jepe, ha ikatuha oñeʼẽ umi oikovévandi, espesiálmente peteĩ persóna oñemoĩva rupive umi espíritu poguýpe (espiritísta). Pe palávra griega farmakía ojetradusíva espiritísmo heʼise “drogadiksión”. Ko palávra ojepuru vaʼekue oñeñeʼẽvo espiritísmo rehe pórke yma ojepuru vaʼekue dróga ojejeruréta jave podér umi demóniope ojejapo hag̃ua pe espiritísmo (Gál 5:20; Apc 21:8).

•  Espiritísta:

  Peteĩ persóna heʼíva oñeʼẽha umi omano vaʼekuéndi (Le 20:27; Dt 18:10-12; 2Re 21:6).

• Espíritu:

  Pe palávra hebrea rúaj ha pe palávra griega pnéuma ojetradusíva jepi espíritu heʼise heta mbaʼe. Enterove umi isignifikádo heʼise peteĩ mbaʼe ndaikatúiva ohecha yvyporakuéra ha ojekuaáva orekoha fuérsa. Umi palávra hebrea ha griega ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua 1) yvytúre, 2) pe fuérsa de vída orekóvare umi oikovéva yvy ape ári, 3) pe fuérsa oúvare peteĩ persóna pyʼapýgui ha omomýiva chupe heʼi térã ojapo hag̃ua peteĩ mbaʼe, 4) umi mensáhe oúvare peteĩ ndojehecháivagui, 5) peteĩ espíriture ha 6) Ñandejára fuérsare, térã ijespíritu sánto (Éx 35:21; Sl 104:29, nóta; Mt 12:43; Lu 11:13).

• Espíritu sánto:

  Pe fuérsa invisívle ndaikatúiva jahecha, oporomombaretéva ha Ñandejára oipurúva ojapo hag̃ua ivolunta. Ko fuérsa ningo sagrádo térã sánto pórke ou Jehovágui, ipotĩeterei ha ihustoitereíva. Avei oñehenói sánto pórke péva rupive Ñandejára okumpli ivolunta sagráda (Lu 1:35; Hch 1:8).

• Estílo:

  Peteĩ erramiénta ojepurúva ojeskrivi hag̃ua arsíllare térã séra rehe (Sl 45:1; Is 8:1; Jer 8:8, notakuéra). Tekotevẽ vaʼekue peteĩ estílo térã sinsél de metál térã ojejapóva ótro materiál hatãvagui oñekytĩ térã ojetalla hag̃ua umi létra itáre térã metál rehe (Job 19:24; Jer 17:1, notakuéra).

• Estrélla koʼẽju:

  Ehecha “Luséro”.

• Etanim:

  Péicha héra pe séptimo mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe primer mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ septiembre mbytérupi ha opa octubre mbytérupi. Umi judío osẽ rire Babilóniagui, ko mes oñembohéra Tisri (1Re 8:2). Ehecha Info. B15.

• Etiopía:

  Peteĩ país yma guare oĩva sur gotyo Egíptogui. Pévape oike pe território de Egipto koʼag̃agua oĩva sur gotyove ha pe koʼag̃agua Sudán. Ko palávra sapyʼánte ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe palávra hebrea “Cus” rehe (Est 1:1).

• Éufrates:

  Pe rrío ohóva mombyryve ha iñimportantevéva oĩva sur gotyo Ásiape, ha oĩ umi mokõi rrío tuichavéva apytépe Mesopotámiape. Primera ves oñeñeʼẽ hese Génesis 2:14-pe ha ojeʼe haʼeha peteĩva umi 4 rrío oĩva Edénpe. Haʼe vaʼekue pe frontéra nórte orekóva Israel território (Gé 15:18; Apc 16:12). Ehecha Info. B2.

• Eunúko:

  Heʼise peteĩ kuimbaʼe ojekapa vaʼekue. Umichagua kuimbaʼépe oñemoĩ vaʼekue pe palásiope oñatende hag̃ua pe rréinare ha umi ótro tembireko orekóvare pe rréi. Sapyʼánte ko palávra ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ ofisiál palasiopeguáre, péro ndojekapái vaʼekue. Ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua umi ‘odesidi vaʼekuére nomendamoʼãiha ombaʼapove hag̃ua pe Rréino rehehápe’, ha ojejokokuaáva oñemeʼẽmbaite hag̃ua Ñandejára servísiope (Mt 19:12; Est 2:15, nóta; Hch 8:27, nóta).

F

• Faraón:

  Peteĩ título oñemeʼẽva umi rréi de Egíptope. La Bíbliape oñemombeʼu 5 faraón réra: Sisac, So, Tirhacá, Nekó ha Hofrá. Péro umi ótro faraón réra noñemombeʼúi, umíva apytépe umi heta otrata vaʼekue Abrahán, Moisés ha José ndive (Éx 15:4; Ro 9:17).

• Fariséo:

  Pe síglo primérope haʼe vaʼekue peteĩ sékta iñimportánteva oĩva umi judío rrelihiónpe. Haʼekuéra ndahaʼéi vaʼekue umi saserdóte familiare, péro okumpli hikuái umi mbaʼe michĩvéva jepe oĩva pe léipe, ha peichaite avei iñimportánte vaʼekue chupekuéra g̃uarã umi tradisión (Mt 23:23). Haʼekuéra ndoipotaiete vaʼekue oike ijapytepekuéra pe kultúra griega, ha ijestúdio porã rupi pe léipe ha umi tradisiónpe, haʼekuéra tuicha omanda umi  héntere (Mt 23:2-6). Oĩ vaʼekue ijapytepekuéra oĩva avei pe Sanedrínpe. Heta vése haʼekuéra ojodiskuti vaʼekue Jesús ndive pe sábadore, umi tradisión rehe ha ojeheʼa haguére umi pekadór ha umi impuésto kovraháre. Ijapyteguikuéra unos kuántogui oiko vaʼekue kristiáno, por ehémplo Saulo de Tarso (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Hch 26:5).

• Fiésta de la Dedikasión:

  Káda áño upe féchape ojegueromanduʼa oñemopotĩ hague pe témplo omongyʼa rire Antíoco Epífanes. Pe fiésta oñepyrũ vaʼekue el 25 de Kislev ha ipuku 8 día (Jn 10:22).

• Fiésta de la Kosécha, Fiésta de las Semánas:

  Ehecha “Pentekostés”.

• Fiésta de las Kaváñas térã Fiésta Ojeiko hag̃ua Óga Kapiʼi Guýpe:

  Oñehenói avei “Fiésta de los Tavernákulos”, térã “Fiésta de la Última Kosécha”. Ojejapo vaʼekue del 15 al 21 de Etanim. Ojefesteha opaha pe kosécha oñemohuʼãvo pe áño agríkola umi israelítape g̃uarã. Upe jave haʼekuéra ovyʼa ha oagradese Jehovápe ovendesi haguére umi mbaʼe oñotỹ vaʼekue. Pe fiésta aja umi hénte oiko óga kapiʼi guýpe, térã rranchoʼi guýpe imanduʼa hag̃ua hikuái osẽrõ guare Egíptogui. Kóva hína peteĩva umi fiésta oñemandáva umi kuimbaʼépe oho hag̃ua Jerusalénpe omboarete hag̃ua (Le 23:34; Esd 3:4).

• Fiésta del Pan Ilevaduraʼỹva:

  Kóva hína pe primera fiésta ojapóva káda áño umi israelita. Kóva oĩ hína umi mbohapy fiésta iñimportantevéva apytépe. Oñepyrũ el 15 de Nisán, pe Páskua día rire, ha ipuku 7 día. Upe aja pan ilevaduraʼỹva añoiténte ikatu hoʼu hikuái, péicha imanduʼa osẽrõ guare Egíptogui (Éx 23:15; Mr 14:1).

• Filistea, filisteo:

  Pe território oĩva sur gotyo Israel oríllape oñehenói Filistea. Umi hénte ou vaʼekuépe Crétagui ha opyta oiko upépe, umívape oñehenói filisteo. David oreko vaʼekue chupekuéra ipoguýpe, péro haʼekuéra osegi independiénte, ha haʼe vaʼekue Israel enemígo kontinuadoite (Éx 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7). Ehecha Info. B4.

• Filósofo epikúreo:

  Koʼãva hína pe filósofo griego Epicuro segidorkuéra (341-270 a.C.). Haʼekuéra omboʼe vaʼekue umi héntepe pe vyʼa iñimportanteveha opa mbaʼégui (Hch 17:18).

• Filósofo estóiko:

  Peteĩ grúpo de filósofo griego ogueroviáva umi hénte ikatuha ovyʼa ojegiárõ umi mbaʼe oikuaávare oexistiha ha oñangarekórõ pe naturalésare. Heʼi hikuái pe persóna iñarandu añetévape nointeresaiha mbaʼeveichagua sufrimiénto ni vyʼa (Hch 17:18).

G

• Galaad:

  Peteĩ yvy iporãitereíva oĩva éste gotyo pe Rrío Jordángui, oho hese nórte gotyo ha sur gotyo pe Jaboc Ñúgui. Ojepuru jepi avei oñeñeʼẽ hag̃ua Israel território kompletoite oĩvare éste gotyo pe Jordángui, upépe oiko vaʼekue Rubén trívu, Gad trívu ha Manasés trívu alamitare (Nú 32:1; Jos 12:2; 2Re 10:33). Ehecha Info. B4.

• Garantía:

  Peteĩ mbaʼe orekóva peteĩ persóna ha omeʼẽva pe ombodevévape chupe oasegura hag̃ua opagataha pe oipuru vaʼekuére. Moisés léipe heʼi vaʼekue mbaʼépa ojejapo vaʼerã ojehejáramo ko garantía ikatu hag̃uáicha ojeprotehe umi imboriahúvape ha umi ndorekóivape odefende vaʼerã chupe upe paíspe (Éx 22:26; Eze 18:7).

• Gehena:

  Griégope péicha héra pe Hinón Ñu, oĩva sur ha suréste gotyo Jerusalén yma guarépe (Jer 7:31). Umi profesíape oñeñeʼẽ hese haʼerõguáicha peteĩ lugár oñeñotỹtaháme umi omano vaʼekue retekue (Jer 7:32; 19:6). Ndaipóri ni peteĩ pruéva ohechaukáva oñemombo hague Gehénape umi animál térã héntepe okái hag̃ua vívo térã oñembosufri hag̃ua. Upévare Gehena ndaikatúi orrepresenta peteĩ lugár oñembosufrihápe  pára siémpre tatápe umi yvyporakuéra álma. Upéva rangue, Jesús ha idisipulokuéra oipuru vaʼekue ko palávra orrepresenta hag̃ua pe kastígo etérno haʼéva “pe muérte segunda”, upéva heʼise hína oñehunditaha opa ára g̃uarã, opaitetaha voi (Apc 20:14; Mt 5:22; 10:28).

• Granáda:

  Peteĩ frúta ojoguáva mansánape ha ipúntare oreko peteĩ rrósa térã koróna joguaha. Ipire iñanambusu ha hatã, ha hyepýpe ojedividiʼi, káda párte oreko semillaʼi pytãva térã rrosádova. Pe súmo saserdóte ao hovy ijyvakuareíva ruguáire oĩ vaʼekue umi adórno ojoguáva granádape, ha peichagua adórno oĩ vaʼekue avei umi pilár akãre, umíva hína umi pilár Jakín ha Boaz oĩ vaʼekue pe témplo fréntepe (Éx 28:34; Nú 13:23; 1Re 7:18).

• Griego:

  Pe idióma oñeʼẽva umi hénte Greciagua, péicha avei oñehenói umi onase vaʼekuépe Gréciape térã ihentekuéra haʼéva upepegua. Escrituras Griégaspe ojepuru ko palávra oñeñeʼẽ hag̃ua entéro umi ndahaʼéivare judío térã umi oñeʼẽvare upe idióma ha osegíva umi kostúmbre griega (Joe 3:6; Jn 12:20).

• Guárdia:

  Peteĩ oñatendéva oĩrõ g̃uarã operhudikaséva peteĩ puévlo térã peteĩ mbaʼe ahéno, koʼýte pyharekue, ha ombopu vaʼerã álgo térã oavisa vaʼerã ohechárõ oĩha pelígro. Umi guárdia oĩ vaʼekue umi siuda murálla ári ha umi tórrepe ohecha hag̃ua mombyry guive oĩrõ ohóva pe siudápe hiʼag̃uiete mboyve. Umi soldádo apytépe oĩ vaʼekue avei umi guárdia. Ojeʼe vaʼekue avei umi proféta haʼeha guárdia pe puévlo de Israélpe g̃uarã pórke oavisa chupekuéra oñehunditaha (2Re 9:20; Eze 3:17).

• Guerá:

  Peteĩ medída ojepurúva ojepesa hag̃ua orekóva 0,57 grámo, 1 siclo oreko hína 20 guerá (Le 27:25). Ehecha Info. B14.

• Guitit:

  Peteĩ palávra musikál ndojekuaaporãiva mbaʼépa heʼise, péro amalisia ou pe palávra hebréagui gath. Oĩ heʼíva haʼéne hague peteĩ músika ojepurahéiva ojejapo jave víno, pórke gath ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe lugár ojejapoháre víno (Sl 81:Int.).

H

• Hades:

  Peteĩ palávra griega ojeʼéva hebréope “Seol”. Hades ojetradusi “Sepultúra”, ha oñemoĩ majúskulape ojehecha hag̃ua idiferenteha pe sepultúra káda persóna omanóva orekóvagui. Ehecha “Sepultúra”.

• Hebreo:

  Ñepyrũrã péicha ojeʼe vaʼekue Abrán rehe (Abrahán) oñediferensia hag̃ua chupe umi amorreo oikóvagui ijerére. Upe rire péicha oñehenói Abrahán familiarépe oúva iniéto Jacob rupive, ha avei péicha oñehenói iñidiomakuéra. Jesús tiémpope pe idióma hebréope ojepuru vaʼekue heta palávra aramea ha haʼe vaʼekue pe idióma oñeʼẽva Cristo ha idisipulokuéra (Gé 14:13, nóta; Éx 5:3; Hch 26:14).

• Hermes:

  Peteĩ dios griego, haʼe hína Zeus raʼy. Lístrape umi hénte ojekivoka ha ohenói péicha Páblope, pórke chupekuéra g̃uarã Hermes hína umi dios mensahéro ha pe dios oporopytyvõva iñeʼẽkuaa hag̃ua hikuái (Hch 14:12).

• Herodes:

  Péicha héra vaʼekue peteĩ família ouhágui umi ogovernáva umi judíope, ha Roma voi omoĩ vaʼekue chupekuéra upearã. Herodes el Grande ifamóso vaʼekue omopuʼã jey haguére pe témplo Jerusalénpe, ha omanda haguére ojejuka hag̃ua hetaiterei mitãme ikatu hag̃uáicha ojejuka avei Jesúspe (Mt 2:16; Lu 1:5). Herodes el Grande raʼykuéra hérava Herodes Arquelao ha Herodes Antípaspe oñemoĩ vaʼekue ogoverna hag̃ua en párte pe território oĩ vaʼekuégui itúa poguýpe (Mt 2:22). Antipas haʼe vaʼekue peteĩ distríto governadór péro oñehenói vaʼekue chupe “rréi”. Haʼe ogoverna  vaʼekue Cristo oporomboʼeha tiémpope umi 3 áño imédio aja, ha oho hese Hechos kapítulo 12 tiémpo peve (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hch 4:27; 13:1). Upe rire Herodes Agripa Primero, haʼéva Herodes el Grande niéto, ogoverna un tiémporente ojuka rupi chupe Ñandejára ánhel (Hch 12:1-6, 18-23). Upéi itaʼýra, Herodes Agripa Segundo oñepyrũ ogoverna ha oho hese umi judío opuʼãmba peve Roma kóntrape (Hch 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).

• Herodes segidorkuéra:

  Oñehenóiva avei herodiano. Haʼe vaʼekue peteĩ partído polítiko oapojáva Herodes ojaposéva polítikape ogovernárõ guare péro haʼe oĩ vaʼekue Roma poguýpe. Umi saduséo apytépe oiméne oĩ rakaʼe algúno omoirũva ko partído polítiko. Herodes segidorkuéra oñemoĩ vaʼekue Jesús kóntrape umi fariséondi (Mr 3:6).

• Higayón:

  Peteĩ palávra téknika ojepurúva ojedirihi hag̃ua umi músika. Ojepuruháicha Salmo 9:16-pe ikatu oime heʼise raʼe peteĩ páusape oñembopuha árpa tóno váhope térã peteĩ páusa ojepyʼamongeta hag̃ua umi hénte.

• Hin:

  Peteĩ medída ojepurúva líkidope g̃uarã ha pe mbaʼyru ojepurúva oñemedi hag̃ua. Pe hin oreko hína 3,67 lítro (Éx 29:40, nóta). Ehecha Info. B14.

• Homer:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékovape g̃uarã, ha ovale peteĩ coro ovaleháicha. Asegún pe medída orekóva pe bato, pe homer oreko hína 220 lítro (Le 27:16). Ehecha Info. B14.

• Horeb, Sérro Horeb:

  Pe território oĩháme umi montáña oĩva Sérro Sinaí jerére. Péicha avei oñehenói Sérro Sinaípe (Éx 3:1; Dt 5:2). Ehecha Info. B3.

