Etẹwẹ Yẹn Na Na Oklunọ?

Dile e yin didọ gbọn Ruth Danner dali

Mama nọ saba yìn aslan dọ 1933 yin owhe nugbajẹmẹji tọn de: Hitler hẹ́ gánzinpo ji, papa Katoliki tọn ylọ owhe enẹ dọ Owhe Wiwe, podọ owhe enẹ mẹ wẹ n’yin jiji.

MẸJITỌ ṣie lẹ nọ nọ̀ tòdaho Yutz tọn mẹ to Lorraine, to lẹdo France tọn he sẹpọ dogbó Allemagne tọn de mẹ. To 1921, Mama he yin Katoliki akonka de wlealọ hẹ Papa he yin Plọtẹstant. Mẹdaho ṣie Helen yin jiji to 1922, podọ mẹjitọ ṣie lẹ ze e yì nado yin bibaptizi to Ṣọṣi Katoliki tọn mẹ whenue e gbẹ́ pò to ovu.

To gbèdopo to 1925, Papa mọ vọkan owe La Harpe de Dieu tọn dopo yí to Allemagne-gbè mẹ. Whenue e hia owe lọ, e kudeji dọ emi ko mọ nugbo lọ. E kanwehlan zinjẹgbonutọ lọ lẹ bọ yé do Bibelforscher lẹ hlan ẹn, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yin yiylọdọ to whenẹnu to Allemagne. Tlolo, Papa jẹ nuhe e plọn lẹ lá na mẹdevo lẹ ji. Ṣigba ehe ma hẹn homẹ Mama tọn hùn. E nọ saba dọ po Allemagne-gbè akú etọn po dọ: “Wà nudepope he jlo we, ṣigba ma hodo Bibelforscher enẹlẹ blo!” Mahopọnna enẹ, Papa tẹdo nudide etọn go, podọ to 1927 e yí baptẹm bo lẹzun dopo to yé mẹ.

Taidi kọdetọn de, onọ̀ Mama tọn jẹ tuklado e ji nado gbẹ́ Papa dai. To gbèdopo to Ṣọṣi mẹ, yẹwhenọ na avase ṣọṣi watọ etọn lẹ nado “nọla na Danner, yẹwhegán lalo” enẹ. Whenue onọ̀ Mama tọn lẹkọ sọn Ṣọṣi wá whégbè, e nọ petlezìn mítọn ji bo dlan ozẹn vounvoun tọn de do Papa. Ozẹn pinpẹn enẹ gbọn ota etọn pá wayi vaun bo jẹ abọ́ ji na ẹn. Nujijọ enẹ hẹn Mama lẹnnupọn bọ e dọ dọ, ‘Sinsẹ̀n he nọ hẹnmẹ zun hlọnhutọ ma sọgan yin sinsẹ̀n dagbe de.’ E jẹ owe Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn hia ji. E ma dẹn bọ e tindo nujikudo dọ emi ko mọ nugbo lọ, podọ e yí baptẹm to 1929.

Mẹjitọ ṣie lẹ dovivẹnu vẹkuvẹku nado gọalọna yẹn po mẹdaho ṣie po nado dó mẹhe Jehovah yin na taun tọn do ahun mẹ na mí. Yé nọ hia otàn Biblu tọn lẹ na mí bo nọ kàn nuhe whàn mẹhe go Biblu donù lọ lẹ nado yinuwa to aliho mọnkọtọn mẹ sè mí. To whenẹnu, Papa gbẹ́ ozán-zọ́n wiwà dai mahopọnna dọ nudide etọn na zọ́n bọ akuẹ he na biọ whẹndo lọ mẹ ma na sù sọmọ. Nuhe zọ́n wẹ yindọ, e jlo na mọ whenu na opli Klistiani tọn lẹ yìyì, mahẹ tintindo to lizọnyizọn lọ mẹ, po nupinplọn hẹ míwu ovi etọn lẹ po.

Ojlẹ Sinsinyẹn lẹ to Nukọn Ja

Mẹjitọ ṣie lẹ nọ yí jonọ nugopọntọ tomẹyitọ lẹ gọna mẹhe nọ wadevizọn to Bẹtẹli to Suisse po France po lẹ tọn gbọzangbọzan. Mẹmẹsunnu ehelẹ nọ dọhona mí do nuhahun  he yisenọ hatọ mítọn lẹ to pipehẹ to Allemagne lẹ ji, yèdọ fie ma hú kilomẹtlu kleun delẹ do mí. Gandudu Nazi tọn nọ bẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yì osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ, bo nọ bẹ ovi yetọn lẹ sọn yé si.

