1, 2. Sọgbe hẹ Salmu lẹ 40:5, nunina tẹlẹ wẹ Jehovah na mí, podọ naegbọn mí na gbadopọnna yé?

JEHOVAH yin Jiwheyẹwhe alọtlútọ de. Lẹnnupọndo nuhe e na mí delẹ ji: aigba, yèdọ owhé whanpẹnọ mítọn he ma pé awe; apọ̀n mítọn he yin didá to aliho he jiawu mẹ; podọ Ohó họakuẹ etọn, enẹ wẹ Biblu. Gbọn nunina atọ̀n ehelẹ gblamẹ, Jehovah ko na mí fie mí na nọ nọ̀, gọna nugopipe nulẹnpọn po hodidọ po tọn, bo ko sọ na gblọndo na kanbiọ titengbe hugan he mí sọgan nọ kanse lẹ.—Hia Salmu lẹ 40:5.

² To hosọ ehe mẹ, mí na gbadopọnna nunina atọ̀n ehelẹ to kleun mẹ. Lehe mí to ayihamẹlẹnpọn do yé ji sọ, mọ wẹ mí na yọ́n pinpẹn yetọn dogọ bọ ojlo mítọn nado hẹn homẹ Mẹdatọ owanyinọ mítọn Jehovah tọn hùn na sinyẹn deji do niyẹn. (Osọ. 4:11) Podọ mí na penugo dogọ nado gọalọna mẹhe ko yin yẹdoklọ gbọn nuplọnmẹ lalo nulẹ-tin-yededenu tọn dali lẹ.

3. Naegbọn aigba do yin planẹti de he gbọnvo taun?

³ Nuyọnẹn Jiwheyẹwhe tọn yin mimọ gblegede to aliho he mẹ e wleawuna owhé mítọn aigba te. (Lom. 1:20; Heb. 3:4) Aigba mítọn ma yin planẹti dopo gee lọ he nọ to lililẹ́ do owhè, ṣigba e gbọnvo taun, na e tindo ninọmẹ dagbe hugan lẹ he nọ hẹn gbẹninọ yọnbasi na gbẹtọvi lẹ.

4. Naegbọn mí sọgan dọ dọ lehe aigba yin awuwlena do yọ́n hú bato paa de tọn?

⁴ To linlẹn de mẹ, aigba taidi bato de he to yìyì to ohù daho de ji. Ṣigba, vogbingbọn titengbe delẹ tin to bato paa he mẹ gbẹtọ lẹ gọ́ de po aigba mítọn po ṣẹnṣẹn. Di apajlẹ, ojlẹ nẹmu wẹ mẹhe to bato de mẹ lẹ sọgan nọgbẹ̀ na eyin yelọsu wẹ dona wleawuna jẹhọn dagbe he yé na gbọ́n, núdùdù po osin po, podọ eyin yé ma gán nọ ze dihónu depope dlan fidevo hú bato  lọ mẹ? Mẹhe to bato enẹ mẹ lẹ na yawu kú. To vogbingbọn mẹ, nudida liva susu lẹ wẹ to aigba ji. Aigba nọ wleawuna jẹhọn dagbe, núdùdù, gọna osin he mí tindo nuhudo etọn lẹpo, podọ mí ma nọ jẹdò dandannu enẹlẹ tọn petepete pọ́n. Dihónu aigba lọ tọn lẹ nọ gbọṣi e ji; ṣogan aigba hẹn whanpẹ etọn go bo gbẹ́ yin fie yè gán nọ. Nawẹ ehe yọnbasi gbọn? Na Jehovah dá aigba po nugopipe lọ po nado nọ vọ́ ede jlado wutu wẹ. To kleun mẹ, mí na gbadopọnna lilẹpe jẹhọn dagbe tọn po lilẹpe osin tọn po he nọ gọalọna aigba nado wà enẹ.