• Huraménto:

  Péva ojejapo ojehechauka hag̃ua siertoha peteĩ mbaʼe, térã peteĩ promésa ojapóva peteĩ persóna ojapotaha térã ndojapomoʼãiha peteĩ mbaʼe. Heta vése haʼe peteĩ promésa ojejapóva peteĩ persóna iñimportantevévape, espesiálmente Ñandejárape. Jehová oasegura vaʼekue okumplitaha pe kompromíso ojapo vaʼekue Abrahán ndive ojapóvo peteĩ huraménto (Gé 14:22; Heb 6:16, 17).

I

• Ihústova:

  La Bíbliape peteĩ mbaʼe ihústo asegún umi mbaʼe Ñandejára heʼíva iporãha térã ivaiha. Ojetradusi jepi avei péicha: umi ñeʼẽ siertoguáva, hustísia ha iporãva (Gé 15:6; Dt 6:25; Pr 11:4; Sof 2:3; Mt 6:33, nóta).

• Ilírico:

  Peteĩ distríto de Roma oĩva noréste gotyo Gréciagui. Pablo oviaha vaʼekue Ilírico peve opredikaha tiémpope, péro ndojekuaái opredikápa rakaʼe upépe térãpa ohónte pe ifrontéra peve (Ro 15:19). Ehecha Info. B13.

• Insiénso:

  Yvyra aysy ha válsamo hyakuã asýva oñembojeheʼáva ojuehe ha ojehapýva mbeguekatu asy, ha otimbóvo hyakuã porãiterei. Pe tavernákulo ha pe témplope ojepuru vaʼekue peteĩ insiénso espesiál orekóva 4 ingrediénte. Ojehapy vaʼekue pyhareve ha pyharekue pe altár de insiénsope oĩva pe lugár Sántope. Pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo katu ojehapy pe Santísimope. Pe insiénso orrepresenta umi ñemboʼe Ñandejára oaseptáva ojapóva umi isiérvo ifiélva. Umi kristianokuérape ndojejerurevéima oipuru hag̃ua insiénso (Éx 30:34, 35; Le 16:13; Apc 5:8).

• Introduksión:

  Heʼíva oñepyrũ mboyve peteĩ salmo, omombeʼu mávapa oskrivi rakaʼe, mbaʼe situasiónpepa, omeʼẽ instruksión musikál térã heʼi mbaʼéichapa ojepuru vaʼerã térã maʼerãpa ojeskrivi raʼe pe salmo. Ehecha pe introduksión orekóva Salmo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Isópo:

  Peteĩ plánta hogue ha hakã poʼíva. Ojepuru vaʼekue ojehypýi hag̃ua pe tuguy térã y oñeñemopotĩ jave Ñandejára servísiope g̃uarã. Umi palávra hebrea  ha griega ojepurúva la Bíbliape oñeñeʼẽ hag̃ua isópore oike heta kláse plánta. Pe isópo oñeñeʼẽha Juan 19:29-pe pe nótape, oiméne haʼe hína peteĩ kláse de plánta hakã pukúva, ha hese oñemoĩ peteĩ espónha oñemboja hag̃ua Jesús jurúre pe víno hái (Éx 12:22; Sl 51:7, notakuéra).

• Israel:

  Péicha Ñandejára ombohéra vaʼekue Jacóbpe. Ha péicha oñehenói enterove ifamiliarépe oimeraẽ tiémpope. Jacob 12 itaʼýra vaʼekue ha ifamiliarépe oñehenói jepi Israel raʼy, Israel rogaygua, puévlo (kuimbaʼe) de Israel térã israelita. Péicha héra vaʼekue avei umi 10 trívu oĩva pe goviérno nortéño poguýpe ha ojei vaʼekue pe goviérno suréñogui. Upéi ko palávra ojepuru jepi vaʼekue oñeñeʼẽ hag̃ua umi kristiáno unhídore, haʼekuéra hína “Israel Ñandejára mbaʼéva” (Gál 6:16; Gé 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6).

• Ita prinsipál:

  Pe ita oñemoĩva pe konstruksión eskínape umi mokõi pare ojohupytyhápe, kóva iñimportanteterei ojoapy ha oñeuni porã hag̃ua umi pare. Pe ita prinsipál haʼe vaʼekue pe simiénto eskinapegua, peteĩ ita imbaretéva ojeporavo jepi oñemoĩ hag̃ua umi óga heta hénte ijatyhápe ha pe siuda murállape g̃uarã. Ko palávra ojepuru oñerrepresenta hag̃ua ko yvy simiénto, ha Jesús rehe ojeʼe haʼeha pe “ita prinsipál” kongregasión kristiánape, oñekomparáva peteĩ ógare (Ef 2:20; Job 38:6).

• Ita vera:

  Ágata: heta ikolór, transparénte ha ndoverái. Amatísta: ikolór líla térã violéta. Verílo: vérde saʼyju lénto, sapyʼánte oreko diferénte kolór térã ndorekói kolór. Kalsedónia: transparénte ha oreko heta kolór. Krisólito: transparénte, saʼyju térã vérde. Krisoprása: transparénte, vérde mansána. Esmerálda: vérde transparénte. Hasínto: hovy asy. Háde: ikolór vérde jepi, péro oĩ vése orekoha diferénte kolór, transparénte térã ndoverái. Háspe: pe ojekuaáva koʼág̃a ndoverái ha oreko diferénte kolór. Apocalipsis 21:11-pe heʼi ko itáre itransparenteha, ha oĩ heʼíva pe ñeʼẽ háspe, griégope heʼiseha diamánte. Léschem: ndojekuaái mbaʼeichaguápa. Ikatu hína ámbar, hasínto, ópalo térã turmalína. Ónise: oreko heta kolór ha haʼetévaicha ojoʼáva ohóvo. Rruvi: ikolór pytã ha transparénte. Safíro: amalisia hovy. Sárdio: transparénte, marrón pytã lénto. Sardónika: oreko párte morotĩva kambýicha, pytã, dorádo ha marrón transparénteva. Topásio: ndorekóiva kolór, péro oĩ avei de diferénte kolór. Pe ojetopavéva jepi oreko kolór saʼyju, haʼete víno vlánko. Turkésa: ikolór vérde hovy lénto (Éx 28:17-20; Apc 21:19, 20).

J

• Jacob:

  Isaac ha Rebeca família. Upéi Ñandejára ombohéra chupe Israel, ha oñepyrũ omoakã pe puévlo de Israel (oñehenóiva avei israelita ha upéi judío). Haʼe ningo 12 itaʼýra vaʼekue, ha koʼãva ha ifamiliarégui osẽ umi 12 trívu de Israel. Pe téra Jacob ojesegi ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe tetã térã pe puévlo de Israel rehe (Gé 32:28; Mt 22:32).

• Jasy raʼy:

  Pe primer día de káda mes oĩva umi judío kalendáriope. Upe díape oñembyaty hikuái ojapo hag̃ua karu guasu ha oofrese hag̃ua umi sakrifísio espesiál. Heta tiémpo rire, upe díagui oiko peteĩ fiésta nasionál iñimportánteva, ha umi hénte nombaʼapói upe díape (Nú 10:10; 2Cr 8:13; Col 2:16).

• Jedutún:

  Peteĩ palávra ndojekuaaporãiva mbaʼépa heʼise ha oĩva umi Salmo 39, 62 ha 77 introduksiónpe. Koʼã introduksión amalisia haʼe vaʼekue instruksión ojekuaa hag̃ua mbaʼéichapa oñembopúta pe salmo, ikatu oime raʼe peteĩ estílo térã instruménto musikál. Oĩ vaʼekue peteĩ músiko levita hérava Jedutún, ha oiméne haʼe ha itaʼyrakuéra oipuru ko estílo ha instruménto, ha upévare oñembohéra péicha.

•  Jehasa asy guasu:

  Pe palávra griega “jehasa asy” heʼise kevránto ha sufrimiénto ivaígui la situasión. Jesús heʼi vaʼekue Jerusalén ohasataha peteĩ “jehasa asy guasu” ndoikóiva gueteri arakaʼeve. Avei oñeʼẽ peteĩ jehasa asy guasu ohupytýtavare kompletoite yvyporakuérape, oñeʼẽ jave upe témare heʼi avei haʼe outaha tuicha podér reheve (Mt 24:21, 29-31). Pablo heʼi vaʼekue pe jehasa asy ohechaukataha Ñandejára ihustoha okastigávo “umi ndoikuaáivape Ñandejárape ha umi naiñeʼẽrendúivape umi notísia porãme”, oñeʼẽva Jesucrístore. Apocalipsis kapítulo 19 heʼi Jesús omoakãha umi ehérsito yvagapegua oñorairõ hag̃ua “pe animál salváhe, ha umi rréi yvy arigua ha ijehersitokuéra” kóntrape (2Te 1:6-8; Apc 19:11-21). Ojehechauka avei “peteĩ aty guasu” ojesalvaha pe jehasa asy guasúgui (Apc 7:9, 14). Ehecha “Armagedón”.

• Jehová:

  Péicha ojetradusi guaraníme pe Tetragrámaton, haʼéva umi 4 létra hebrea ojepurúva ojeskrivi hag̃ua Ñandejára réra. Ko téra oĩ mas de 7.000 vése ko traduksiónpe. Ehecha Info. A4 ha A5.

• Jubileo:

  Ojejapo káda 50 áño, oñekonta Israel oike guive pe yvy oñepromete vaʼekuépe. Pe áño de Jubileo aja, pe yvýpe noñeñotỹi vaʼerã mbaʼeve, ha umi esklávo hebréogui ojepoi vaʼerã. Ha umi ovende vaʼekue ijyvy orrekupera jey vaʼerã. Pe Jubileo haʼete vaʼekue peteĩ fiésta ipukúva un áño, peteĩ áño de liverasión pe nasión oĩ porã jey hag̃ua Ñandejára ndive iñepyrũme guaréicha (Le 25:10).

• Judá:

  Haʼe hína Jacob raʼy cuatroha ha isy hína Lea. Omano mbotaitérõ guare, Jacob oprofetisa outaha Judá familiarégui peteĩ governánte ipoderósova ha opytátava pára siémpre. Jesús oúrõ guare ko yvy ape ári, ou vaʼekue Judá familiarégui. Péicha oñehenói avei pe trívupe ha upéi pe goviérnope oñembohérava Judá. Ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua pe goviérno oĩvare sur gotyo, Judápe oĩ vaʼekue umi trívu de Israel Judá ha Benjamín ha oĩ avei pype umi saserdóte ha umi levita. Judá opyta vaʼekue sur gotyo pe tetãme ha oĩ vaʼekue pype Jerusalén ha pe témplo (Gé 29:35; 49:10; 1Re 4:20; Heb 7:14).

• Judío:

  Peteĩ palávra ojepurúva oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ persóna Judá trivuguáre, hoʼa rire pe goviérno de Israel orekóva umi 10 trívu ipoguýpe (2Re 16:6). Oñesẽ rire Babilóniagui, ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua umi israelítare haʼéva de diferénte trívu ha ou jey vaʼekue Israélpe (Esd 4:12). Upe rire, ojepuru ko múndo tuichakuére oñediferensia hag̃ua umi israelítape umi ótro tetãyguágui (Est 3:6). Apóstol Pablo upéi oipuru vaʼekue ko palávra oporomboʼe hag̃ua kongregasión kristiánape naiñimportanteiha mbaʼe paisguápa umi hénte (Ro 2:28, 29; Gál 3:28).

• Jueces, umi hués:

  Umi kuimbaʼe Jehová omeʼẽ vaʼekue ipuévlope osalva hag̃ua chupekuéra Israel oguereko mboyve rréi (Jue 2:16).

• Júgo:

  Peteĩ yvyra ogueraháva peteĩ persóna ijatiʼy ári, káda púntape oñemosaingo umi kárga. Avei haʼe peteĩ yvyra oñemoĩva mokõi animál ajúra ári (ikatu guéi térã vaka) oitira hag̃ua peteĩ agrikultór erramiénta térã peteĩ karréta. Umi esklávo oipuru vaʼekue jepi pe júgo ogueraha hag̃ua umi kárga, upévare pe júgo ojepuru oñerrepresenta hag̃ua umi oĩvape esklávoramo térã ótro poguýpe, ha avei pe jehasa asy ha sufrimiénto. Ojepeʼávo térã oñemopẽvo pe júgo heʼise ojeliveraha, ojeiha jehasa asy ha traváho pohýigui (Le 26:13; Mt 11:29, 30).

K

• Kapitél:

  Pe adórno oñemoĩva peteĩ pilár akãre. Umi kapitél tuichaitereíva oreko vaʼekue umi mokõi pilár Jakín ha Boaz oĩ vaʼekue Salomón témplo renondépe (1Re 7:16, nóta). Ehecha Info. B8.

•  Kárro:

  Peteĩ mbaʼyru orekóva mokõi rruéda, oitiráva kavaju ha ymave ojepuru vaʼekue gerrahápe (Éx 14:23; Jue 4:13; Hch 8:28).

• Kásia:

  Peteĩ prodúkto oñeguenohẽva pe kásia máta pirekuégui (Cinnamomum cassia), haʼéva peteĩ kláse de kanéla. Pe kásia ojepuru vaʼekue perfúmeramo ha haʼe vaʼekue peteĩ ingrediénte oñemoĩva pe aséite sagrádo ojepurúvape nombramientorã (Éx 30:24; Sl 45:8; Eze 27:19).

• Kemós:

  Umi moabitakuéra dios iñimportantevéva (1Re 11:33).

• Keruvín:

  Umi ánhel ipuésto yvatéva, orekóva umi tembiapo iñimportánteva. Koʼãva idiferénte hína umi serafíngui (Gé 3:24; Éx 25:20; Is 37:16; Heb 9:5).

• Kislev:

  Umi judío osẽ rire Babilóniagui péicha oñembohéra pe noveno mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe tercer mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ noviembre mbytérupi ha opa diciembre mbytérupi (Ne 1:1; Zac 7:1). Ehecha Info. B15.

• Kolúmna sagráda:

  Peteĩ pilár oĩva parádo ha ojejapóva jepi itágui, ha oiméne haʼe vaʼekue peteĩ taʼanga tieʼỹ orrepresentáva Baálpe térã umi ótro dios fálsope (Éx 23:24).

• Kompromíso:

  Peteĩ tráto isériova térã kontráto ojapóva Ñandejára yvyporakuérandi térã ojapóva mokõi persóna oñondive ojapo hag̃ua álgo térã ani hag̃ua ojapo. Sapyʼánte peteĩvante okumpli vaʼerã pe oñekompromete vaʼekue (pe kompromíso ojapóva peteĩnte haʼe peteĩ promésa). Ótro katu mokõivéva okumpli vaʼerã pe oñekompromete vaʼekue (peteĩ kompromíso ojapóva mokõi). La Biblia oñeʼẽ pe kompromíso Ñandejára ojapo vaʼekuére yvyporakuérandi ha avei umi kompromíso ojapóvare umi hénte, trívu, país térã grúpo de persóna. Umi kompromíso tuichavéva apytépe oĩ hína umi ojapo vaʼekue Ñandejára Abrahán ndive, David ndive, pe tetã Israel ndive (pe pákto de la léi), ha pe Israel Ñandejára mbaʼévandi (pe kompromíso pyahu) (Gé 9:11; 15:18; 21:27; Éx 24:7; 2Cr 21:7).

• Konkuvína:

  Peteĩ tembireko secundaria ha ikatu vaʼekue haʼe peteĩ eskláva (Éx 21:8; 2Sa 5:13; 1Re 11:3, notakuéra).

• Kongregasión:

  Peteĩ grúpo de persóna oñembyatýva ojapo hag̃ua la mísma kósa. Escrituras Hebréaspe ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe puévlo de Israel rehe. Escrituras Griégaspe ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua káda kongregasión rehe, péro hetave hendápe ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua kompletoite umi kongregasión rehe (Hch 9:31; Ro 16:5).

• Korál:

  Peteĩ mbaʼe hatãva ha ojoguáva itápe, oñeforma vaʼekue umi animál michĩva kanguekue oĩvagui márpe. Oĩ de diferénte kolór, oĩ pytãva, morotĩva ha hũva ha ikatu ojetopa pe oséanope. Umi korál oĩ vaʼekue hetaiterei pe Mar Rójope. Yma la Biblia ojeskriviha tiémpope, pe korál pytã oñemombaʼeterei ha hepyeterei vaʼekue ha ojepuru vaʼekue ojejapo hag̃ua umi kollár ha ótro adórno (Job 28:18, nóta).

• Korapy:

  Pe lugár nandi oĩva pe tavernákulo jerére ha oñemongoráva, upéi oñehenói péicha pe korapy nandi oĩva pe témplo jerére ha imurallapáva. Pe altár ojejapohápe pe ofrénda ojehapýva oĩ vaʼekue pe tavernákulo korapýpe ha pe témplo korapy hyepypeguápe (Ehecha Info. B5, B8, B11). La Biblia avei oñeʼẽ umi óga ha palásio korapýre (Éx 8:13; 27:9; 1Re 7:12; Est 4:11; Mt 26:3).

• Kortína:

  Peteĩ téla iporãva ojevorda pyréva hese keruvín raʼanga. Ko kortína odividi pe Sánto pe Santísimogui ha ojepuru vaʼekue pe tavernákulope ha pe témplope (Éx 26:31; 2Cr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3). Ehecha Info. B5.

