“Yé Dohún Yì Kiplu”

HOGBE ehelẹ wẹ owe Owalọ lẹ do bẹ otàn numimọ he Paulu, Balnaba, po Johanu Malku po tindo taidi mẹdehlan Klistiani lẹ to whenuena yé dla Kiplu pọ́n to 47 W.M. jẹeji. (Owalọ lẹ 13:4) Dile Kiplu diyin do to egbehe, mọjanwẹ e diyin taun do to whenẹnu to whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn.

Lopo lọ to nukunji na Lomunu lẹ, bọ yé wà nuhe go yé pé lẹpo bo yí ì to 58 J.W.M. Jẹnukọnna ojlẹ enẹ, whenuho Kiplu tọn yin awuvivi tọn de. E ko nọ̀ anademẹ Phénicie-nu lẹ, Glẹkinu lẹ, Assilianu lẹ, Pẹlsianu lẹ, podọ Egiptinu lẹ tọn glọ. Enẹgodo Awhànfuntọ sinsẹ̀n tọn lẹ, Franc-nu lẹ, po Venise-nu lẹ po dugán do e ji to Ojlẹ Nukunmahun Europe tọn mẹ podọ Ottoman lẹ dugán do e ji to godo mẹ. To 1914, Grande-Bretagne yí lopo lọ bo dugán do e ji kakajẹ whenuena e jẹ mẹdekannu to 1960.

Gbejizọnlin sadidi tọn mẹ wẹ Kiplu nọ mọ akuẹ te todin hugan, ṣigba to azán Paulu tọn gbè e tindo adọkunnu jọwamọ tọn susugege, ehe Lomunu lẹ kùn bo yí do hẹn Lomu jẹ adọkun. Sọn bẹjẹeji wẹ gànvẹẹ ko yin mimọ to lopo lọ ji, podọ nudi gànvẹẹ tọnu 250 000 wẹ ko yin kùnkùn sọn dòglọ to vivọnu ojlẹ Lomunu lẹ tọn. Ṣigba, gànvẹẹ lọ kinkọ̀n zọ́n bọ adà daho hugan zungbo yetọn tọn yin  vivasudo. Suhugan zungbo lopo lọ tọn lẹ wẹ ko busẹ sọn aimẹ to whenue Paulu yì finẹ.

Kiplu to Lomunu lẹ Glọ

Dile otanwe Encyclopædia Britannica dọ do, Jules César ze Kiplu jo na Egipti, podọ to ewọ godo, Mark Antony sọ wà onú dopolọ ga. Ṣigba, to gandudu Auguste tọn whenu, Kiplu yin gigọjo na Lomu bo nọ yin gandudeji gbọn togán de he tin to aṣẹpipa Lomu tọn glọ dali, dile Luku he kàn Owalọ lẹ do e hia pẹpẹ do. Sọlgiu Paulu wẹ yin togán to whenuena Paulu dọyẹwheho to finẹ.—Owalọ lẹ 13:7.

Pax Romana, yèdọ jijọho akọjọpli tọn he Lomu wleawuna lọ zọ́n bọ gànvẹẹ kùnkùn po azọ́nwhé Kiplu tọn lẹ po gblodeji, bo hẹn nukọnyiyi wá to ajọwiwa-liho. Lopo lọ sọ mọ akuẹ susu sọn wiwá awhànpa Lomunu lẹ tọn po sinsẹ̀nnọ he nọ basi gbejizọnlin wá finẹ nado wá sẹ̀n Aphrodite, heyin yẹwhe daho lopo lọ tọn lẹ po mẹ. Taidi kọdetọn de, aliho yọyọ lẹ, owhé lẹ, po tòhọ̀ akuẹgegenu tọn lẹ po yin gbigbá. Glẹki wẹ yin ogbè he gbayipe hugan, bọ mẹsusu nọ sẹ̀n ahọluigbagán Lomu tọn—Aphrodite, Apollo, po Zeus po. Gbẹtọ lẹ lẹzun adọkunnọ bo nọ zan gbẹzan vivomẹninọ tọn.