5. Nawẹ lilẹpe jẹhọn dagbe tọn nọ yì do, podọ nugbo-yinyin etẹ tọn wẹ e dohia?

⁵ Jẹhọn dagbe (oxygène) yin jẹhọn de he gbẹtọvi lẹ po nudida gbẹ̀te devo lẹ po tindo hudo etọn nado nọgbẹ̀. Sọhayinanú lẹ dohia dọ jẹhọn dagbe tọnu liva susu lẹ wẹ nudida gbẹ̀te lẹ nọ gbọ́n to owhe dopo mẹ. Nudida ehelẹ sọ nọ de ozi ylankan (dioxyde de carbone) tọ́n. Etomọṣo, yé ma ko gbọ́n jẹhọn dagbe lọ popolẹpo pọ́n, podọ ozi ylankan he yé nọ detọ́n lẹ ma nọ glọnalina jẹhọn dagbe nado tin gbede. Etẹwutu? Na Jehovah sọ wleawuna atin po ogbé lẹ po he nọ yí ozi ylankan lọ bo nọ de jẹhọn dagbe tọ́n wutu. E họnwun dọ, lilẹpe jẹhọn dagbe tọn do nugbo-yinyin nuhe tin to Owalọ lẹ 17:24, 25 mẹ tọn hia, he dọmọ: ‘Jiwheyẹwhe nọ na gbẹtọ lẹpo ogbẹ̀ po gbọfufu po.’

6. Nawẹ lilẹpe osin tọn nọ yì do, podọ etẹwẹ ehe dohia? (Sọ pọ́n apotin lọ “ Lilẹpe Osin Tọn Yin Nunina de sọn Jehovah Dè.”)

⁶ Osin tin to aigba ji na planẹti mítọn dẹn do owhè dile e jẹ do pẹẹ wutu. Eyin e ko sẹpọ owhè vude hú lehe e te wẹ, osin lẹpo wẹ na hú, podọ aigba na hùnmiyọ́n gláglá bọ gbẹninọ ma na yọnbasi to e ji. Podọ eyin aigba ko dẹn do owhè vude dogọ wẹ, osin lẹpo wẹ na sinyẹn, bọ aigba lọ blebu na taidi osin-agó blibata de. Na Jehovah ze aigba do fie yọ́n hugan lọ wutu, lilẹpe osin he to aigba ji lẹ tọn nọ hẹn gbẹninọ yọnbasi. Yozò owhè tọn nọ hẹn osin he to ohù po asisa osin tọn devo lẹ po mẹ hùnmiyọ́n, sọmọ bọ osin ehelẹ nọ tì taidi azọ̀ bo nọ wá lẹzun aslọ lẹ to agahomẹ. To owhe dopodopo mẹ, osin litli livi susu lẹ wẹ owhè nọ hẹn nado tì yiaga taidi azọ̀. Osin ehelẹ nọ nọ̀ agahomẹ na nudi azán ao whẹpo do nọ ja taidi jikun kavi osin-agó. Enẹgodo, osin lọ lẹ sọ nọ lẹkọyi ohù kavi asisa osin tọn devo lẹ mẹ, bọ lilẹpe osin tọn lọ nọ gọ̀ bẹ. Aliho dagbe he mẹ lilẹpe osin tọn ehe yin awuwlena te bo nọ zindonukọn madoalọte, dohia dọ Jehovah yin nuyọnẹntọ podọ huhlọnnọ.—Jobu 36:27, 28; Yẹwh. 1:7.

7. Etẹwẹ yin delẹ to aliho he mẹ mí sọgan dohia te dọ mí yọ́n pinpẹn nunina he yin nùdego to Salmu lẹ 115:16 mẹ lẹ tọn?

⁷ Nawẹ mí gán do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia na planẹti jiawu mítọn po nuhe to e ji lẹpo po gbọn? (Hia Salmu lẹ 115:16.) Aliho dopo wẹ nado nọ lẹnayihamẹpọn do nuhe Jehovah dá lẹ ji. Ehe na whàn mí nado nọ dopẹna Jehovah egbesọegbesọ na onú dagbe he e na mí lẹ. Podọ mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn aigba tọn, eyin mí nọ hẹn lẹdo etọn he mẹ mí nọ nọ̀ do wiweji dile e yọnbasi do.