•  Kristiáno:

  Ñandejára voi ohenói péicha Jesucristo segidorkuérape (Hch 11:26; 26:28).

• Kuãirũ ojesella hag̃ua:

  Peteĩ kláse de séllo peteĩ persóna omoĩva ikuãre térã peteĩ piolínre, ha oiméne upéi omosaingo rakaʼe ijajúrare. Péva orrepresenta vaʼekue avei peteĩ governánte térã peteĩ ofisiál autorida (Gé 41:42). Ehecha “Séllo”.

• Kuimbaʼe ohecháva visión:

  Peteĩ persóna Ñandejára opermitívape ohecha mbaʼépa ivolunta, peteĩ ojesapeʼáva ohecha ha ontende hag̃ua umi mbaʼe ndaikatumoʼãiva ótro yvypóra ohecha. Pe palávra hebrea ou peteĩ ñeʼẽ heʼisévagui “ohecháva”, ikatúva heʼise ojehechaiteha voi peteĩ mbaʼe térã oñerrepresentanteha. Umi hénte iprovléma jave oho ojerure konsého porã pe kuimbaʼe ohechávape visión (1Sa 9:9).

• Kyʼa:

  Sapyʼánte heʼise peteĩ persóna omongyʼaha hete voi térã nopenaiha umi léi oñeʼẽvare kondúkta rehe. La Bíbliape katu ojepuru jepi ko palávra oñeñeʼẽ hag̃ua umi mbaʼe ndojeaseptáivare térã naipotĩrivare Moisés léipe heʼiháicha (Le 5:2; 13:45, nóta; Hch 10:14; Ef 5:5). Ehecha “Potĩ”.

L

• Lágo oĩháme tatarendy:

  Ko lugárpe oñehenói avei “pe muérte segunda”. Umi pekadór noñarrepentíriva, pe Diablo, pe ñemano ha pe Sepultúra térã Hades ojepoi pype. Ko lugárpe añetehápe ndaipóri tatarendy ha asúfre, pórke peteĩ espíritu, pe ñemano ha Hades ningo ndaikatúi okái tatápe. Upéicharõ ko lágo orrepresentánte pe destruksión etérna, péro ndeʼiséi ojehasa asyha upépe opa árare (Apc 19:20; 20:14, 15; 21:8).

• Léi:

  Ko palávra ojepuru jepi oñeñeʼẽ hag̃ua Moisés léi rehe, upéva Jehová omeʼẽ vaʼekue Israélpe pe desiérto de Sinaípe 1513-pe a.C. Ojeʼe jepi avei péicha umi 5 lívro oĩvare oñepyrũvo la Biblia (Jos 23:6; Lu 24:44; Mt 7:12; Gál 3:24). Oñehenói avei péicha káda léi oĩvape Moisés léipe térã peteĩ konsého oĩva pe léipe (Nú 15:16; Dt 4:8).

• Lépra, lepróso:

  Peteĩ mbaʼasy ivaíva osẽva umi hénte pirére. La Bíbliape, pe ñeʼẽ lépra ndojepurúi oñeñeʼẽ hag̃ua sólamente pe mbaʼasy ñande jaikuaávare koʼág̃arupi, pórke yma ndahaʼéi umi héntepente ojagarráva síno umi ao ha umi ógape avei. Ha peteĩ persóna ilépravape oñehenói avei lepróso (Le 14:54, 55; Lu 5:12).

• Leptón:

  Escrituras Griegas ojeskrivírõ guare, haʼe vaʼekue umi judío monéda de kóvre térã vrónse michĩvéva (Mr 12:42; Lu 21:2; notakuéra). Ehecha Info. B14.

• Levadúra:

  Peteĩ mbaʼe oñemoĩva peteĩ másape térã umi líkidope ofermenta hag̃ua, espesiálmente oñehenói péicha peteĩ párte ojeaparta vaʼekuépe peteĩ mása ofermenta pyrévagui. La Bíbliape ojepuru jepi orrepresenta hag̃ua pe pekádo ha mbaʼe vai, ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua pe kresimiénto ndojehecháivare ha ojagarrapávare (Éx 12:20; Mt 13:33; Gál 5:9).

• Leví, levita:

  Jacob raʼy terceroha ha isy hína Lea, upéi oñehenói avei péicha pe trívupe. Umi mbohapy itaʼýra omoñepyrũ vaʼekue umi 3 grúpo iñimportánteva oĩháme umi levita. Sapyʼánte pe palávra “levita” ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe trívu kompletoitére, péro heta vése noñeñeʼẽi hína umi saserdóte oúvare Aarón familiarégui. Leví trívupe noñemeʼẽi vaʼekue ijyvyrã pe yvy oñepromete vaʼekuépe, péro oñemeʼẽ chupekuéra 48 siuda oĩva umi ótro trívu yvýpe (Dt 10:8; 1Cr 6:1; Heb 7:11).

• Leviatán:

  Oñeñeʼẽ jave ko animál rehe ojeʼe hese oĩha ýpe, péva oiméne haʼe voi hína peteĩ animál oikóva ýpe. Job 3:8 ha 41:1-pe heʼi hese haʼeha jakare  térã peteĩ animál ypegua tuichaitereíva ha imbaretetereíva. Ha Salmo 104:26-pe oiméne oñeñeʼẽ hína peteĩ kláse de vallénare. Ótro téxtope katu ojepuru oñerrepresenta hag̃ua álgo ha noñeñeʼẽi peteĩ animál rehe (Sl 74:14; Is 27:1).

• Líbano Serrokuéra:

  Peteĩva umi mokõi montáña oĩva pe Líbano territóriope. Pe Líbano kordilléra oĩ oéste gotyo ha pe Antilíbano kordilléra oĩ éste gotyo. Peteĩ ñu iporã ha tuicháva osepara umi mokõi kordillérape. Pe Líbano kordilléra opuʼã haimete pe Mediterráneo kostaite guive ha ijyvatekue ohupyty éntre 1.800 ha 2.100 métro. Ymave, pe Líbanope henyhẽte vaʼekue umi sédro tuichaicháva, umíva ningo oñemombaʼeterei ha hepyeterei vaʼekue umi país oĩvape ijerére (Dt 1:7; Sl 29:6; 92:12). Ehecha Info. B7.

• Líder Prinsipál:

  Kóva haʼe peteĩ título oñemeʼẽva Jesucrístope. Ohechauka haʼe rupivémante yvyporakuéra iñeʼẽrendúva ikatuha ojei pekádo ha ñemano poguýgui ha haʼe oipytyvõha chupekuéra ohupyty hag̃ua jeikove opaveʼỹva (Hch 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2).

• Log:

  Pe medída michĩvéva umi líkidope g̃uarã ojepurúva la Bíbliape. Umi judío Talmúdpe, ojeʼe 1 hínpe ijaha 12 log, ha asegún upe kálkulo pe log oreko 310 mililítro (Le 14:10, nóta). Ehecha Info. B14.

• Lugár de rreunión:

  Péicha oñehenói vaʼekue Moisés róga kárpape ha pe tavernákulo sagrádo oñemopuʼã vaʼekuépe pe desiértope. Oiméne oñembohéra vaʼekue “lugár de rreunión”, pórke umi hénte oho upépe ombaʼeporandu hag̃ua Jehovápe ha péicha haʼete ojotopáva hikuái Jehovándi upépe (Éx 33:7; 39:32, nóta).

• Lugár oñeñamiháme parrál:

  Peteĩ erramiénta ojepurúva oñeguenohẽ hag̃ua parrál rykue. Ko palávra ojepuru jepi ojehechauka hag̃ua Ñandejára oporohusgataha (Is 5:2; Apc 19:15).

• Lugár Santísimo:

  Pe koty fondopegua oĩva pe tavernákulo ha pe témplope, upépe oñemoĩ vaʼekue pe Árka del Pákto, ha upe lugárpe oñehenói avei “Sánto de los Sántos”. Moisés léipe heʼiháicha, pe súmo saserdóte añoite ikatu vaʼekue oike pe Santísimope, ha ikatu vaʼekue oike sólamente pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo (Éx 26:33; Le 16:2, 17; 1Re 6:16; Heb 9:3).

• Lugár Sánto:

  Pe koty tuichavéva ha primeroite oĩva pe tavernákulope ha pe témplope. Kóva idiferénte pe Santísimogui, haʼéva pe koty fondoitepegua. Pe tavernákulope, pe lugár héravape Sánto oñemoĩ vaʼekue pe kandelávro de óro, pe altár de óro ojehapyhápe insiénso, pe mesa oñepresentahápe pe pan Ñandejárape, ha umi tembiporu de óro. Ha pe témplope, pe lugár Sántope, oñemoĩ vaʼekue pe altár de óro, umi 10 kandelávro de óro, ha 10 mesa oñepresentahápe pe pan Ñandejárape (Éx 26:33; Heb 9:2). Ehecha Info. B5 ha B8.

• Lugár yvate:

  Peteĩ lugár ojeadora hag̃ua, heta vése peteĩ sérro púntape térã montáña ári, haʼe vaʼekue avei peteĩ esenário ojapóva umi hénte. Sapyʼánte oĩ vaʼekue umi ojepurúva ojeadora hag̃ua Ñandejárape, péro ojepuruve vaʼekue ojeadora hag̃ua umi dios fálsope (Nú 33:52; 1Re 3:2; Jer 19:5).

• Luséro:

  Heʼise avei “pe estrélla omimbipáva koʼẽju jave”. Luséro hína pe estrélla ultimoite ojekuaáva éste gotyo pe kuarahy osẽ mboyve, péicha oanunsia peteĩ día pyahu oñepyrũha (Apc 22:16; 2Pe 1:19).

M

• Macedonia:

  Pe território opytáva nórte gotyo Gréciagui. Ko lugár iñimportanteterei vaʼekue oĩrõ guare Alejandro el Grande poguýpe, ha opyta vaʼekue independiénte umi rrománo ojagarra  peve imbaʼerã. Apóstol Pablo ohórõ guare primera ves Európape, Macedonia haʼe vaʼekue peteĩ distríto de Roma. Pablo oho vaʼekue upépe 3 vése (Hch 16:9). Ehecha Info. B13.

• Mahalat:

  Peteĩ palávra ojepurúva músikape oĩva umi Salmo 53 ha 88 introduksiónpe. Ikatu oime ou hína peteĩ palávra hebrea heʼisévagui “ikangy ohóvo, hasy”, ha ohechauka pe músika tóno itríste ha oñembyasyha, upéva opyta porã pórke umi mokõi purahéi oñeʼẽ jehasa asýre.

• Malcam:

  Amalisia Mólek réra avei, umi ammonitakuéra dios iñimportantevéva (Sof 1:5). Ehecha “Mólek”.

• Maldisión:

  Oñeamenasa térã ojeʼe ojedeseaha ivaíva peteĩ persónape térã álgope. Peteĩ maldisión haʼe jepi peteĩ anúnsio oikotaha peteĩ mbaʼe térã ojepredesi ivaíva. Ha ojapo jave Ñandejára térã peteĩ persóna orekóva derécho haʼe hína peteĩ profesía iñimportánteva ha imbaretéva (Gé 12:3; Nú 22:12; Gál 3:10).

• Maná:

  Haʼe pe tembiʼu hoʼuve vaʼekue umi israelita oĩrõ guare pe desiértope 40 áño. Péva Jehová omeʼẽ vaʼekue chupekuéra. Peteĩ milágro rupive oaparese vaʼekue pe yvýpe káda pyhareve oguapypa rire pe serrasón, ha sábado añoite ndojapareséi vaʼekue pe maná. Umi israelita ohechárõ guare primera ves, oñeporandu joa: “¿Mbaʼéiko kóva?”, térã hebréope ¿man hu? (Éx 16:13-15, 35). Ótra párte la Bíbliape ojeʼe hese tembiʼu oúva yvágagui (Sl 78:24), aliménto oñemboúva yvágagui (Sl 105:40), ha “umi ipoderósova pan” (Sl 78:25, nóta). Jesús oñeʼẽ vaʼekue avei pe maná rehe, haʼe oipuru upéva peteĩ ehémploramo oporomboʼe jave (Jn 6:49, 50).

• Marfíl:

  Peteĩ materiál iporãitereíva oñeguenohẽva umi elefánte kolmíllo morotĩgui, péro oñeguenohẽ avei umi ótro animálgui, por ehémplo umi ipopótamo ha mórsagui (1Re 10:18; Am 3:15; Apc 18:12).

• Maskil:

  Peteĩ palávra hebrea ndojekuaaporãiva mbaʼépa heʼise ha oĩ 13 salmo introduksiónpe. Oiméne heʼise poesía ojejepyʼamongeta hag̃ua. Oĩ heʼíva oĩha peteĩ palávra ojoguáva chupe ojeskrivi lája ha ojetradusíva “oservíva arandúpe”, ha ikatuha heʼise la mísma kósa (2Cr 30:22; Sl 32:Int.).

• Matrimónio de kuñádo:

  Peteĩ kostúmbre ojesegi vaʼekue ha tiémpo rire oñemoĩ Moisés léipe, upévare peteĩ kuimbaʼe omenda vaʼerã iñermáno viudarére ikatu hag̃uáicha iñermáno oreko avei ifamiliare. Oñehenói jepi avei matrimónio de leviráto (Gé 38:8; Dt 25:5).

• Mediadór:

  Peteĩ oipytyvõva mokõi persónape oiko porã jey hag̃ua. La Bíbliape Moisés hína pe mediadór pe pákto de la léipe ha Jesús hína pe mediadór pe kompromíso pyahúpe (Gál 3:19; 1Ti 2:5).

• Medo, Media:

  Peteĩ puévlo oúva Madái familiarégui, haʼéva Jafet raʼy. Haʼekuéra oiko vaʼekue umi lugár iplanohápe oĩva umi montáña iraní ári, ha upéi oiko chuguikuéra pe país hérava Media. Umi medo omoirũ vaʼekue Babilóniape ogana hag̃ua Asíriape. Upe tiémpope Persia haʼe vaʼekue peteĩ distríto oĩva Media poguýpe, péro Ciro opuʼã Media kóntrape, ha Media oñeuni Pérsiandi ha oiko chuguikuéra pe goviérno medopersa, upe ogana vaʼekue pe goviérno neobabilónicope áño 539-pe a.C. Umi medo oĩ vaʼekue Jerusalénpe pe Pentekostés áño 33 d.C. (Da 5:28, 31; Hch 2:9). Ehecha Info. B9.

• Merodac:

  Pe dios iñimportantevéva oĩva pe siuda de Babilóniape. Pe rréi babilonio ha pe léi apoha hérava Hammurabi ojapo rire Babilóniagui pe kapitál, Merodac (térã Marduk) oñepyrũ iñimportanteve ha ipahápe oñemboykéma umi  ótro dios oĩ vaʼekuépe ymave, ha péicha oiko chugui pe dios iñimportantevéva. Tiémpo rire, pe téra Merodac (térã Marduk) rendaguépe oñemoĩ pe título Bel (Jára), ha Merodac ojepuru jepi oñeñeʼẽ jave Bel rehe (Jer 50:2).

• Mesías:

  Peteĩ ñeʼẽ oúva pe palávra hebréagui heʼiséva “unhído” térã “peteĩ unhído”. Ha ou pe palávra griégagui “Cristo” (Da 9:25; Jn 1:41).

• Miktam:

  Peteĩ palávra hebrea ojepurúva 6 salmo introduksiónpe (Sl 16, 56-60). Péva peteĩ palávra ndojekuaaporãiva mbaʼépa heʼise, upéicharõ jepe oiméne ojepuru avei ojeʼe hag̃ua “inskripsión”.

• Milágro, umi mbaʼe ipoderósova:

  Peteĩ mbaʼe ojejapóva térã mbaʼe guasu yvyporakuéra ni nopensáiva ikatuha oiko ha ojeʼéva ndahaʼeiha umáno la ojapóva. La Bíbliape heʼise jepi avei la mísma kósa heʼívo señál ha mbaʼe ipoderósova (Éx 4:21; Hch 4:22; Heb 2:4).

• Milcom:

  Peteĩ dios oadora vaʼekue umi ammonita, amalisia haʼe avei hína pe dios Mólek (1Re 11:5, 7). Og̃uahẽ mbotávo huʼãme igoviérno, Salomón omopuʼã vaʼekue umi lugár yvate ko dios fálsope g̃uarã. Ehecha “Mólek”.

• Miló:

  Hebréope ko palávra oñeguenohẽ pe ñeʼẽ heʼisévagui “oñemyenyhẽ”. Pe Septuagíntape ojetradusi “kastíllo”. Amalisia upéva haʼe vaʼekue peteĩ lugár ijyvatéva, térã peteĩ estruktúra ojejapo vaʼekue pe Siuda de Davídpe, péro añetehápe ndojekuaaporãi mbaʼepa rakaʼe (2Sa 5:9; 1Re 11:27).

• Mílla:

  Peteĩ medída de distánsia, oĩ peteĩ pártepente Escrituras Griégaspe Mateo 5:41 nótape, ikatu avei haʼe hína pe mílla oipurúva umi rrománo orekóva 1.479 métro imédio. Ehecha Info. B14.