Ninọmẹ he Paulu dukosọhẹ to whenuena e yì Kiplu bo plọn gbẹtọ lẹ dogbọn Klisti dali lẹ niyẹn. Ṣigba, sinsẹ̀n Klistiani tọn ko yin didoai to Kiplu whẹpo Paulu do yì finẹ. Kandai Owalọ lẹ tọn dọna mí dọ to okú Stefani heyin Klistiani tintan he yin hùhù tọn godo, Klistiani fliflimẹ tọn delẹ họnyi Kiplu. (Owalọ lẹ 11:19) Gbẹdohẹmẹtọ Paulu tọn, Balnaba yin tòvi Kiplu tọn, podọ na e yọ́n ai ganji to lopo lọ ji wutu, e họnwun dọ alihiamẹtọ dagbe de wẹ e na ko yin na Paulu to gbejizọnlin yẹwhehodidọ tọn ehe whenu.—Owalọ lẹ 4:36; 13:2.

Fie Paulu Gbọn to Kiplu Lẹ

E ma na bọawu nado yọ́n fie Paulu gbọn to Kiplu lẹpo gba. Ṣigba, whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ yọ́n tito aliho tọn dagbe he tin to ojlẹ Lomu tọn whenu. Na ninọmẹ aigba lopo lọ tọn wutu, alihogbó egbehe tọn lẹ tlẹ dona hodo aliho dopolọ he tin to whenẹnu lẹ ehe ji mẹdehlan hohowhenu tọn enẹlẹ na ko gbọn.

Paulu, Balnaba, po Johanu Malku po dohún sọn Seleukia yì bato-glintẹn Salami tọn. Naegbọn yé do yì Salami, to whenuena e yindọ Pafo wẹ yin tatọ́-tònọ po bato-glintẹn daho lọ po? Tintan, Salami tin to huto whèzẹtẹn tọn, nudi kilomẹtlu 200 poun do Seleukia, to ageklo lọ ji. Dile etlẹ yindọ Lomunu lẹ ko diọ tatọ́-tònọ lọ sọn Salami yì Pafo, Salami wẹ gbẹ́ yin ahọnkan nukunhunhun, wepinplọn, po ajọwiwa po tọn to lopo lọ ji. Juvi lẹ wẹ sù hugan to Salami, podọ mẹdehlan lọ lẹ jẹ ‘yẹwheho ohó Jiwheyẹwhe tọn dọ ji to sinagọgu Ju lẹ tọn mẹ.’—Owalọ lẹ 13:5.

To egbehe, otò Salami tọn ko yin gbigbakija mlẹnmlẹn. Ṣogan, dodinnanu whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ tọn dekunnu na yindidi po adọkun otò lọ tọn po to hohowhenu. Ahi lọ  he yin nọtẹn opli tonudidọ po sinsẹ̀n lẹ po tọn yin yinyọnẹn taidi nọtẹn pipli dopọ Lomu tọn he dibla klohugan to dodinnanu he dòkuntọ lẹ ko kùn jẹgbonu to agbegbe Méditerranée tọn mẹ lẹpo mẹ. Gbakija etọn lẹ sọn ojlẹ Augusti Sesali tọn mẹ do núzinzan akuẹgegenu tọn lẹ hia taidi zannu kọmẹ tọn whẹ̀kàn hunkọhunkọ tọn lẹ, aihundatẹn lẹ, awulẹtẹn whanpẹnọ lẹ, nupọntẹn gblagada de, yọdo gbóogbó lẹ, po nupọntẹn daho he sọgan hẹn gbẹtọ 15 000 de po! Podọ gbakija tẹmpli pọ́n-ma-dekọsẹ Zeus tọn ma dẹn do finẹ.

Ṣigba, Zeus ma sọgan basi hihọ́na otò lọ ma nado yin gbigbakija gbọn aigba sisọsisọ lẹ dali gba. Aigba sisọsisọ daho de gbidi suhugan adà Salami tọn sẹ̀ to owhe 15 J.W.M., bọ Augusti vọ́ ẹ gbá to godo mẹ. Aigba sisọsisọ devo sọ gbà ẹ kija to 77 W.M. bọ e sọ vọ́ yin gbigbá whladopo dogọ. To owhe kanweko ẹnẹtọ mẹ, Salami yin gbigbà hányán gbọn aigba sisọsisọ debọdo-dego lẹ dali, podọ e ma penugo nado vọ́ gigo etọn dai tọn mọyi gba. Sọn Ojlẹ Nukunmahun Europe tọn lẹ mẹ, ohọ̀ lopo lọ tọn lẹ ko gọ́ na ogbọ̀n bọ mẹde masọ tin to yé mẹ ba.