8. Naegbọn mí sọgan dọ dọ apọ̀n mítọn yin didá to aliho jiawu de mẹ?

⁸ Apọ̀n gbẹtọvi tọn yin didá to aliho jiawu mẹ. Whenue a to adọ̀ onọ̀ towe tọn mẹ, lehe apọ̀n towe na wá te ko nọ yin awuwlena dote, podọ okàn apọ̀n tọn yọyọ fọtọ́n susu lẹ nọ yin awuwlena to nukunwhiwhe dopodopo mẹ! Dodinnanutọ lẹ dohia dọ apọ̀n mẹho de tọn nọ bẹ nudi okàn apọ̀nmẹ tọn vonọtaun (neurones) liva kanweko lẹ hẹn. Okàn ehelẹ he yin ṣiṣá dopọ po azọ́nyinyọnẹn po wẹ nọ wleawuna apọ̀n,  ehe nọ dà nudi kilo 1 daa. Mì gbọ mí ni lẹnnupọndo nugopipe jiawu he apọ̀n tindo delẹ ji.

9. Etẹwẹ dohia we dọ nugopipe he mí tindo nado dọho yin nunina de sọn Jiwheyẹwhe dè?

⁹ Nugopipe mítọn nado nọ dọho yin nujiawu de. Lẹnnupọn vude do nuhe nọ jọ to whenue a to hodọ ji. Whẹpo a na de hogbe dopo tọ́n, apọ̀n towe dona deanana azọ́nwiwa nudi agbasakàn kanweko he odẹ́ towe, vẹ́go, nùflo, aglànká po akọ́nnu towe po bẹhẹn lẹ tọn. Agbasakàn ehe lẹpo dona wazọ́n do gànmẹ na hogbe lẹ nido tọ́n ganji. Na nuhe dù nugopipe hodidọ tọn, hosọ de he yin zinzinjẹgbonu to 2019 dohia dọ ovi he ṣẹṣẹ yin jiji lẹ sọgan yọ́n ogbè mẹhe to hodọ de tọn. Ehe nọgodona nuhe dodinnanutọ susu kẹalọyi—enẹ wẹ yindọ mí nọ yin jiji po nugopipe lọ po nado yọ́n ogbè mẹde tọn podọ nado plọn ogbè lẹ. Matin ayihaawe, nugopipe hodidọ tọn mítọn yin nunina de sọn Jiwheyẹwhe dè.—Eks. 4:11.

10. Nawẹ mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn nunina hodidọ tọn he Jiwheyẹwhe na mí tọn gbọn?

¹⁰ Aliho dopo nado dohia dọ mí yọ́n pinpẹn nunina hodidọ tọn he mí tindo tọn, wẹ nado nọ basi zẹẹmẹ nuyise mítọn to Jiwheyẹwhe mẹ tọn na mẹhe e nọ paṣa dọ mí ma kẹalọyi nuplọnmẹ nulẹ-tin-yededenu tọn lẹ. (Salm. 9:1; 1 Pita 3:15) Mẹhe nọ nọgodona nuplọnmẹ enẹ lẹ na jlo dọ mí ni kẹalọyi dọ aigba po nutogbẹ̀ he to e ji lẹpo po wá gbọn kosọ dali. Eyin mí nọ yí Biblu po nuagokun he ji mí dọhodo to hosọ ehe mẹ lẹ po zan, mí sọgan yiavùnlọna Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn bo basi zẹẹmẹ nuhewutu mí do kudeji dọ Jehovah wẹ Didatọ olọn po aigba po tọn, na mẹhe jlo na dotoai lẹ.—Salm. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Naegbọn apọ̀n mítọn do jiawu?