• Mina:

  Kóvape oñehenói avei mané Ezequiélpe. Haʼe vaʼekue peteĩ monéda ha peteĩ medída ojepesa hag̃ua. Asegún pe arkeolohía peteĩ mina oreko 50 siclo, ha 1 siclo oreko 11,4 grámo, ha pe mina ojepurúva Escrituras Hebréaspe oreko 570 grámo. Oiméne oĩ rakaʼe avei pe mina ojepurúva pe palásiope, ojepuru haguéicha avei pe codo. Escrituras Griégaspe una mina ovale vaʼekue 100 dracma, ha upe mina oreko vaʼekue 340 grámo. Ha 60 mina oreko vaʼekue 1 talento (Esd 2:69; Lu 19:13, notakuéra). Ehecha Info. B14.

• Mírra:

  Peteĩ yvyra aysy hyakuã asýva oñeguenohẽva heta kláse yvyramataʼi hatĩmbávagui térã umi yvyramáta michĩvagui oĩva umi commiphora apytépe. Mírra oñemoĩ vaʼekue avei pe aséite sagrádo ojepurúvape ojejapo hag̃ua nombramiénto. Pe mírra ojepuru vaʼekue oñemohyakuã asy hag̃ua umi ao, tupa, ha oñemoĩ vaʼekue avei umi aséite ojepurúvape ojejapo hag̃ua masáhe ha umi aséite oipurúvape hikuái omoĩ hag̃ua hetére. Mírra ojepuru vaʼekue avei ojeprepara hag̃ua umi omano vaʼekue retekue oñeñotỹ hag̃ua (Éx 30:23; Pr 7:17; Jn 19:39).

• Moisés léi:

  Pe léi Jehová omeʼẽ vaʼekue Israélpe Moisés rupive pe desiérto de Sinaípe áño 1513-pe a.C. Umi 5 lívro oĩva oñepyrũvo la Biblia oñehenói jepi avei pe léi (Jos 23:6; Lu 24:44).

• Mólek:

  Umi ammonitakuéra dios, ha amalisia haʼe avei Malcam, Milcom ha Moloc. Ikatu oime ndahaʼéi rakaʼe peteĩ dios reraite, síno peteĩ títulonte. Moisés léipe oñemanda vaʼekue ojejuka vaʼerãha oimeraẽ osakrifikáva ifamília Mólekpe (Le 20:2; Jer 32:35; Hch 7:43).

• Molíno:

  Mokõi ita apuʼã ilíso asýva, peteĩ oñemoĩ pe ótro ári ha oñembojere oñemonguʼi hag̃ua umi semílla oiko peve chugui arína. La Biblia ojeskriviha tiémpope, pe molíno de máno oipuru vaʼekue kuñanguéra hogakuérape. Umi família odepende pe molínore hoʼu hag̃ua káda día pan, upévare Moisés léipe ojeproivi ojegueraha de garantía pe molíno térã pe ita ojepurúva hese. Umi  molíno tuichavéva ojejapo vaʼekue avei péicha ha ombojere umi animál (Dt 24:6; Mr 9:42, nóta).

• Moloc:

  Ehecha “Mólek”.

• Músika jaheʼo:

  Peteĩ músika ojeskrivi térã ojepurahéiva ojehechauka hag̃ua vyʼaʼỹ. Por ehémplo peteĩ persóna ohechauka hag̃ua oñembyasyetereiha omano haguére peteĩ iñamígo térã peteĩ ohayhúva, péva peteĩ lamentasión (2Sa 1:17; Sl 7:Int.).

• Músika ojepurahéiva ojearrivávo:

  Péva oĩ umi Salmo 120 guive 134 peve introduksiónpe. Heta mbaʼe oñepensa heʼiseha ko fráse, heta oĩ heʼíva koʼã 15 salmo opurahéi hague umi israelita oadoráva Ñandejárape oarrivakuévo Jerusalénpe oho hag̃ua umi mbohapy fiésta ojejapóvape káda áño upépe. Jerusalén oĩ vaʼekue yvate umi montáña de Judá ári.

• Mut-Laben:

  Peteĩ palávra ojepurúva pe Salmo 9 introduksiónpe. Yma heʼise vaʼekue “omanóramo peteĩ taʼýra”. Oĩ heʼíva péicha héra hague peteĩ melodía ikonosídova ojepurúva ojepurahéi hag̃ua ko salmo, térã haʼeha umi mbaʼe ojeʼéva oñepyrũvo upe purahéi.

MB

• Mbaʼeporã noñemereséiva:

  Ou peteĩ palávra griégagui espesiálmente heʼiséva “peteĩ mbaʼe iporãva ha ojeguerohorýva”. Pe palávra ojepuru jepi ojeʼe hag̃ua iporãitereiha peteĩ rregálo térã oñemeʼẽha pe rregálo pyʼaporãme. Ojeʼévo Ñandejára ohechaukaha mbaʼeporã nañamereséiva, ojehechauka hína Ñandejára ipojeraha omeʼẽ hag̃ua ijeheguiete peteĩ rregálo, ohaʼarõʼỹre ojepaga jey chupe. Upéicharõ ko palávra ohechauka mbaʼeichaitépa Ñandejára imbaʼeporã, oporohayhueterei ha ivuéno yvyporakuérandi. Pe palávra griega ojetradusi jepi avei “jeguerohory” ha “mbaʼeporã”. Pe rregálo oñemeʼẽva noñemereséi ni noñeganái, síno oñemeʼẽ imbaʼeporãiterei haguérente pe omeʼẽva (2Co 6:1; Ef 1:7, notakuéra).

• Mbaʼyruʼi oñemoĩha mécha tujakue:

  Tembiporu ojejapóva óro, pláta térã kóvregui. Ojepuru vaʼekue pe tavernákulope ha pe témplope ojehapy hag̃ua insiénso ha ojepeʼa hag̃ua tatapỹi pe altár ojejapohágui sakrifísio. Avei ojepuru ojepeʼa hag̃ua umi mécha tujakue pe kandelávro de órogui. Oñehenói avei mbaʼyru ojehapyhápe insiénso (Éx 37:23; 2Cr 26:19; Heb 9:4).

• Mborayhu ifiélva:

  Pyʼỹinte ojetradusi péicha pe palávra hebrea jésedh oñeñeʼẽ jave pe mborayhu oñeñandúvare oĩ rupi kompromíso, ndojefallái rupi ótrondi, oĩ rupi lealta ha pe mborayhu osẽ rupi ñande pyʼaite guive. Ojepuru jepi ojeʼe hag̃ua Ñandejára ohayhuetereiha yvyporakuérape, ha avei pe mborayhu ohechaukávare yvyporakuéra ojupe (Éx 34:6; Rut 3:10, notakuéra).

N

• Nárdo:

  Peteĩ aséite hyakuã asýva ha hepyetereíva, ikolór pytãngýva, oñeguenohẽ pe nárdo plántagui (Nardostachys jatamansi). Hepyeterei rupi, pe nárdo oñembojeheʼa jepi ótro aséite varatovévare, ha sapyʼánte ojefalsifika jepi. Marcos ha Juan omombeʼu Jesús rehe ojepuru hague ‘nárdo púro’ (Mr 14:3; Jn 12:3).

• Nazareno:

  Péicha oñehenói avei Jesúspe, haʼe rupi avei pe siuda de Nazaretgua. Oiméne heʼise avei pe palávra hebrea ojepurúva Isaías 11:1-pe ojetradusíva ‘hoky’. Upéi oñehenói avei nazareno Jesús segidorkuérape (Mt 2:23; Hch 24:5).

• Nazareo:

  Ou pe palávra hebrea heʼisévagui “oñemboykéva”, “oñemeʼẽva Ñandejárape”. Oĩ vaʼekue 2 kláse umi nazareo: umi ijeheguiete odesidi vaʼekue ha umi onombra vaʼekue Ñandejára. Peteĩ kuimbaʼe térã kuña ikatu vaʼekue ojapo peteĩ promésa espesiál Jehovápe  oikotaha nazaréoicha peteĩ tiémpore. Umi ijeheguiete odesidíva ojapo pe promésa ndaikatúi vaʼekue ojapo mbohapy mbaʼe: ndoʼúi vaʼerã mbaʼeveichagua vevída orekóva alkoól ni mbaʼeve ojejapo vaʼekue parrálgui, noikytĩri vaʼerã iñakãrangue, ha ndopokói vaʼerã umi omano vaʼekue retekuére. Umi nazareo onombra vaʼekue Ñandejára, oiko vaʼerã péicha oikove aja pukukue, ha Jehová heʼi chupekuéra mbaʼe mbaʼépa ojapo vaʼerã (Nú 6:2-7; Jue 13:5).

• Nefilim:

  Koʼãva hína umi ánhel família iviolénto vaʼekue. Umi ánhel ou vaʼekue yvypóraicha pe dilúvio mboyve ha ifamília umi kuñándi (Gé 6:4, nóta).

• Nehilot:

  Peteĩ palávra ndojekuaaporãiva mbaʼépa heʼise, ha oĩ pe Salmo 5 introduksiónpe. Oĩ heʼíva haʼeha peteĩ instruménto de viénto, ha ouha pe palávra hebrea heʼisévagui avei nejilóhth (fláuta). Upéicharõ jepe oiméne péicha héra vaʼekue peteĩ melodía.

• Netineo:

  Umi siérvo térã ajudánte pe templopegua ndahaʼéiva israelita. Pe palávra hebrea heʼise “umi oñemeʼẽ vaʼekue”, upéva ohechauka haʼekuéra oñemeʼẽ hague oservi hag̃ua pe témplope. Heta netineo haʼe vaʼekue umi gabaonita familiare, umívape ningo Josué omeʼẽ vaʼekue ko tembiapo: “Ombyaty vaʼerã hikuái jepeʼa ha oguenohẽ vaʼerã y pe puévlo kompletoitépe g̃uarã ha Jehová altárpe g̃uarã” (Jos 9:23, 27; 1Cr 9:2, nóta; Esd 8:17, nóta).

• Nisán:

  Osẽ rire hikuái Babilóniagui, péicha oñembohéra pyahu pe mes Abib, haʼéva pe primer mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe séptimo mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ marzo mbytérupi ha opa abril mbytérupi (Ne 2:1). Ehecha Info. B15.

• Notísia porã:

  Escrituras Griégaspe haʼe hína umi notísia porã oñeʼẽva Ñandejára Rréinore ha heʼíva jajesalvataha jajerovia rupi Jesucrístore (Lu 4:18, 43; Hch 5:42; Apc 14:6).

• Notĩri hembiapo vai hag̃ua:

  Ko fráse ou pe palávra griégagui asélgueia ha ojepuru oñeñeʼẽ jave umi mbaʼe ivaietereíva oñemoĩvare Ñandejára léire, ha ohechauka pe persóna ojapóva upéva notĩriha ha hovaʼatãha, avei ndorrespetaiha ha oapoʼiha umi autorida, umi léi ha umi rrégla oñemoĩva. Ko fráse ndojepurúi oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ kondúkta oĩ vaiʼimívarente (Gál 5:19; 2Pe 2:7)

Ñ

• Ñande Ruvicha Rape:

  Ko fráse ojepuru la Bíbliape oñeñeʼẽ hag̃ua umi mbaʼe ojejapóvare térã pe kondúkta ogustáva térã ndogustáivare Jehovápe. Umi omoirũ vaʼekuére Jesucrístope ojeʼe oĩha ñande Ruvicha Rapépe, upéva heʼise entéro mbaʼe ojapóvape omotenondeha ijerovia Jesucrístore, osegívo iñehémplo (Hch 19:9).

• Ñandejára Rréino:

  Ko fráse ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe derécho térã autorida Ñandejára orekóvare ogoverna hag̃ua ha oñerrepresentáva Itaʼýra Jesucristo goviérno rupive (Mt 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50).

• Ñandejára tee:

  Péicha ojetradusi jepi pe ñeʼẽ hebreo ojepurúva ojeʼe hag̃ua “Ñandejára”. Heta kásope, hebréope ojepuru upe palávra ojehechauka porã hag̃ua Jehová haʼeha pe Dios verdadéro ha ndahaʼeiha umi dios falsoichagua. Pe fráse “Ñandejára tee” ohechauka porã mbaʼépa heʼise hebréope upe palávra ojepuru vaʼekue umi téxtope (Gé 5:22, 24; 46:3; Dt 4:39).

• Ñemoakãratĩ:

  Umi ijeheguiete orekóva rrelasión sexuál peteĩ ndahaʼéivandi iména térã hembireko (Éx 20:14; Mt 5:27; 19:9).

• Ñembyasy:

  Ko palávra ohechauka mbaʼembyasy oĩ haguére omanóva térã oiko haguére ótro mbaʼe vai. La Biblia ojeskriviha tiémpope umi hénte ojepokuaa oñembyasy peteĩ tiémpore. Umi oñembyasýva ningo ojaheʼo, omonde  umi ao upéicha jave g̃uarãva, omoĩ tanimbu iñakã ári, omondoro ijao ha ojepytiʼanupã. Oĩ avei umi oñekontratáva oho hag̃ua ojaheʼo, umívape sapyʼánte ojepaga oho hag̃ua ojaheʼo omanovahápe (Gé 23:2; Est 4:3; Apc 21:4, nóta).

O

• Odirihíva musikokuérape:

  Ojepuruháicha umi Sálmope, pe palávra hebrea amalisia oñeʼẽ peteĩ persóna ojapóvare umi arréglo musikál ha odirihívare ojepurahéi hag̃ua umíva. Haʼe omoñensaja ha ombopraktika umi kantánte levítape, ha odirihi umi aktuasión ojejapóva jepi (Sl 4:Int.; 5:Int.).

• Ódre:

  Peteĩ mbaʼyru ojejapóva peteĩ animál pirekue kompletoitégui, ikatu kavara térã ovecha pirekuégui, ha ojepuru oñeñongatu hag̃ua víno. Pe víno oñemoĩ vaʼekue umi ódre ipyahúvape, pórke ofermentávo oprodusi gas de dióxido de karvóno ombovúva pe mbaʼyru. Umi ódre pyahu ovu, péro umi itujáva katu hatã ha orreventa ofermentávo pe víno (Jos 9:4; Mt 9:17, notakuéra).

• Ofrénda de paz:

  Peteĩ sakrifísio ojejapóva Jehovápe ojejerure hag̃ua oñeĩ hag̃ua pyʼaguapýpe hendive. Pe omeʼẽva pe ofrénda ha hogayguakuéra, pe saserdóte opresentáva pe ofrénda ha umi saserdóte ombaʼapóva hína, enterove ikatu vaʼekue hoʼu upe ofréndagui. Jehová orresivi pe ofrénda hyakuã asýva ha otimbóva ojehapývo pe ikyrakue. Pe tuguy ningo oñemeʼẽ avei chupe, ha orrepresenta hína pe vída. Haʼetévaicha voi umi saserdóte ha umi omeʼẽva pe ofrénda oguapýva okaru Jehová ndive, ha upéva heʼise oñeĩha pyʼaguapýpe (Le 7:29, 32; Dt 27:7).

• Ofrénda de semílla:

  Ko ofrénda ndive oñepresenta jepi umi ofrénda de paz, ofrénda ojehapýva, ha umi ofrénda ojejapóva por la kúlpa ha sapyʼánte katu haʼeñónte. Koʼã ofrénda ojejapo ojehechauka hag̃ua oñemombaʼeha Ñandejára vendisión. Umi ofrénda de semílla ojejapo hag̃ua ikatu ojepuru arína iporãvéva, semílla oñemaimbe pyréva, térã pan argólla (Le 2:1-15).

• Ofrénda líkida:

  Peteĩ ofrénda oñeñohẽhápe víno pe altár ári ha oñepresenta vaʼekue umi ótro ofrénda ndive. Pablo oipuru upéva orrepresenta hag̃ua mbaʼéichapa haʼe oñemeʼẽmbaite iñermanokuéra rehehápe (Nú 15:5, 7; Flp 2:17).

• Ofrénda ojeagradese hag̃ua:

  Peteĩ ofrénda de paz ojejapóva oñemombaʼeguasu hag̃ua Ñandejárape entéro mbaʼe omeʼẽvare ha oporohayhueterei haguére. Ojeʼu vaʼekue pe animál ojeofreséva roʼokue ha avei pe pan ilevadúrava ha pe ilevaduraʼỹva avei. Pe soʼo ojeʼu vaʼerã upe díape voi (2Cr 29:31).

• Ofrénda ojehapýva:

  Peteĩ animál ojesakrifikáva ha ojehapýva pe altárpe haʼéva peteĩ ofrénda kompléta ojejapóva Ñandejárape g̃uarã, ni peteĩ párte pe animálgui ndojehejái pe ohóvape g̃uarã oadora Ñandejárape. Umi animál ikatu hína peteĩ tóro, ovecha mácho, kavara mácho, tortóla térã palóma raʼy (Éx 29:18; Le 6:9).

• Ofrénda ojepaga hag̃ua umi pekádore:

  Peteĩ sakrifísio ojapóva peteĩ persóna opeka haguére ojaposeʼỹre iñimperfékto rupi. Heta kláse de animál ojesakrifika vaʼekue, ikatu peteĩ tóro térã peteĩ guyraʼi jepe, upéva odepende pe pekadór oñeperdonáva orekóvare ha isituasiónre (Le 4:27, 29; Heb 10:8).