Vlavo tòmẹnu Salami tọn lẹ kẹalọyi yẹwhehodidọ Paulu tọn kavi lala mayin didọ gba. Ṣigba Paulu dona yì dọyẹwheho to otò devo lẹ mẹ ga. Nado tọ́nsọn Salami, aliho atọ̀n wẹ tin he mẹdehlan lọ lẹ sọgan gbọn: dopo tọ́nsọn huto agewaji tọn bo gbọn osó Kyréneia tọn lẹ gblamẹ; aliho devo tọ́nsọn whèyihọ-waji bo gbọn danfafa Mésaoria tọn ji dasá lopo lọ; podọ atọ̀ntọ gbọn huto hùwaji tọn lọ ji.

Whenuho dohia dọ aliho atọ̀ntọ lọ wẹ Paulu gbọn. Aliho ehe gbọn ogle-yigba dagbe okọ́-vẹẹ tọn de ji. To nudi kilomẹtlu 50 hlan hùwaji whèyihọ tọn, aliho lọ sẹpọ tòdaho Lárnaka tọn whẹpo do há jei agewaji pete.

“Zẹ̀ Lopo lọ Go”

To madẹnmẹ, alihogbó lọ nọ hẹn mẹ jẹ tòdaho hohowhenu tọn Ledra mẹ. Nicosie heyin tatọ́-tònọ egbezangbe tọn wẹ tin to agbegbe enẹ ji todin. Kunnudenu depope masọ tin gando tintin tòdaho hohowhenu tọn enẹ go ba. Ṣigba to owhe kanweko 16tọ gblamẹ, adó Venise tọn he lẹdo Nicosie yin tòhomẹ-liho bibó de he nọ ján taun bo nọ yin yiylọdọ Tòhomẹ-liho Ledra tọn. Mí ma yọnẹn eyin gbejizọnlin Paulu tọn hẹn ẹn yì Ledra kavi lala. Nuhe Biblu dọna mí poun wẹ yindọ yé “zẹ̀ lopo lọ [pete] go.” (Owalọ lẹ 13:6) Owe lọ  The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands dọ dọ “ehe sọgan ko zẹẹmẹdo sadidi gbọn agbegbe Juvi lẹ tọn pete mẹ to Kiplu.”

E họnwun dọ ojlo Paulu tọn wẹ nado dọyẹwheho na mẹsusu to Kiplu dile e sọgan yọnbasi do. Enẹwutu, e sọgan ko gbọn aliho hùwaji tọn de sọn Ledra he gbọn Amathus po Kourion po ṣẹnṣẹn—yèdọ tòdaho awe he hunnukun taun he mẹ gbẹtọ sù te taun lẹ.

Kourion tin to agbegbe he yiaga taun de ji bọ huto he lẹdo e lẹ yido taun bo tin to dòdòmẹ. Aigba sisọsisọ he gbà Salami kija to 77 W.M. tọn gbà otò Glẹki tọn he to anademẹ Lomu tọn glọ ehe lọsu kija ga. Gbakija tẹmpli he yin kinklandowiwe na Apollo sọn owhe 100 W.M. tọn lẹ yin mimọ. Aihundatẹn lọ sọgan hẹn nupọntọ 6 000. Zannu whanpẹnọ whẹ̀kàn hunkọhunkọ tọn heyin titẹ́ do kọmẹ to ohọ̀ mẹdetiti tọn gbóogbó lẹ mẹ do gbẹzan adọkunnọ tọn he mẹsusu nọ zan to Kourion hia.

Gbejizọnlin Yì Pafo

Gbejizọnlin lọ zindonukọn sọn Kourion to aliho whèzẹtẹn-waji tọn lọ ji gbọn agbegbe ovẹn tọn de mẹ pànta aga, ṣigba to ajijimẹ, aliho lọ lilẹ́ pànta dòdòmẹ jei huto he gọ́ na zannu flinflin lẹ ji. Sọgbe hẹ otangblo Glẹki tọn, finẹ wẹ yẹwhe-yọnnu Aphrodite yin jiji sọn ohù mẹ te.