¹¹ Nugopipe he mí tindo nado nọ flinnu jiawu taun. Wekantọ hohowhenu tọn de dọ dọ apọ̀n gbẹtọvi tọn tindo nugopipe nado nọ flin nudọnamẹ he na gọ́ owe dahodaho livi 20 nkọ. Ṣigba, to egbehe mẹsusu lẹndọ nugopipe he apọ̀n mítọn tindo nado nọ flinnu ko sọ gbloada humọ. Nugopipe jiawu nankọ die gbẹtọvi lẹ tindo!

12. Nawẹ nugopipe he mí tindo nado plọn walọ dagbe didohia nọ hẹn mí gbọnvona kanlin lẹ gbọn?

¹² To nudida he tin to aigba ji lẹpo mẹ, gbẹtọvi lẹ kẹdẹ wẹ do nugopipe lọ nado plọn walọ dagbe didohia gbọn nuhe ko jọ wayi lẹ finflin po dogbigbapọnna yé po dali. Ehe nọ zọ́n bọ mí nọ penugo nado wleawuna jijọ dagbe lẹ dogọ bo nọ diọ aliho nulẹnpọn tọn po gbẹninọ tọn mítọn po. (1 Kọl. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Na nugbo tọn, mí sọgan plọnazọ́n ayihadawhẹnamẹnu mítọn nado nọ yọ́n dagbe dovo na oylan. (Heb. 5:14) Mí sọgan plọn nado nọ do owanyi, awuvẹmẹ po lẹblanu po hia. Podọ mí sọgan wleawuna pọndohlan he sọgbe gando whẹdida dodo go.

13. Sọgbe hẹ Salmu lẹ 77:11, 12, nawẹ mí dona nọ yí nugopipe nufinflin tọn he yin nina mí zan gbọn?

¹³ Aliho dopo nado dohia dọ mí yọ́n pinpẹn nugopipe nufinflin tọn he yin nina mí tọn wẹ  nado nọ desọn ojlo mẹ bo nọ flin ojlẹ he mẹ Jehovah ko gọalọna mí bosọ miọnhomẹna mí te wayi lẹpo. Ehe na hẹn mí deji dogọ dọ ewọ nasọ gọalọna mí to sọgodo. (Hia Salmu lẹ 77:11, 12; 78:4, 7) Aliho devo wẹ nado nọ flin nudagbe he mẹdevo lẹ wà na mí lẹ bo nọ do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia yé. Dodinnanutọ lẹ ko mọdọ e yọnbasi dọ mẹhe nọ do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia lẹ ni tindo ayajẹ dogọ. Mí nasọ wà dagbe nado hodo apajlẹ Jehovah tọn na nuhe dù nuhe mí nọ de nado wọn lẹ. Di apajlẹ, Jehovah nọ flinnu to aliho pipé mẹ, ṣogan eyin mí do lẹnvọjọ hia, e nọ de nado jona mí bo nọ wọn nuhe mí ṣiwà lẹ. (Salm. 25:7; 130:3, 4) Podọ e jlo dọ mí ni nọ wà nudopolọ na mẹdevo lẹ to whenue yé vẹvẹna mí na nuhe yé ṣiwà bọ e vẹna mí de.—Mat. 6:14; Luku 17:3, 4.