• Ofrénda oñembokacháva:

  Ojejapo jave ko ofrénda, pe saserdóte omoĩ ipo pe persóna po guýpe pe persóna ojoko aja pe ofrénda opresentáva, ha ombokacha hikuái ápe ha pépe, térã ikatu avei pe saserdótente ombokacha pe ofrénda. Ko mbaʼe ojejapóva heʼise pe sakrifísio oñepresentaha Jehová renondépe (Le 7:30).

• Ofrénda por la kúlpa:

  Peteĩ sakrifísio ojapóva káda uno ipekádore. Upéva  idiferenteʼimi umi ótra ofrénda ojejapóvagui ojepaga hag̃ua umi pekádore. Ojejapóvo ko ofrénda pe hembiapo vai vaʼekue orrekonose opeka hague Ñandejára kóntrape térã ndohejái hague ótro oipuru pe derécho omeʼẽva chupe pe pákto. Avei ko ofrénda rupive pe persóna ojerure oñemeʼẽ jey hag̃ua chupe umi derécho operde vaʼekue opekávo ha péicha toñeperdona chupe hembiapo vai (Le 7:37; 19:22; Is 53:10).

• Ojepaga umi pekádore:

  Escrituras Hebréaspe ojepuru oñeñeʼẽ jave umi sakrifísio ojejapóvare ikatu hag̃uáicha umi hénte oñemoag̃ui Ñandejárare ha oadora chupe. Moisés léi poguýpe umi sakrifísio espesiálmente ojejapo káda áño pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo, ikatu hag̃uáicha umi hénte oĩ porã jey Ñandejárandi, opekáramo jepe káda uno ha pe país kompletoite. Umi sakrifísio ojejapóva orrepresenta Jesús sakrifísio, opagapaitéva yvyporakuéra pekádore una ves pára siémpre ha omeʼẽva umi héntepe la oportunida oñemoĩ porã jey hag̃ua Jehovándi (Le 5:10; 23:28; Col 1:20; Heb 9:12).

• Olívano:

  Yvyramáta ha plánta aysy. Koʼã yvyramáta oĩ hína umi yvyramáta boswellia apytépe, okakuaáva África ha Ásiape. Pe olívano ojehapývo hyakuã asy, ha ojepuru vaʼekue ojejapo hag̃ua pe insiénso sagrádo ojepurúva pe tavernákulope ha pe témplope. Avei oñemoĩ vaʼekue umi ofrénda de semíllandi ha umi pan oñepresentáva ári pe koty héravape Sánto (Éx 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11).

• Omer:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékovape g̃uarã orekóva 2,2 lítro, térã 1 efápe ija 10 omer (Éx 16:16, nóta, 18). Ehecha Info. B14.

• Omoĩ ipo hiʼári:

  Ojejapo péicha oñenombra hag̃ua peteĩ persónape ojapo hag̃ua peteĩ traváho espesiál térã oñevendesi hag̃ua chupe, oñemonguera térã oñemeʼẽ hag̃ua espíritu sánto. Sapyʼánte omoĩ hikuái ipo umi animál ári ojesakrifika mboyve (Éx 29:15; Nú 27:18; Hch 19:6; 1Ti 5:22, nóta).

• Ónise:

  Peteĩ ita iporãva orekóva diferénte kolór (hũ, marrón, pytã, gris, ha vérde) ha orekóva diferénte kápa. Oñemoĩ vaʼekue pe súmo saserdóte ao espesiál rehe (Éx 28:9, 12; 1Cr 29:2; Job 28:16).

• Ónda:

  Peteĩ tíra de kuéro térã peteĩ sínta ojetehe pyréva umi animál rajyguégui, ñanágui térã animál raguekuégui. Pe mbytépe ipe oñemoĩ hag̃ua pe vála, pyʼỹinte haʼéva peteĩ ita. Peteĩ púnta pe ónda oñeñapytĩ pe persóna póre térã ipyapýre, ha pe ótra púnta ojoko ipópe ha opoi chugui ombojerévo pe ónda. Yma umi tetãnguéra oreko vaʼekue ijehérsitope umi kuimbaʼe oipurukuaaitereíva pe ónda (Jue 20:16; 1Sa 17:50).

• Oñembyaty umi mbaʼe hembýva:

  Oñembyaty umi mbaʼe ojehejáva ojekosecha jave tahaʼe ojehejaségui voi térã nahániri. Moisés léipe oñemanda vaʼekue umi héntepe ani hag̃ua omonoʼõmbaite umi oĩva ikokue oríllape, umi olívo ha parrál. Péva haʼe vaʼekue peteĩ derécho Ñandejára omeʼẽva umi imboriahúvape, umi ohasa asývape, umi extranhérope, umi ityreʼỹvape ha umi viúdape ombyaty hag̃ua umi mbaʼe hemby vaʼekue ojekosecha rire (Rut 2:7).

• Órno guasu, tatakua:

  Kóva ojepuru oñembojy hag̃ua umi mbaʼyru ojejapóva ñaiʼũgui ha umi ótro serámika. Ojepuru avei oñemboyku hag̃ua umi minerál ha metál. La Biblia ojeskriviha tiémpope, umi órno ojejapo ladríllo térã itágui (Gé 15:17; Da 3:17; Apc 9:2).

P

• Palmo:

  Peteĩ medída ohóva ñane kuã guasu guive ñane kuãʼi meve, jaavri porãramo ñande po. Asegún pe codo orekóva 44,5 sentímetro, 1 palmo ipuku hína 22,2 sentímetro (Éx 28:16; 1Sa 17:4, notakuéra). Ehecha Info. B14.

•  Papíro:

  Peteĩ plánta oĩva ýpe ojoguáva pirípe, ojepuru vaʼekue ojejapo hag̃ua umi kanásto, mbaʼyru ha kanóa. Ojepuru vaʼekue avei ojejapo hag̃ua chugui peteĩ materiál ojeskrivi hag̃ua ojejapoháicha umi kuatiáre ha ojepuru vaʼekue ojejapo hag̃ua heta rróllo (Éx 2:3, nóta).

• Paraíso:

  Peteĩ hardín iporãitereíva ojoguáva peteĩ párkepe. Pe primer lugár peichagua haʼe vaʼekue pe Edén, Jehová voi ojapo vaʼekue umi yvypóra ypykuépe g̃uarã. Jesús oñeʼẽrõ guare pe mbaʼe vai apoha oñemosaingóvape yvyráre ijykére, ohechauka ko yvýgui oikotaha peteĩ paraíso. Ojepurúvo ko palávra 2 Corintios 12:4-pe oñeñeʼẽ hína pe paraíso oĩtavare amo gotyove, ha Apocalipsis 2:7-pe oñeñeʼẽ hína pe paraíso yvagapeguáre (Lu 23:43).

• Páskua:

  Ko fiésta ojejapo vaʼekue káda áño 14 de Abib (upe rire oñehenóiva Nisán) ha ojejapo ojegueromanduʼa hag̃ua umi israelita osẽrõ guare Egíptogui. Upe díape ojejuka ha oñembichy peteĩ ovecha raʼy (térã kavara), ha upéi hoʼu vaʼerã hikuái umi verdúra iróva ha pan ilevaduraʼỹva reheve (Éx 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7).

• Pechéra:

  Péva peteĩ mbaʼyruʼi oñemoĩva hese umi ita iporãva ha Israel súmo saserdóte omoĩ ikorasõ ári oike jave pe lugár Sántope. Oñehenói vaʼekue ‘pe pechéra ojepurúva ojekuaa hag̃ua Ñandejára odesidíva’ pórke pype oĩ vaʼekue pe Urim ha Tumim, ha umíva ojepuru vaʼekue ojekuaa hag̃ua mbaʼépa Jehová odesidi (Éx 28:15-30). Ehecha Info. B5.

• Pentekostés:

  Kóva hína pe segunda fiésta oĩva umi mbohapy iñimportantevéva apytépe, oñemandahápe umi kuimbaʼe judíope oho hag̃ua Jerusalénpe omboarete hag̃ua. Pentekostés heʼise “(Día) Cincuenta”, péicha oñehenói Escrituras Griégaspe pe Fiésta de la Kosécha térã Fiésta de las Semánas. Ojegueromanduʼa vaʼekue 16 de Nisán rire 50 día haguépe (Éx 23:16, nóta; 34:22; Hch 2:1).

• Pergamíno:

  Peteĩ ovecha, kavara, térã vaka raʼy pirekue ojepreparáva ojeskrivi hag̃ua hese. Oiko areve vaʼekue umi papírogui ha ojepuru ojejapo hag̃ua umi rróllo de la Biblia. Umi pergamíno Pablo ojerure vaʼekue Timotéope ogueraha hag̃ua oiméne oreko rakaʼe en párte umi Escrituras Hebreas. Umi Rróllo del Mar Muerto apytépe oĩ vaʼekue umi ojeskrivíva umi pergamínore (2Ti 4:13, nóta).

• Persia, persa:

  Koʼã mokõi palávra ojepuru jepi oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ território ha umi hénte oikóvare upépe. Oñeñeʼẽ jave hesekuéra oñeñeʼẽ avei umi médore. Ñepyrũrã umi persa oĩ vaʼekue umi lugár iplanohápe Iránpe, pe párte opytáva suroéste gotyo, upéva añoite haʼe vaʼekue iterritoriokuéra. Oĩrõ guare hikuái Ciro el Grande poguýpe (oĩ istoriadór yma guare heʼíva itúa persaha ha isy katu Mediagua), umi persa oñepyrũ omandave umi médore, upéicharõ jepe osegi oĩ pe goviérno medopersa. Ciro ojagarra vaʼekue Babilonia áño 539-pe a.C. ha opermiti umi judío oĩvape prisionéroramo oho jey hetãme. Pe goviérno persa poguýpe oĩ vaʼekue pe Rrío Indo éste gotyo guive pe Mar Egeo oéste gotyo peve. Umi judío oĩ vaʼekue umi persa poguýpe Alejandro el Grande ogana peve umi pérsape áño 331-pe a.C. Daniel ohecháma vaʼekue peteĩ visiónpe pe goviérno persa, ha la Bíbliape umi lívro de Esdras, Nehemías ha Estérpe oñeñeʼẽ avei ko goviérnore (Esd 1:1; Da 5:28; 8:20). Ehecha Info. B9.

• Pikána:

  Peteĩ yvyra orekóva púnta de metál, oipurúva umi agrikultór omboguata hag̃ua umi animál. Pe pikána oñekompara umi mbaʼe heʼívare peteĩ persóna iñarandúva, pórke omomýi upe ohendúvape osegi hag̃ua upe konsého porã. ‘Repyvoi pikánare’ ojeʼe jepi  pórke pe tóro oñempakáva ha opyvoíva pe pikánare ndoguataséigui, oñelastima ijupe voi (Hch 26:14; Jue 3:31).

• Pilár, kolúmna:

  Haʼe vaʼekue peteĩ kolúmna térã peteĩ sopórte ijyvatéva ojokóva álgo. Oĩ vaʼekue umi oñemopuʼãva ojegueromanduʼa hag̃ua peteĩ mbaʼe guasu oiko vaʼekue. Salomón oipuru vaʼekue umi pilár omopuʼã hag̃ua pe témplo ha pe palásio. Umi hénte oadoráva ótro dióspe omopuʼã vaʼekue umi kolúmna sagráda oipuru hag̃ua irrelihión fálsape, ha umi israelita sapyʼánte ojapo vaʼekue avei upéicha (Jue 16:29; 1Re 7:21; 14:23). Ehecha “Kapitél”.

• Pim:

  Péva ojepuru vaʼekue ojepesa hag̃ua álgo, ha haʼe vaʼekue pe présio okovráva umi filisteo ohaimbeʼe haguére heta kláse umi erramiénta de metál. Umi arkeólogo ojoʼo vaʼekue Israélpe otopa heta ita ojepurúva ojepesa hag̃ua, koʼãva oreko hese umi konsonánte hebreo ojepurúva ojeskrivi hag̃ua “pim”. Pe pim oreko vaʼekue 7,8 grámo, ha 1 pímpe oĩ 0,67 siclo (1Sa 13:20, 21, nóta). Ehecha Info. B14.

• Pínsa oñembogueha umi lamparaʼi:

  Peteĩ erramiénta ojejapo vaʼekue óro térã kóvregui ha ojepurúva pe tavernákulope ha pe témplope. Ojogua umi jetapa ojepurúvape oñekytĩ hag̃ua umi lámpara mécha (2Re 25:14).

• Pláka de óro sagrádova:

  Peteĩ pláka de óro púro omimbíva ha ojeskrivi hese hebréope “ Jehová mbaʼe hína pe santida”. Péva oñemoĩ vaʼekue pe súmo saserdóte turvánte fréntere (Éx 39:30). Ehecha Info. B5.

• Pornéia:

  Ehecha “Tekovai”.

• Póste sagrádo:

  Pe palávra hebrea ascheráh heʼise: 1) peteĩ póste sagrádo orrepresentáva Aserápe, peteĩ diosa cananea haʼekuéra ogueroviáva ikatuha oipytyvõ umi kuñáme hyeguasu hag̃ua, térã 2) pe diosa Aserá raʼanga. Umi póste oiméne oñemoĩ parádo ha ojejapo en párte jepe yvyrágui. Oiméne oĩ rakaʼe avei umi póste ndojetalláiva hese mbaʼeve térã peteĩ yvyramataiténte voi (Dt 16:21; Jue 6:26; 1Re 15:13).

• Potĩ:

  La Bíbliape ko palávra ndeʼiséi ñamopotĩ vaʼerãha ñande rete añónte, síno jasegi vaʼerãha ñanepotĩ térã ñañemoĩ porã jey Ñandejára renondépe. Ndajarekói vaʼerã mbaʼeve omongyʼáva, omancháva térã ombyaíva ñane kondúkta térã ñande espiritualida. Moisés léipe ko palávra heʼise peteĩ persóna ipotĩha ombaʼapo hag̃ua Ñandejára servísiope (Le 10:10; Sl 51:7; Lu 11:41; 1Co 6:11).

• Prefékto:

  Peteĩ ofisiál omandaʼivéva peteĩ sátrapagui oĩva Babilonia goviérnope. La Biblia heʼi umi prefékto oreko hague autorida umi kuimbaʼe iñarandúvare oĩva Babilóniape. Avei oñeñeʼẽ hesekuéra rréi Darío el medo omandaha tiémpope (Da 2:48; 6:7, notakuéra).

• Preparasión sabadorã:

  Péicha héra pe día oúva sábado mboyve, upe díape umi judío opreparapáma umi mbaʼe oikotevẽtava. Pe día opa kuarahy oikévo ha koʼág̃a upe díape oñehenói viernes, ha upépe oñepyrũ pe sábado. Umi judío día oñepyrũ kaʼaruete guive ótro kaʼaruete peve (Mr 15:42; Lu 23:54).

• Presénsia:

  Escrituras Griégaspe ko palávra ojepuru heta hendápe ojehechauka hag̃ua Jesucristo ogovernamaha, ko tiémpo oñepyrũ oñemoĩ guive chupe pe Rréi Mesiánikoramo ha oho hese ko ára paha aja. Cristo presénsia ndeʼiséi haʼe ouha ha pyaʼe oho jeyha, síno heʼise peteĩ tiémpo oikotahápe heta mbaʼe (Mt 24:3, nóta).

• Primera kosécha:

  Umi primero oñemonoʼõ vaʼekue pe kosécha tiémpope, umi primeroite osẽva térã ojeprodusíva. Jehová ojerure pe tetã Israélpe oofrese hag̃ua chupe umi mbaʼe primeroite oprodusíva, tahaʼe yvypóra, animál térã umi mbaʼe oprodusíva pe yvy. Pe  Fiésta del Pan Ilevaduraʼỹva ha pe Pentekostéspe pe tetã Israel oofrese vaʼekue Ñandejárape umi primeroite oprodusíva. Crístope ha umi isegidorkuéra unhídope oñehenói avei “primera kosécha” (1Co 15:23, nóta; Nú 15:21; Pr 3:9; Apc 14:4).

• Profesía:

  Peteĩ mensáhe oúva Ñandejáragui, tahaʼe oikuaauka hag̃ua ivolunta térã oanunsia hag̃ua upéva. Profesía haʼe peteĩ mbaʼe Ñandejára ñanemboʼéva ñanderekoporã hag̃ua, peteĩ mbaʼe Ñandejára omandáva térã ohusgáva, térã oikuaauka peteĩ mbaʼe oikótava (Eze 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21).

• Proféta:

  Peteĩ persóna oikuaaukáva Ñandejára rembipota. Umi proféta oñeʼẽ vaʼekue Ñandejára rérape, oikuaauka umi mbaʼe oikótava amo gotyove ha avei umi mbaʼe Jehová omboʼéva, omandáva ojejapo hag̃ua ha umi mbaʼe ohusgáva (Am 3:7; 2Pe 1:21).

• Prokónsul:

  Pe governadór iñimportantevéva oĩva peteĩ distrítope omandahápe pe Senádo Rrománo. Pe prokónsul oreko vaʼekue podér oporohusga hag̃ua ha podér militár, ha umi mbaʼe ojapóva ohecha jeýramo jepe pe Senádo, haʼe oreko tuicha autorida pe distrítope (Hch 13:7; 18:12, notakuéra).

• Prosélito:

  La Bíbliape oñehenói péicha peteĩ oikévape umi judío rrelihiónpe, umi kuimbaʼe kásope oñesirkunsida vaʼerã hikuái (Mt 23:15; Hch 13:43, notakuéra).