Aphrodite wẹ yin yẹwhe Glẹkinu lẹ tọn he diyin hugan to Kiplu podọ yé gbẹ́ sẹ̀n ẹn po zohunhun po kakajẹ owhe kanweko awetọ W.M. tọn. Pafo wẹ ahọnkan sinsẹ̀n-bibasi Aphrodite tọn tin te. Hùnwhẹ daho de nọ yin bibasi na ẹn to amakikọ-whenu lẹpo to finẹ. Gbẹtọ lẹ nọ tọ́nsọn Asia Pẹvi, Egipti, Glẹki, podọ sọn kaka Pẹlsia wá Pafo na hùnwhẹ lọ. To whenuena kúnkàn Ptolémée tọn lẹ to gandu do Kiplu ji, tòmẹnu Kiplu tọn lẹ jẹ sinsẹ̀n-basi hlan Falo lẹ ji.

Pafo wẹ yin tatọ́-tònọ Kiplu tọn to gandudu Lomu tọn whenu podọ họ̀nmẹ togán lẹ tọn, podọ e sọ tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado nọ basi gànkuẹ lẹ. Aigba sisọsisọ owhe 15 J.W.M. tọn lọ gba Pafo lọsu kija, podọ dile Augusti basi na Salami do, e sọ na akuẹ na vivọgbá tòdaho ehe lọsu tọn ga. Dodinnanu dòkunkun tọn lẹ ko do gbẹzan gbẹdudu tọn he adọkunnọ lẹ nọ zan to owhe kanweko tintan mẹ to Pafo hia—tòhomẹ-liho gblagada lẹ, owhé whanpẹnọ mẹdetiti tọn gbóogbó lẹ, wehọmẹ ohàn-pinplọn tọn lẹ, aihundatẹn lẹ, po nupọntẹn gblagada de po.

Nuhe yin mimọ to Pafo, fie Paulu, Balnaba, po Johanu Malku po dlapọn lọ mẹ niyẹn, podọ finẹ wẹ togán Sọlgiu Paulu—“gbẹtọ zinzintọ de”—“jlo ohó Jiwheyẹwhe tọn nado sè” te mahopọnna nukundiọsọmẹ sinsinyẹn Elima owọ́ntọ lọ tọn. ‘Awuji togán lọ do oplọn Jehovah tọn go.’—Owalọ lẹ 13:6-12.

To whenuena mẹdehlan lọ lẹ dotana yẹwhehodidọ yetọn to Kiplu, yé zindonukọn to azọ́n yetọn mẹ to Asia Pẹvi. Gbejizọnlin mẹdehlan tọn tintan he Paulu basi enẹ yin nujijọ ayidego tọn de to sinsẹ̀n Klistiani nugbo tọn hinhẹn gbayipe mẹ. Owe lọ St. Paul’s Journeys in the Greek Orient ylọ ẹ dọ “bẹjẹeji azọ́ndenamẹ Klistiani tọn podọ . . . azọ́n mẹdehlan Paulu tọn tọn.” E yidogọ dọmọ: “Kiplu tin taidi pekan de na azọ́n mẹdehlan tọn, na finẹ wẹ aliho ohù ji tọn lẹ he yì Silia, Asia Pẹvi po Glẹki po pé te.” Ṣigba pekan bẹjẹeji tọn de poun wẹ e yin. To nudi owhe 2 000 godo, azọ́n mẹdehlan Klistiani tọn gbẹ́ zindonukọn, podọ e sọgan yin didọ na nugbo tọn dọ wẹndagbe Ahọluduta Jehovah tọn ko jẹ “opodo aigba tọn.”—Owalọ lẹ 1:8.

[Yẹdide otò tọn to weda 20]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

KIPLU

NICOSIE (Ledra)

Salami

Pafo

Kourion

Amathus

Lárnaka

OSÓ KYRÉNEIA

DANFAFA MÉSAORIA

OSÓ TROODOS

[Yẹdide to weda 21]

Paulu gọ́ na gbigbọ wiwe, bo tọ́nnukunna owọ́ntọ Elima to Pafo