14. Nawẹ mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn apọ̀n jiawu he yin nina mí tọn gbọn?

¹⁴ Mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn apọ̀n jiawu he yin nina mí tọn eyin mí nọ yí i zan nado gbògbéna Mẹlọ he na ẹn mí. Mẹdelẹ nọ de nado yí apọ̀n yetọn zan na lẹndai ṣejannabi tọn lẹ, enẹ wẹ nado ze nujinọtedo yetọn titi lẹ dai gando nuhe yin dagbe po oylan po go. Ṣigba na Jehovah wẹ dá mí wutu, e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado donukun dọ nujinọtedo etọn lẹ ni yin dagbe hugan nujinọtedo devo depope he mí sọgan zedai na míde. (Lom. 12:1, 2) Eyin mí nọgbẹ̀ sọgbe hẹ nujinọtedo etọn lẹ mí nọ tindo jijọho to gbẹzan mítọn mẹ. (Isa. 48:17, 18) Podọ mí nọ tindo lẹndai nujọnu tọn de to gbẹ̀mẹ, enẹ wẹ nado hẹn gbégbò wá na Mẹdatọ podọ Otọ́ mítọn, bosọ hẹn homẹ etọn hùn.—Howh. 27:11.

15. Nawẹ Biblu he Jehovah na mí dohia dọ ewọ yiwanna gbẹtọvi lẹ gbọn?

¹⁵ Biblu yin nunina de he Jiwheyẹwhe gbọn owanyi dali na mí. Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn gbọdo sunnu delẹ nado kàn Biblu, na ewọ nọ hò ovi aigba ji tọn etọn lẹ tọn pọ́n sisosiso wutu. Gbọn Biblu gblamẹ, Jehovah na gblọndo na kanbiọ titengbe hugan he mí gán nọ kanse  lẹ, taidi: Fie wẹ mí wá sọn? Etẹwẹ yin lẹndai ogbẹ̀ tọn? Podọ etẹwẹ sọgodo bẹhẹn? Na Jehovah jlo dọ ovi emitọn lẹpo ni yọ́n gblọndo kanbiọ enẹlẹ tọn wutu, to owhe kanweko susu lẹ gblamẹ, e gọalọna sunnu delẹ nado lẹ́ Biblu do ogbè susu mẹ. To egbehe, Biblu blebu kavi apadewhe etọn tin-to-aimẹ to ogbè 3 000 linlán mẹ! Biblu wẹ yin owe he yin lilẹdo ogbè susu mẹ bosọ yin mimá pé hugan to whenuho mẹ. Mahopọnna fie gbẹtọ lẹ nọ nọ̀ kavi ogbè he yé nọ do, suhugan yetọn wẹ tindo dotẹnmẹ hundote lọ nado plọn owẹ̀n Biblu tọn to anọ́nù-gbè yetọn mẹ.—Pọ́n apotin lọ “ Biblu Yin Lilẹdo Ogbè Aflika Tọn lẹ Mẹ.”

16. Sọgbe hẹ Matiu 28:19, 20, nawẹ mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn Biblu tọn gbọn?

¹⁶ Mí sọgan dohia dọ mí yọ́n pinpẹn Biblu tọn, eyin mí nọ hia ẹ egbesọegbesọ, nọ lẹnayihamẹpọn do nuhe e plọn mí ji, bo nọ wà nuhe go mí pé lẹpo nado yí nuhe mí plọn lẹ do yizan mẹ. Humọ, mí nọ do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn mítọn hia Jiwheyẹwhe gbọn vivẹnudido nado má owẹ̀n Biblu tọn hẹ mẹsusu dile e yọnbasi do dali.—Salm. 1:1-3; Mat. 24:14; hia Matiu 28:19, 20.

17. Nunina tẹlẹ ji wẹ mí dọhodo to hosọ ehe mẹ, podọ etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁷ Kakajẹ din, mí ko gbadopọnna nuhe Jiwheyẹwhe na mí delẹ, taidi aigba lọ, yèdọ owhé mítọn; apọ̀n mítọn he yin didá to aliho jiawu mẹ; gọna Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn, Biblu. Ṣigba, nudevo lẹ tin he Jehovah na mí, ehe mí ma gán yí nukun do mọ. Nuhọakuẹ he ma nọ yin mimọ ehelẹ na yin hodọdeji to hosọ he bọdego mẹ.