• Prostitúta:

  Peteĩ persóna orekóva rrelasión sexuál omendaʼỹre, espesiálmente ojapo upéva plátare. (Pe palávra griega pórne ojetradusíva “prostitúta” ou peteĩ palávra heʼisévagui “oñevende”). Ko palávra ojepuruve jepi oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ kuñáre, péro la Bíbliape oñeñeʼẽ avei umi kuimbaʼe haʼévare prostitúto. Moisés léipe oñekondena vaʼekue pe prostitusión, ha umi ganánsia oñeguenohẽva prostitusióngui ndojeaseptái vaʼekue peteĩ kontrivusiónramo Jehová santuáriope, péro umi oadoráva umi dios fálsope ojevale umi prostitúta ha prostitúto de témplore oike hag̃ua la pláta upépe (Dt 23:17, 18; 1Re 14:24, notakuéra avei). La Bíbliape ojepuru avei ko palávra orrepresenta hag̃ua umi puévlo, país térã organisasión heʼívape ijehe oadoraha Ñandejárape péro oadoráva hína umi ótro dióspe. Por ehémplo, Apocalípsispe umi rrelihionkuérape oñehenói “Babilonia Guasu” ha oñekompara peteĩ prostitútare, oñentremete haguére ko múndo governantekuérandi oreko hag̃ua podér ha heta mbaʼe (Apc 17:1-5; 18:3; 1Cr 5:25, nóta).

• Purim:

  Peteĩ fiésta ojejapóva káda áño el 14 ha 15 de Adar. Ojegueromanduʼa umi judío ojesalvárõ guare rréina Ester tiémpope ani hag̃ua oñehundi chupekuéra. Pe palávra ndahaʼéiva hebrea purím heʼise suérte. Pe fiésta de Purim térã fiésta de las Suértes oñembohéra péicha Hamán oity haguére Pur térã suérte oikuaa hag̃ua mbaʼe díapa okumplíta iplán ojukapa hag̃ua umi judíope (Est 3:7; 9:26, notakuéra).

R

• Rahab:

  Peteĩ palávra orrepresentáva álgo ha ojepurúva umi lívro de Job, Salmo ha Isaíaspe (ndahaʼéi hína pe kuña hérava Rahab oñeʼẽha pe lívro de Josué). Pe lívro de Jóbpe, pe kontéxto ñanepytyvõ jaikuaa hag̃ua Rahab haʼeha peteĩ animál ipeligrósova oĩva márpe, ha ótra pártepe ko animál marpegua ojepuru jepi oñerrepresenta hag̃ua Egíptope (Job 9:13; Sl 87:4; Is 30:7; 51:9, 10).

RR

• Rréi de Roma guardiakuéra:

  Peteĩ grúpo de soldádo rrománo oñemoĩva pe rréi de Roma guardiarã. Upéi umi guárdia orekóma tuicha podér polítiko oapoja térã omongúi hag̃ua peteĩ rréipe (Flp 1:13).

•  Rréina Yvagapegua:

  Peteĩ título oñemoĩva peteĩ diosa oadora vaʼekuépe umi israelita oñemoĩva Ñandejárare yma Jeremías tiémpope. Oĩ heʼíva haʼeha umi babilonio diosa hérava Istar (Astarté). Ymave oĩ vaʼekue pe diosa haʼeichagua sumériope hérava Inanna heʼiséva ‘Rréina Yvagapegua’. Haʼe hína pe rréina yvagapegua, ha avei ojeguerovia vaʼekue pe diosa ikatuha oipytyvõ umi kuñáme hyeguasu hag̃ua. Astartépe oñehenói avei “Señóra Yvagapegua” peteĩ inskripsión egípciape (Jer 44:19).

• Rrekompradór:

  Peteĩ persóna orekóva derécho ha ovligasión orreskata térã ojogua jeývo pe ipariénte serkánope oĩhágui esklávoramo, térã ojogua jeývo pe ipariénte serkáno yvy térã erénsia (Le 25:25-27, 47-54). Ko palávra ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua pe kostúmbre ojeguerekóvare oñemenda jeývo pe pariénte viúdare ha péicha oreko hag̃ua ifamiliare (Rut 4:7-10, nóta).

• Rreskáte:

  Pe présio ojepagáva ojepoi hag̃ua peteĩ oĩvagui prisionéroramo, ojekastigáva, osufríva, opekáva térã oĩvagui peteĩ ovligasión poguýpe. Pe présio ojepagáva ndahaʼéi vaʼekue katuete pláta (Is 43:3). Heta situasiónpe oñekotevẽ vaʼekue peteĩ rreskáte. Por ehémplo, entéro umi taʼýra ha animál ypykue oĩva Israélpe Jehová mbaʼe vaʼekue, ha peteĩ rreskáte térã présio de liverasión tekotevẽ vaʼekue ojepaga ojelivera hag̃ua chupekuéra pe servísio ojapo vaʼerãgui Jehovápe g̃uarã añoiténte (Nú 3:45, 46; 18:15, 16). Oĩramo peteĩ tóro ñarõ noñeñangarekóivare ha ojuka peteĩ persónape, pe ijára opaga vaʼerã peteĩ rreskáte ani hag̃ua ojejuka chupe heʼiháicha pe léipe (Éx 21:29, 30, nóta). Péro ndojeaseptái vaʼekue ni peteĩ rreskáte peteĩ oporojukávagui ojaposégui voi (Nú 35:31, nóta). Ha pe iñimportantevéva ohechaukaháicha la Biblia haʼe hína pe rreskáte Cristo opaga vaʼekue osakrifikávo hekove, ikatu hag̃uáicha oipeʼa umi yvypóra iñeʼẽrendúvape pe pekádo ha ñemano poguýgui (Sl 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7).

• Rresurreksión, ñemoingove jey:

  Oñemopuʼã jey omano vaʼekuépe. Pe ñeʼẽ griego anástasis heʼise “opuʼãva, oñemboʼýva”. La Bíbliape oñeñeʼẽ 9 rresurreksiónre, umíva apytépe Ñandejára Jehová omopuʼã jeýrõ guare Jesúspe. Umi ótro rresurreksión ojapo vaʼekue Elías, Eliseo, Jesús, Pedro ha Pablo, péro ojehechauka porã koʼã milágro ojejapo hague Ñandejára podér rupive. Pe rresurreksión oikótava ko yvy ape ári oñemoingove jeytahápe “umi ihústova ha iñinhústovape” iñimportanteterei Ñandejára propósitope (Hch 24:15). La Biblia oñeʼẽ avei pe rresurreksión yvagapeguáre, pe fráse “umi primeroite oñemoingove jeýtava” ohechauka umíva haʼeha Jesús ermanokuéra ojeporavo vaʼekue (Flp 3:11; Apc 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25).

• Rróllo:

  Peteĩ pergamíno térã papíro ipukúva, ojeskrivi hese un ládo ha ojelia jepi peteĩ yvyráre. La Biblia ojeskrivi ha ojekopia vaʼekue umi rróllore, péva haʼe vaʼekue pe lívro ojepuruvéva la Biblia ojeskriviha tiémpope (Jer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20, nóta; 2Ti 4:13, nóta).

S

• Sábado:

  Ou pe palávra hebréagui heʼiséva “pytuʼu, ndojejapói mbaʼeve”. Haʼe vaʼekue pe séptimo día umi judío semánape (viernes kuarahy oike guive sábado kuarahy oike peve). Oĩ vaʼekue umi ótro día de fiésta káda áño, oñehenóiva avei sábado, por ehémplo pe séptimo áñope ha pe áño 50-pe. Pe día sábado noñembaʼapói vaʼekue, umi saserdóte añoiténte ombaʼapo vaʼerã pe santuáriope. Umi áño sabáticope, pe yvýpe noñeñotỹi vaʼerã mbaʼeve ha umi hebréope ndojejopýi vaʼerã opaga hag̃ua ideveha. Moisés léipe, umi mbaʼe ndovaléiva ojejapo sabadokue ndohasái vaʼekue la rrája, péro ohasávo  pe tiémpo umi omoakãva umi rrelihión omboheta hetave umíva, upévare Jesús tiémpope ijetuʼu vaʼekue umi héntepe okumpli hag̃ua (Éx 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16).

• Saduséo:

  Peteĩ sékta umi judío rrelihionpegua iñimportánte vaʼekue. Ko séktape oĩ vaʼekue umi oĩva umi rréi famíliape ha irríkova, ha umi saserdóte orekóva tuicha autorida umi mbaʼe ojejapóvare pe témplope. Haʼekuéra orrechasa vaʼekue heta tradisión osegíva umi fariséo ha avei umi mbaʼe ogueroviáva hikuái. Umi saduséo ndogueroviái vaʼekue pe rresurreksión ni umi ánhel oexistiha. Haʼekuéra oñemoĩ vaʼekue Jesús kóntrape (Mt 16:1; Hch 23:8).

• Sakrifísio:

  Peteĩ ofrénda oñemeʼẽva Ñandejárape ojeagradese hag̃ua, oñerrekonose hag̃ua ojejavy hague, ha oñeĩ porã jey hag̃ua hendive. Abel tiémpo guive, yvyporakuéra oofrese vaʼekue ijeheguieténte heta sakrifísio, umíva apytépe osakrifika umi animál. Ha Moisés léi poguýpe katu ojejeruréma vaʼekue ojejapo hag̃ua umi sakrifísio. Péro Jesús omeʼẽ rire hekove sakrifísio perféktoramo, natekotevẽvéima vaʼekue ojesakrifika umi animál. Upéicharõ jepe kristianokuéra osegi oofrese Ñandejárape umi sakrifísio espirituál (Gé 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jn 4:10).

• Salmo:

  Peteĩ purahéi oñemombaʼeguasu hag̃ua Ñandejárape. Umi sálmope oñemoĩ vaʼekue músika ha opurahéi umi oadoráva Ñandejárape, ojepurahéi avei heta hénte apytépe ojeadora jave Ñandejára Jehovápe itémplope Jerusalénpe (Lu 20:42; Hch 13:33; Snt 5:13).

• Salomón Korredór Itechopáva:

  Jesús tiémpope, pe témplope oĩ vaʼekue peteĩ korredór itechopáva éste gotyo pe korapy okapeguágui. Heta hénte oguerovia haʼeha peteĩ párte opyta vaʼekue Salomón témplogui. Upépe Jesús oguata vaʼekue inviérnope ha upépe umi kristiáno ypykue oñembyaty vaʼekue oadora hag̃ua Ñandejárape (Jn 10:22, 23; Hch 5:12). Ehecha Info. B11.

• Samaria:

  Haʼe vaʼekue pe kapitál orekóva pe goviérno nortéño de 10 trívu oĩva Israélpe. Amo 200 áñorupi haʼe vaʼekue pe kapitál ha péicha oñembohéra vaʼekue avei pe território kompletoite. Pe siuda oñemopuʼã vaʼekue peteĩ montáña ári hérava avei upéicha. Jesús tiémpope, peteĩ distríto héra vaʼekue Samaria, opytáva éntre Galilea nórte gotyo ha Judea sur gotyo. Jesús ndohói vaʼekue opredika upe territóriope oviaha jave, péro sapyʼánte ohasárõ guare upérupi oñeʼẽ umi hénte oikóvandi upépe. Pedro oipuru vaʼekue pe segunda lláve umi samaritano orresivírõ guare espíritu sánto (1Re 16:24; Jn 4:7; Hch 8:14). Ehecha Info. B10.

• Samaritano:

  Ñepyrũrã péicha oñehenói vaʼekue umi israelita oikóva umi 10 trívupe, oĩva pe goviérno nortéño poguýpe, péro Asiria ojagarra rire Samaria áño 740 a.C. oñehenói avei samaritano umi extranhéro ogueru vaʼekuépe avei umi asirio. Jesús tiémpope, ojeʼe jave samaritano noñeñeʼẽi katuete umi haʼévare upe tetãygua térã polítikare, síno péicha oñehenói umi oĩvape upe séktape ha oĩva pe lugár yma oĩ haguépe Siquem ha Samaria. Umi oĩva upe séktape oguerovia vaʼekue heta mbaʼe idiferentetéva umi judío ogueroviávagui (Jn 8:48).

• Sanedrín:

  Haʼe vaʼekue pe trivunál iñimportantevéva orekóva umi judío Jerusalénpe. Jesús tiémpope oreko vaʼekue 71 miémbro ha ijapytépe oĩ: pe súmo saserdóte, umi yma oservi vaʼekue súmo saserdóteramo, pe súmo saserdóte hentekuéra, umi kuimbaʼe omoakãva pe puévlo, pe trívu ha umi família, ha avei umi mboʼehára leipegua (Mr 15:1; Hch 5:34; 23:1, 6).

• Sánto, Sagrádo, Santida, Potĩ:

  Jehovápe oñehenói Sánto pórke haʼe ipotĩ  voínte entéro mbaʼépe, haʼe ningo ipotĩ ha isánto entéro mbaʼe ojapóvape (Éx 28:36; 1Sa 2:2; Pr 9:10; Is 6:3). Oñeñeʼẽvo umi héntere (Éx 19:6; Mr 6:20, nóta), umi animál rehe (Nú 18:17), umi kósare (Éx 28:38; 30:25), umi lugár rehe (Éx 3:5; Is 27:13), umi tiémpore (Éx 16:23; Le 25:12), ha umi mbaʼe ojejapóvare (Ro 15:16), pe palávra hebrea ha griega heʼise ojeapartaha, ojepuruha peteĩ mbaʼépente, oñesantifikaha Ñandejára ipotĩetévape g̃uarã, ha oñemeʼẽha Jehová servísiope g̃uarã. Escrituras Griégaspe, umi palávra ojetradusíva “potĩ”, “sagrádo”, “sánto” ha “santida” ojepuru avei ojeʼe hag̃ua ipotĩha peteĩ persóna kondúkta (2Co 7:1; 1Pe 1:15, 16).

• Santuário:

  Haʼe jepi peteĩ lugár ojeaparta vaʼekue ojeadora hag̃ua Ñandejárape, peteĩ lugár sagrádo. Péro heta vése ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua pe tavernákulore térã pe témplo oĩvare Jerusalénpe. Pe palávra ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua pe lugár Ñandejára oikoháre yvágape (Éx 25:8, 9; 2Re 10:25; 1Cr 28:10; Apc 11:19).

• Saserdóte:

  Peteĩ kuimbaʼe orrepresentáva Ñandejárape pe puévlo haʼe oservíva renondépe, omboʼe chupekuéra Ñandejáragui ha umi iléi. Umi saserdóte orrepresenta vaʼekue avei pe puévlope Ñandejára renondépe, oofrese umi sakrifísio, oñeʼẽ ha ombaʼejerure pe puévlo rehehápe. Oĩ mboyve Moisés léi, pe omoakãva peteĩ famíliape oservi vaʼekue de saserdóte ifamíliape g̃uarã. Ha Moisés léi poguýpe, umi Aarón familiare kuimbaʼéva oĩva Leví trívupe oservi de saserdóte. Umi ótro kuimbaʼe haʼéva levita oipytyvõ vaʼekue chupekuéra. Oñepyrũrõ guare pe kompromíso pyahu, pe Israel espirituálgui oiko peteĩ nasión de saserdóte, ha Jesucristo haʼe pe Súmo Saserdóte (Éx 28:41; Heb 9:24; Apc 5:10).

• Saserdóte prinsipál:

  Escrituras Hebréaspe ojeʼe avei péicha pe súmo saserdótepe. Ha Escrituras Griégaspe saserdóte prinsipál ojeʼe hína pe kuimbaʼe iñimportantevévape umi saserdotekuéra apytépe, ikatu oime koʼãva apytépe oike avei umi ndahaʼevéimava súmo saserdóte ha umi omoakãva umi 24 grúpo de saserdótepe (2Cr 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31).

• Satanás:

  Peteĩ palávra hebrea heʼiséva “peteĩ oñemoĩva ótrore”. Haʼe hína Ñandejára enemígo tuichavéva, oñehenói avei chupe Diablo (Job 1:6; Mt 4:10; Apc 12:9).

• Sátrapa:

  Peteĩ governadór orekóva ipoguýpe peteĩ distríto oĩva Babilonia ha Persia goviérnope. Pe rréi onombra peteĩ sátrapape oiko hag̃ua chugui umi governadorkuéra líder (Esd 8:36; Da 6:1, notakuéra).

• Sea:

  Peteĩ medída umi mbaʼe isékovape g̃uarã. Asegún pe bato ojepurúva oñemedi hag̃ua umi líkido, pe sea oreko vaʼekue 7,33 lítro (4 kílorupi) (2Re 7:1). Ehecha Info. B14.

• Sebat:

  Osẽ rire hikuái Babilóniagui, péicha oñembohéra pe mes 11 oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe quinto mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ enero mbytérupi ha opa febrero mbytérupi (Zac 1:7). Ehecha Info. B15.

• Sekréto sagrádo:

  Peteĩ mbaʼe oĩva Ñandejára propósitope, oúva Ñandejáragui voi, haʼe omokañýva og̃uahẽ meve itiémpo, ha oikuaaukáva umi haʼe oiporavo vaʼekuépe añoiténte (Mr 4:11; Col 1:26).

• Sékta:

  Peteĩ grúpo ogueroviáva la mísma kósa térã orekóva peteĩ líder ha osegi umi mbaʼe haʼekuéra ogueroviáva. Ojepuru vaʼekue oñeñeʼẽ hag̃ua umi mokõi grúpo iñimportantevéva oĩvare pe judaísmope, umíva hína umi fariséo ha saduséo. Umi ndahaʼéiva kristiáno heʼi  avei umi kristiánore haʼeha peteĩ “sékta” térã “umi nazareno sékta”, oiméne heʼi rupi hikuái ojei hague pe judaísmogui. Upéi umi sékta oñepyrũ vaʼekue oĩ pe kongregasión kristiánape. Apocalípsispe oñeñeʼẽ vaʼekue “Nicolás sékta” rehe (Hch 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Apc 2:6; 2Pe 2:1).

• Sélah:

  Peteĩ palávra ojepurúva músikape térã umi poémape ha oĩva umi Sálmope ha Habacúcpe. Oiméne heʼise peteĩ páusa ojepurahéi jave térã pe músikape, térã mokõivévape voi, ikatu hag̃uáicha umi hénte ojepyʼamongeta térã ohechakuaa hag̃ua pe sentimiénto ojepurahéi ramoitéva. Pe Septuaginta griégape ojetradusi diápsalma heʼiséva “páusa musikál” (Sl 3:4; Hab 3:3).

• Séllo:

  Peteĩ mbaʼe ojepurúva ojesella hag̃ua, tahaʼe ñaiʼũre térã sérare. Pe séllo ohechauka peteĩ persóna mbaʼeha álgo, verdaderoha térã ojapo hague peteĩ tráto. Yma peteĩ séllo ojejapo vaʼekue peteĩ materiál hatãvagui (ita, marfíl térã madéragui) ha oñemoĩ hese létra térã divúho. Peteĩ séllo ojepuru vaʼekue ojehechauka hag̃ua peteĩ mbaʼe verdaderoha térã oreko hag̃ua ijára márka, térã oñeñomi hag̃ua peteĩ mbaʼe térã peteĩ sekréto (Éx 28:11; Ne 9:38; Apc 5:1; 9:4).

• Semílla ñemopotĩ, lugár oñemopotĩháme semílla:

  Ojesepara pe semílla hakãgui ha oñehenói avei péicha pe lugár ojejapohápe upéva. Umi hénte omopotĩ pe semílla ipópe ha oipuru peteĩ pálo, ha hetaiterei jave katu ojepuru peteĩ erramiénta tuichavéva, por ehémplo peteĩ tavlón oitiráva umi animál. Pe erramiénta ohasa umi semílla ári oñemosarambímava pe lugár oñemopotĩtahápe, péva haʼe jepi peteĩ lugár pláno oĩva altúrape oipeju hag̃uáme yvytu (Le 26:5; Is 41:15; Mt 3:12).

• Seminit:

  Peteĩ palávra ojepurúva músikape heʼiséva “pe octavo”, ha oiméne heʼise nóta váhape oñembopuha pe músika. Ha ojepurúvo oñeñeʼẽ hag̃ua umi instruméntore, oiméne heʼise umi instruménto oñembopúva tóno váhope pe eskála musikálpe. Ha ojepurúvo oñeñeʼẽ hag̃ua músikare, oiméne heʼise oñembopuha tóno váhope ha ojepuraheiha avei upéicha (1Cr 15:21, nóta; Sl 6:Int.; 12:Int.).

• Séna del Señór:

  Peteĩ séna oĩháme pan ilevaduraʼỹva orrepresentáva Cristo rete ha víno orrepresentáva huguy, ojejapo ojegueromanduʼa hag̃ua Jesús omano hague. Kóva peteĩ mbaʼe la Bíbliape ojejeruréva umi kristianokuérape osegi hag̃ua ojapo, ha oĩ porã avei oñehenói konmemorasión (1Co 11:20, nóta, 23-26).

• Señál:

  Peteĩ mbaʼe, peteĩ situasión, álgo ojejapóva, térã peteĩ mbaʼe ndoikóiva jepi ha heʼiséva álgo koʼág̃a g̃uarã ha amo gotyove g̃uarã (Gé 9:12, 13; 2Re 20:9; Mt 24:3; Apc 12:1).

• Seol:

  Péva peteĩ palávra hebrea ha griégope katu “Hades”. Ojetradusi “Sepultúra” ha oñemoĩ jave majúskulape heʼise hína kompletoite yvypóra sepultúra ha ndahaʼéi káda persóna sepultúra (Gé 37:35; Sl 16:10; Hch 2:31, notakuéra).

• Sépo:

  Peteĩ instruménto ojepurúva ojeheja hag̃ua préso peteĩ persónape ha péicha ojekastiga chupe. Ojejapo yvyrágui ha oñemboguapy pe présope ha ojejopy chugui ipy pe yvyrakuápe ikatuʼỹ hag̃uáicha omonguʼe, sapyʼánte ipo ha ijajúra avei, ha heta vése oñemoĩ pe présope peteĩ lugár umi hénte ohechatahápe chupe ikatu hag̃uáicha oñembohory hese hikuái (Jer 20:2; Hch 16:24).

• Sepultúra:

  Oĩ jave minúskulape heʼise hína káda persóna sepultúra, ha oĩ jave majúskulape heʼise hína kompletoite yvypóra sepultúra. Ko palávra ou pe hebréogui “Seol” ha griégogui “Hades”. La Bíbliape oñeñeʼẽ hese oñerrepresenta  hag̃ua peteĩ lugár térã situasión ndaikatuihápe ojejapo mbaʼeve ni oñepensa térã oñeñandu mbaʼeve (Gé 47:30; Ec 9:10; Hch 2:31).

• Sepultúra ojegueromanduʼa hag̃ua:

  Peteĩ lugár oñeñotỹháme peteĩ persóna omano vaʼekue. Péicha ojetradusi pe palávra griega mneméion oúva pe ñeʼẽ heʼisévagui “ojegueromanduʼa”, ha ohechauka pe persóna omano vaʼekuépe ojegueromanduʼaha (Jn 5:28, 29, nóta).

• Serafín:

  Umi espíritu oĩva Jehová tróno jerére yvágape. Pe palávra hebrea serafím heʼiséva “umi hendýva térã okáiva” (Is 6:2, 6).

• Siclo:

  Peteĩ medída de péso oipuru vaʼekue umi hebreo ha oservíva avei plátaramo. Oreko vaʼekue 11,4 grámo. Pe fráse “pe siclo ojepurúva pe tavernákulope” oiméne ojepuru rakaʼe ojehechauka hag̃ua iñimportanteha ijexákto pe péso térã oĩ vaʼerãha asegún pe kiláhe ojepurúva pe tavernákulope. Oiméne oĩ rakaʼe pe siclo ojepurúva pe palásiope, idiferénteva pe siclo komúngui, térã oĩne rakaʼe peteĩ kiláhe ojepurúva pe palásiope (Éx 30:13, nóta).

• Siérvo ministeriál:

  Ou pe palávra griégagui diákonos, ojetradusíva jepi “oipytyvõva” térã “oservíva”. Siérvo ministeriál heʼise peteĩ oservíva de ajudánte peteĩ grúpo térã kuérpo de ansiánope kongregasiónpe. Haʼe okumpli vaʼerã umi mbaʼe la Biblia ojeruréva ikatu hag̃uáicha oreko ko priviléhio (1Ti 3:8-10, 12).

• Sinagóga:

  Peteĩ palávra heʼiséva “oñembyaty, aty guasu” péro la Bíbliape haimete enterove hendápe heʼise peteĩ óga térã lugár oñembyatyhápe umi judío olee hag̃ua Ñandejára Ñeʼẽ, oaprende, opredika ha oñemboʼe hag̃ua. Jesús tiémpope, umi siuda ndahaʼéiva la michĩetereíva oreko vaʼekue peteĩ sinagóga, ha umi siuda tuichavévape katu oĩ vaʼekue mas de una sinagóga (Lu 4:16; Hch 13:14, 15).

• Sion, Sérro Sion:

  Péicha héra umi jebuseo siuda isegúro porãva oĩ vaʼekue suréste gotyo Jerusalén sérrogui. David ojagarra rire ko siuda, omopuʼã upépe ipalásio ha upe lugár oñehenói “Siuda de David” (2Sa 5:7, 9). Sióngui oiko vaʼekue peteĩ montáña sagráda Jehovápe g̃uarã David oguerahárõ guare upépe pe Árka del Pákto. Upéi péicha oñehenói avei pe lugár oĩháme pe témplo Sérro Móriape, ha tiémpo rire pe siuda de Jerusalén kompletoitépe. Ha Escrituras Griégaspe ojepuru jepi oñerrepresenta hag̃ua álgo (Sl 2:6; 1Pe 2:6; Apc 14:1).

• Siria, sirio:

  Ehecha “Aram, arameo”.

• Sirkunsisión:

  Umi kuimbaʼégui oñekytĩʼimi hiʼórgano sexuál pire. Ko prosedimiénto haʼe vaʼekue peteĩ léi Abrahán ha ifamiliarépe g̃uarã, péro ndahaʼevéima peteĩ mandáto umi kristiánope g̃uarã. Heta hendápe la Bíbliape ojepuru avei ko palávra oñerrepresenta hag̃ua peteĩ mbaʼe (Gé 17:10; 1Co 7:19; Flp 3:3).

• Sistéma:

  Ou pe palávra griégagui aión ha heʼise mbaʼe situasiónpepa oĩ hína peteĩ mbaʼe térã umi mbaʼe oikóva ha odiferensiáva peteĩ tiémpo, époka térã áñope. La Biblia oñeʼẽ pe sistémare ha heʼise mbaʼe situasiónpepa oĩ ko múndo ha umi hénte oiko lája ko múndope (2Ti 4:10, nóta). Pe pákto de la léi rupive, Ñandejára omoñepyrũ vaʼekue peteĩ sistéma oñehenóiva jepi umi israelita térã judío tiémpo. Pe sakrifísio de rreskáte rupive, Ñandejára ojevale Jesucrístore omoñepyrũ hag̃ua peteĩ sistéma idiferénteva, primeroite voi upévape oike pe kongregasión de kristiáno unhído. Péva omarka oñepyrũha peteĩ tiémpo pyahu, ojehechahápe umi mbaʼe oanunsiáma vaʼekue pe pákto de la léi. Sapyʼánte ojepuru pe fráse “umi sistéma” ha péicha jave oñeñeʼẽ hína  hetave sistémare térã mbaʼéichapa umi situasión yma guare térã oĩtava amo gotyove (Mt 24:3; Mr 4:19, nóta; Ro 12:2, nóta; 1Co 10:11, nóta).

• Siuda de David:

  Péicha oñembohéra vaʼekue pe siuda de Jebús ojagarra rire David upe siuda, ha omopuʼã rire upépe ipalásio. Oñehenói avei Sion. Péva hína pe território opytáva suréste gotyo ha itujavéva oĩva Jerusalénpe (2Sa 5:7; 1Cr 11:4, 5).

• Siuda de rrefúhio:

  Umi levita siuda ikatuhápe oho opyta umi oporojuka vaʼekue ojaposeʼỹre pono otopa hese pe ovengáva pe ojejuka vaʼekue ruguykue. Oĩ vaʼekue 6 siuda ikatuhápe ojeho oñekañy pe yvy oñepromete vaʼekue tuichakuére. Jehová ogia vaʼekue Moiséspe ha upéi Josuépe oiporavo hag̃ua koʼã siuda. Pe persóna okañýva ohóvo ohupyty vove pe siuda de rrefúhio rokẽ entráda, heʼi vaʼerã umi kuimbaʼe omoakãvape upe siuda mbaʼépa la ojapo vaʼekue ha ojerresivi porã vaʼerã chupe upépe. Ani hag̃ua oñevenefisia umi oporojuka vaʼekue ojaposégui voi, ojehusga vaʼerã pe persónape upe siuda oporojuka haguépe ikatu hag̃uáicha ojehecha añetehápepa haʼe inosénte hína. Ojehecháramo haʼe inosenteha, ikatu oho jey pe siuda de rrefúhiope, ha nosẽi vaʼerã upégui oikove aja pukukue térã omano meve pe súmo saserdóte (Nú 35:6, nóta, 11-15, 22-29; Jos 20:2-8, nóta).

• Siván:

  Osẽ rire hikuái Babilóniagui, péicha oñembohéra pe tercer mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe noveno mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ mayo mbytérupi ha opa junio mbytérupi (Est 8:9). Ehecha Info. B15.

• Sortéo:

  Yvyra pedasoʼi térã ita michĩva ojepuru vaʼekue ojedesidi hag̃ua álgo. Koʼãva oñemoĩ peteĩ ao ruguáipe térã peteĩ mbaʼyrúpe ha oñembokacha. Pe sortéope osẽva, upéva pe ojeporavóva. Ojejapo jave oñeñemboʼe jepi avei (Jos 14:2; Sl 16:5; Pr 16:33; Mt 27:35).

• Súmo saserdóte:

  Moisés léipe haʼe vaʼekue pe saserdóte iñimportantevéva orrepresentáva pe puévlope Ñandejára renondépe ha oñenkargáva umi ótro saserdótere. Avei oñehenói chupe “saserdóte prinsipál” (2Cr 26:20; Esd 7:5). Chupe añoite oñepermiti vaʼekue oike pe Santísimope, pe koty fondoitepegua oĩva pe tavernákulope ha upéi pe témplope. Haʼe ojapo vaʼekue upéva káda áño sólamente pe Día Oñeperdonahápe umi Pekádo. Jesucrístope avei oñehenói “súmo saserdóte” (Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14).

T

• Takuára:

  Peteĩ palávra ojepurúva oñehenói hag̃ua heta plánta okakuaáva umi lugár iñumedahápe. Heta hendápe oñeʼẽ jave ko plántare oñeñeʼẽ hína pe Arundo donax rehe (Job 8:11; Is 42:3; Mt 11:7; Apc 11:1).

• Takuára oñemedi hag̃ua:

  Ko medída oreko vaʼekue 6 codo largo. Asegún pe codo ojepuruvéva omedi hína 2,67 métro, ha asegún pe codo largo, omedi hína 3,11 métro (Eze 40:3, 5; Apc 11:1). Ehecha Info. B14.

• Talento:

  Pe medída tuichavéva oipurúva umi hebreo opesa hag̃ua ha oservi vaʼekue avei plátaramo. Oreko vaʼekue 34,2 kílo. Pe talento oipurúva umi griego michĩve vaʼekue, oreko 20,4 kílorupi (1Cr 22:14; Mt 18:24, notakuéra). Ehecha Info. B14.

• Tamuz:

  1) Péicha héra pe dios hasẽ hague umi kuña hebrea oñemoĩva Ñandejárare Jerusalénpe. Oĩ heʼíva Tamuz haʼe hague peteĩ rréi ha omano rire ojejapo hague chugui dios. Peteĩ informasión oĩvape sumériope, Tamúzpe oñehenói Dumuzi ha heʼi omenda térã oñakompaña hague pe diosa Inanna ndive, haʼekuéra oguerovia avei pe diosa  ikatuha oipytyvõ umi kuñáme hyeguasu hag̃ua (Babilóniape héra Istar) (Eze 8:14). 2) Osẽ rire Babilóniagui péicha oñehenói umi judío cuarto mes lunárpe oĩva pe kalendário sagrádope ha pe décimo mes oĩva pe kalendário agríkolape. Ko mes oñepyrũ junio mbytérupi ha opa julio mbytérupi. Ehecha Info. B15.

• Tártaro:

  Escrituras Griégaspe péva haʼe peteĩ kársel joguaha, peteĩ situasión ivaíva ojepoi haguépe oñemotĩ hag̃ua umi ánhel naiñeʼẽrendúiva Ñandejárape Noé tiémpope. La Bíbliape 2 Pedro 2:4-pe, ojepuru pe ñeʼẽ tartaróo (“opoi chupekuéra pe Tártarope”) ha ndeʼiséi umi ánhel opeka vaʼekuépe ojepoi hague pe Tártaro oñeʼẽvare umi mitolohía, haʼéva peteĩ kársel oĩva yvyguýpe ha pytũmbýpe oĩháme umi dios naiñimportanteguasúiva. Upéva rangue heʼise Ñandejára oipeʼa hague chuguikuéra pe lugár orekóva yvágape, ha operde hikuái pe puésto oreko vaʼekue ha oheja chuguikuéra iménte pytũmbyetépe, upévare ndaikatuvéima ontende Ñandejára propósito omimbipáva. Heʼívo pytũmby, ohechauka avei mbaʼépa ohaʼarõ chupekuéra, la Biblia heʼi oñehunditaha hikuái opa ára g̃uarã ha hendivekuéra pe ilíder, Satanás el Diablo. Upéicharõ Tártaro heʼise pe situasión ivaivéva oñemombo haguépe oñemotĩ hag̃ua umi ánhel opuʼã vaʼekuépe Ñandejárare. Tártaro ndahaʼéi hína pe “yvykua pypuku” oñeʼẽha Apocalipsis 20:1-3.

• Tavernákulo:

  Peteĩ óga kárpa ikatúva ojeguerova oipuru vaʼekue umi israelita oadora hag̃ua Ñandejárape osẽ rire Egíptogui. Pype oĩ vaʼekue Jehová Árka del Pákto, orrepresentáva Ñandejára oĩha upépe, ko lugárpe avei oñemeʼẽ vaʼekue umi sakrifísio ha ojeadora Ñandejárape. Sapyʼánte oñehenói avei lugár de rreunión. Umi armáhe orekóva ojejapo vaʼekue yvyrágui ha hiʼári oñemoĩ umi téla de líno ojevorda pyréva hese keruvín raʼanga. Pe tavernákulo ojedividi mokõi kotýpe, pe primero héra pe Sánto ha pe segundo katu pe Santísimo (Jos 18:1; Éx 25:9) Ehecha Info. B5.

• Taʼanga, idolatría:

  Peteĩ taʼanga orrepresenta hína oimeraẽ mbaʼe oexistíva térã ndoexistíriva, ha umi hénte oipurúva oadora hag̃ua. Idolatría ningo heʼise oñembotuicha, ojehayhu, ojeadora ha oñemombaʼeguasuha peteĩ taʼanga (Sl 115:4; Hch 17:16; 1Co 10:14).

• Taʼýra ypykue:

  Ojepuruve jepi oñeñeʼẽ hag̃ua peteĩ túa raʼy majór rehe, ha noñeñeʼẽi hína pe sy memby ypykuére. La Biblia ojeskriviha tiémpope, pe taʼýra ypykuépe oñemombaʼeterei ifamíliape ha oñemoĩ chupe omoakã hag̃ua hogayguápe omano rire itúa. Ko palávra ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua umi animál raʼy ypykuére (Éx 11:5; 13:12; Gé 25:33; Col 1:15).

• Tebet:

  Osẽ rire Babilóniagui, péicha oñehenói pe décimo mes oĩva umi judío kalendário sagrádope ha pe cuarto mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ diciembre mbytérupi ha opa enero mbytérupi. Ko méspe oñehenói jepi ‘pe mes diezha’ (Est 2:16). Ehecha Info. B15.

• Tekovai:

  ko palávra ojepuru jepi la Bíbliape oñeñeʼẽ hag̃ua algúno rrelasión sexuál Ñandejára oproivívare. Koʼãvape oike pe ñemoakãratĩ, prostitusión, rrelasión sexuál orekóva umi nomendáiva, omosexualida ha umi orekóva rrelasión sexuál umi animál ndive. Apocalípsispe ojepuru oñerrepresenta hag̃ua umi rrelihionkuéra ojoguávape prostitútape ha oñehenóiva “Babilonia Guasu”. Ojeʼe hese oñentremeteha ko múndo governantekuérandi oreko hag̃ua podér ha heta mbaʼe (Apc 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Hch 15:29; Gál 5:19). Ehecha “Prostitúta”.

•  Témplo:

  Pe lugár oñemopuʼã vaʼekue Jerusalénpe opyta hag̃ua pe tavernákulo ojeguerováva rekovia, ha umi israelita oadora hag̃ua Ñandejárape upépe. Pe primer témplo ningo omopuʼã vaʼekue Salomón ha umi babilonio ohundi vaʼekue. Pe segundo témplo omopuʼã vaʼekue Zorobabel oñesẽ rire Babilóniagui, ha tiémpo rire ko témplo omopuʼã jey vaʼekue Herodes el Grande. La Bíbliape, pe témplope oñehenói jepi ‘Jehová róga’ (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Cr 29:1; 2Cr 2:4; Mt 24:1) Ehecha Info. B8 ha B11.

• Terafim:

  Taʼanga térã umi dios ojeguerekóva ogapýpe ha ojepurúva jepi ojejapo hag̃ua adivinasión (Eze 21:21, nóta). Oĩ vaʼekue umi tuicháva peteĩ kuimbaʼéicha ha ojoguáva chupe, péro oĩ vaʼekue avei umi michĩva (Gé 31:34; 1Sa 19:13, nóta, 16). Umi mbaʼe otopáva umi arkeólogo Mesopotámiape, ohechauka pe oguerekóva pe terafim ikatuha orresivi pe erénsia ifamíliape. Oiméne upévare Raquel ogueraha rakaʼe itúa terafim. Péro Israélpe ndahaʼeichéne rakaʼe péicha, upéicharõ jepe ojepuru vaʼekue umi terafim umi hués ha rréi tiémpope, ha koʼã terafim oĩ vaʼekue umi mbaʼe rréi Josías ohundi vaʼekue apytépe (Jue 17:5; 2Re 23:24; Os 3:4, notakuéra).

• Testimónio:

  Oñehenói jepi péicha umi Diez Mandamiénto ojeskrivi vaʼekuépe umi mokõi ita ipévare ha oñemeʼẽ vaʼekue Moiséspe (Éx 31:18, nóta).

• Tisri:

  Ehecha “Etanim” ha Info. B15.

• Trompéta:

  Peteĩ instruménto de viénto ojejapóva metálgui, ojepuru ojeavisa hag̃ua térã músikape g̃uarã. Ohechaukaháicha Números 10:2 Jehová heʼi vaʼekue ojejapo hag̃ua mokõi trompéta de pláta ojepurútava ojeavisa hag̃ua pe puévlope oñembyaty hag̃ua, okontinua hag̃ua iviáhe térã oñepyrũtaha peteĩ gérra. Koʼã trompéta iderécho porã vaʼekue, péro umi turu idiferénte vaʼekue, umíva ndaideréchoi, ikúrva vaʼekue ha ojejapo umi animál ratĩnguégui. Oĩ avei umi trompéta noñemombeʼúiva mbaʼéguipa ojejapo vaʼekue ha ojepurúva avei umi instruménto musikál apytépe pe témplope. Apocalípsispe heʼi pe trompéta oñembopuha oñepyrũ jave káda kastígo oúva Jehovágui ha avei oñembopu jepi oiko jave peteĩ mbaʼe iñimportánteva oúva Ñandejáragui (2Cr 29:26; Esd 3:10; 1Co 15:52; Apc 8:7–11:15).

• Tuku:

  Vícho ováva jepi oñondivepa ótro territóriope. Moisés léipe ojeʼe vaʼekue hese ipotĩha umi hénte hoʼu hag̃ua. Pe tuku atýra hoʼupa la otopáva haperãme, ohundipa la oĩva guive, upévare ojeʼe hese haʼeha peteĩ plága (Éx 10:14; Mt 3:4).

• Turvánte:

  Peteĩ téla oñemoĩva peteĩ persóna akãre alrrededór ha ojepurúva de adórno. Pe súmo saserdóte oipuru vaʼekue peteĩ turvánte ojejapóva líno iporãvagui, orekóva ifréntepe peteĩ pláka de óro ojejokuáva hese sintaʼi hovýpe. Pe rréi oipuru vaʼekue peteĩ turvánte ikoróna guýpe. Job oipuru vaʼekue ko palávra okomparárõ guare ihustísia peteĩ turvántere (Éx 28:36, 37; Job 29:14, nóta; Eze 21:26).

U

• Umi ára paha, pe fin og̃uahẽ mbotaitévo:

  Pe tiémpo ohóva opaite peve umi ára paha, térã ko sistéma oĩva Satanás poguýpe. Kóva oiko Cristo presénsia aja. Jesús poguýpe umi anhelkuéra “omboykéta umi iñañáva umi ihústova apytégui” ha ohundíta chupekuéra (Mt 13:40-42, 49). Jesús disipulokuéra oikuaase vaʼekue mbaʼe tiémpopepa hiʼag̃uíta “pe fin” (Mt 24:3). Jesús oho mboyve yvágape, opromete vaʼekue isegidorkuérape oĩtaha hendivekuéra upe tiémpo peve (Mt 28:20).

• Umi pan oñemoĩ vaʼekue Ñandejára renondépe:

  Ehecha “Umi pan oñepresentáva Ñandejárape”.

•  Umi pan oñepresentáva Ñandejárape:

  Oñemoĩ vaʼekue 12 pan pe mesa ári, peteĩ hendápe 6 pan ojoʼári ha ijykére ótro 6 pan ojoʼári. Upe mesa oĩ pe koty héravape Sánto pe tavernákulope ha pe témplope. Oñehenói avei chupe “umi pan oñemoĩva ojoʼári” ha “umi pan oñemoĩ vaʼekue Ñandejára renondépe”. Ko ofrénda ojejapóva Ñandejárape oñekambia káda sábado ha oñemoĩ umi pan ipyahúva. Pe pan ojepeʼáva ikatu vaʼekue hoʼu umi saserdóte añoite (2Cr 2:4, nóta; Mt 12:4, nóta; Éx 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2, nóta). Ehecha Info. B5.

• Unhído:

  Pe palávra hebrea heʼise “omona, oñohẽ hese líkido”. Yma peteĩ persóna térã peteĩ kósare oñemoĩ vaʼekue aséite ojehechauka hag̃ua oñemeʼẽmbaiteha ojapo hag̃ua peteĩ servísio espesiál. Escrituras Griégaspe ko palávra ojepuru avei oñemombeʼu jave pe espíritu sánto oñeñohẽ hague umi ojeporavo vaʼekuére oho hag̃ua yvágape (Éx 28:41, nóta; 1Sa 16:13; 2Co 1:21, nóta).

• Urim ha Tumim:

  Pe súmo saserdóte oipuru vaʼekue koʼã mbaʼe pe sortéoicha ojekuaa hag̃ua mbaʼépa Ñandejára volunta. Ojepuru vaʼekue oĩ jave umi mbaʼe iñimportánteva pe puévlope g̃uarã ha oñekotevẽhápe Jehová rrespuésta. Pe Urim ha Tumim oñemoĩ vaʼekue pe súmo saserdóte pechérape haʼe oike jave pe tavernákulope. Ha oiméne ndojepuruvéi rakaʼe umi babilonio ohundi rire Jerusalén (Éx 28:30; Ne 7:65).

V

• Vaka ratĩ joguaha oĩva pe altárpe:

  Koʼã vaka ratĩ joguaha oservi de proteksión ha osẽ oka gotyo umi 4 eskínagui pe altárpe (Le 8:15; 1Re 2:28). Ehecha Info. B5 ha B8.

• Várko de Tarsis:

  Ñepyrũrã oñehenói péicha umi várko oviahávape Tarsis yma guarépe (koʼág̃a hérava España). Tiémpo rire, amalisia péicha oñehenói umi várko tuicháva oviaha mombyrývape. Salomón ha Jehosafat oipuru vaʼekue peichagua várko komersiorã (1Re 9:26; 10:22; 22:48).

• Vastón:

  Peteĩ vastón oipurúva peteĩ governánte ha orrepresenta pe autorida orekóva ogoverna hag̃ua (Gé 49:10; Heb 1:8).

• Vautísmo:

  Ko palávra heʼise oñemoñapymi térã oñemoingeha kompletoite ýpe. Jesús omanda vaʼekue isegidorkuérape ojevautisa hag̃ua. La Bíbliape oñeñeʼẽ avei pe vautísmo Juan ojapo vaʼekuére, heʼi avei oĩha ojevautisáva espíritu sántope, tatápe ha umícha (Mt 3:11, 16; 28:19; Jn 3:23; 1Pe 3:21).

• Visión:

  Peteĩ mbaʼe Ñandejára ohechaukáva milágro rupive peteĩ persónape. Ha pe visión ikatu oiko de diakue térã pyharekue umi persóna oke aja térã oĩ jave peteĩ situasión oñekonsentrahápe térã haʼetévaicha osoñáva (Gé 46:2; Da 8:2; Hch 10:3; 11:5; 16:9).

Y

• Yrape:

  Pe ñu térã lugár osyryhárupi y, isékova jepi ndahaʼéirõ pe okyha tiémpo, ko palávra ojepuru jepi avei oñeñeʼẽ hag̃ua pe ysyry térã arrójo rehe voi. Oĩ umi ysyry orekóva voi peteĩ yvu ha upévare ndahypái. Ko palávra ojetradusi jepi avei ñu heta téxtope (Gé 26:19; Nú 34:5; Dt 8:7, nóta; 1Re 18:5, nóta; Job 6:15).

• Yvykua pypuku:

  Ou pe palávra griégagui ábyssos heʼiséva “ipypukuetereíva” térã “ndahuguáiva, ndopáiva voi”. Pe Escrituras Griégaspe ko palávra orrepresenta peteĩ lugár oñeĩháme préso. Upévape oike avei pe sepultúra péro ndahaʼéi upéva añónte (Lu 8:31; Ro 10:7; Apc 20:3).

• Yvypóra Raʼy:

  Ko fráse ojetopa 80 véserupi Mateo, Marcos, Lucas ha Juánpe. Ojepuru oñeñeʼẽ hag̃ua Jesucristo rehe, ha ohechauka haʼe onase rupi yvypóragui oiko hague chugui peteĩ  yvypóra, ha ndahaʼéi peteĩ espíritu reínte oñembohete vaʼekue yvypóraicha. Ko fráse ohechauka avei Jesús okumplitaha pe profesía oĩva Daniel 7:13, 14-pe. Escrituras Hebréaspe oñehenói yvypóra raʼy Ezequiel ha Daniélpe, péicha ojehechauka haʼekuéra yvypóra reinteha, péro pe notísia oikuaaukáva hikuái ouha Ñandejáragui (Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28).

• Yvyra:

  Yma oĩ vaʼekue umi tetã oipurúva yvyra oporojuka hag̃ua térã ohechauka hag̃ua umi teʼongue. Péicha ojejapo oñemotĩ hag̃ua pe hembiapo vaívape ha umi ótro hénte oaprende hag̃ua mbaʼépa ndovaléi ojapo. Umi asíriope ojekuaa vaʼekue iviolentoiterei haguére gerrahápe, haʼekuéra oatravesa vaʼekue pe yvyra umi prisionérore omosaingo hag̃ua, upearã peteĩ yvyra hakuáva púnta omoinge vaʼekue umi teʼonguére hyérupi ha omovandea pe ipécho peve. Péro umi judío léi heʼi vaʼekue umi ojapóva peteĩ mbaʼe ivaietereíva, por ehémplo oñeʼẽ vaíva umi mbaʼe sagrádovare térã oadoráva taʼanga, ojejuka raẽ vaʼerãha ojejapívo itápe omano meve térã ojejuka raẽ vaʼerãha ótro hendáicha, ha upe rire pe heʼongue oñemosaingo pe yvyráre térã póstere, oservi hag̃ua ehémploramo umi ótrope (Dt 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9). Umi rrománo sapyʼánte oñapytĩnte vaʼekue peteĩ persónape pe yvyráre, ha heta díare opyta upépe omano meve osufri haguére, ñembyahýigui, uhéigui térã oĩ areterei haguére kuarahýpe. Sapyʼánte katu, ojapo haguéicha Jesús rehe, umi rrománo oklava pe persóna po ha ipy pe yvyráre (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Hch 2:23, 36).

• Yvyra ojetorturaha:

  Pe palávra griega staurós heʼise peteĩ “yvyra térã póste”, peichaguáre ojejuka vaʼekue Jesúspe. Ndaipóri pruéva ohechaukáva upe palávra heʼise hague kurusu, ojoguáva peteĩ símbolo yma oipuru vaʼekuépe heta áñore umi rrelihión ndoadoráiva Ñandejárape Cristo ou mboyve. “Yvyra ojetorturaha” ohechauka porã mbaʼépa heʼise vaʼekue pe palávra griega, pórke pe palávra staurós ojepuru avei oñeñeʼẽ hag̃ua tortúra, sufrimiénto ha ñemotĩ rehe, ha umíva hína la ombohovái vaʼerã Jesús segidorkuéra (Mt 16:24; Heb 12:2, notakuéra).

• Yvyramáta jeikove rehegua, árvol de la vída:

  Peteĩ yvyramáta oĩ vaʼekue pe hardín de Edénpe. La Biblia ndeʼíri pe hiʼa ijeheguiete omeʼẽha vída, upéva rangue pe yvyramáta orrepresenta Ñandejára garantía omeʼẽtaha jeikove opaveʼỹva umi haʼe opermitívape hoʼu pe frúta (Gé 2:9, nóta; 3:22).

• Yvyramáta opermitíva ojekuaa iporãva ha ivaíva, árvol del konosimiénto:

  Peteĩ yvyramáta oĩva hardín de Edénpe. Ñandejára omoĩ vaʼekue orrepresenta hag̃ua pe derécho haʼe orekóva odesidi hag̃ua mbaʼépa iporã ha mbaʼépa ivai yvyporakuérape g̃uarã (Gé 2:9, 17, nóta).

Z

• Zeus:

  Kóva hína pe dios iñimportantevéva oĩva umi griego dioskuéra apytépe. Lístrape, umi hénte ojekivoka ha ohenói péicha Bernabépe. Listra ypýpe ojetopa umi inskripsión yma guare heʼíva “Zeus saserdotekuéra” ha “Zeus pe dios sol”. Pe várko Pablo oviaha hague ísla de Máltape oreko vaʼekue ifréntepe “Zeus Raʼykuéra” raʼanga, umíva hína hemélo, Cástor ha Pólux (Hch 14:12; 28:11).

• Ziv:

  Péicha oñembohéra vaʼekue pe segundo mes oĩva umi judío kalendário sagrádope, ha pe octavo mes oĩva pe kalendário agríkolape. Oñepyrũ abril mbytérupi ha opa mayo mbytérupi. Oñesẽ rire Babilóniagui, umi judío Talmúdpe ha umi ótro dokuméntope oñembohéra Iyar (1Re 6:37). Ehecha Info. B15.