Mẹjitọ mítọn lẹ ko wleawuna yẹn po Helen po nado pehẹ whlepọn he to nukọn na mí lẹ. Yé gọalọna mí nado hẹn wefọ Biblu tọn he na deanana mí delẹ do ayiha mẹ. Di apajlẹ, yé nọ dọna mí dọ: “Eyin mì ma yọ́n nuhe mì na wà to ninọmẹ de mẹ, mì flin Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6. Eyin mì to budina whlepọn wehọmẹ tọn lẹ, mì ma wọn 1 Kọlintinu lẹ 10:13 blo. Eyin mì tin mìdeṣo, mì lẹnnupọndo Howhinwhẹn lẹ 18:10 ji.” N’plọn Psalm 23 po 91 po do tamẹ bo deji dọ Jehovah na nọ basi hihọ́na mi to whepoponu.

To 1940, Nazi Allemagne tọn hò lẹdo Alsace-Lorraine tọn yí bọ gandudu yọyọ lọ biọ to mẹhe tindo mẹhowhe lẹpo si nado kọnawudopọ hẹ tonudọgbẹ́ Nazi tọn. Papa gbẹ́ nado wàmọ podọ Gestapo lẹ sìn-adán nado wle e. Whenue Mama gbẹ́ nado tọ̀ awhànwù, Gestapo lẹ jẹ adán-sìn na ewlọsu ji.

Wehọmẹ yìyì lẹzun adla. Egbesọegbesọ, klasi mítọn nọ bẹjẹeji po dẹ̀hiho na Hitler, nudọdomẹ lọ “Heil Hitler,” gọna tohàn he nọ yin jiji bọ adusilọ nọ yin dindlẹn do nukọn po. Kakati dọ mẹjitọ ṣie lẹ ni gbẹna mi nado tindo mahẹ to nuwiwa lọ lẹ mẹ, yé gọalọna mi nado plọn ayihadawhẹnamẹnu ṣie. Gbọnmọ dali, n’basi nudide ma nado dọ “Heil Hitler.” Mẹplọntọ lẹ hotómẹ na mi bo dobuna mi nado yàn mi sọn wehọmẹ. To gbèdopo whenue n’yin owhe ṣinawe mẹvi, mẹplọntọ 12 wehọmẹ lọ tọn lẹ ylọ mi wá nukọn yetọn bo hẹn mi gánnugánnu nado dọ “Heil Hitler.” Ṣigba po alọgọ Jehovah tọn po, n’hẹn tenọgli ṣie go.

Mẹplọntọ de jẹ tintẹnpọn nado doyẹklọ mi ji. E dọna mi dọ wehọmẹvi dagbe de wẹ n’yin, dọ emi yiwanna mi taun, podọ e na vẹna emi dọ n’yin yinyan sọn wehọmẹ. E dọmọ: “A ma tin to dandannu glọ nado dlẹnalọ towe do nukọn. Saa ze e yiji pẹẹde poun. Podọ e ma yin dandan dọ a ni dọ ‘Heil Hitler!’ Saa whàn onù towe yẹẹ de poun.”

Whenue n’dọ nuhe mẹplọntọ lọ dọna mi na Mama, e flin mi otàn Biblu tọn he gando jọja Heblu atọ̀n he nọte to boṣiọ ahọlu Babilọni tọn lọ nukọn go. “Etẹwẹ yin bibiọ to yé si?” wẹ e kanse. “Yé dona litai” wẹ n’dọ. “Eyin ojlẹ he mẹ yé na litai to boṣiọ lọ nukọn wẹ yé fẹ yìdo nado sìn afọpakàn yetọn lẹ, be a lẹndọ enẹ na ko sọgbe ya? Basi nudide lọ na dewe; wà nuhe a lẹndọ e sọgbe.” Taidi Ṣadlaki, Mẹṣaki po Abẹdi-nẹgo po, n’magbe nado ze dee jo na Jehovah kẹdẹ.—Dan. 3:1, 13-18.

Whlasusu wẹ mẹplọntọ lẹ yàn mi sọn wehọmẹ bo dobuna mi nado de mi sọn mẹjitọ ṣie lẹ dè. Enẹ hẹn mi hanú taun, ṣigba mẹjitọ ṣie lẹ nọ to tulina mi. Whẹpo n’do nọ dedo wehọmẹ, Mama nọ hodẹ̀ hẹ mi bo nọ biọ dọ Jehovah ni basi hihọ́na mi. N’yọnẹn dọ e na na mi huhlọn nado hẹn tenọgli ṣie go. (2 Kọl. 4:7) Papa dọna mi dọ eyin kọgbidinamẹ lọ wá hugan janwẹ, n’ma dona dibu nado lẹkọwa whégbè. “Mí yiwanna we. Ovi mítọn wẹ a na yin tẹgbẹ,” wẹ e dọ na mi. “Hiẹ po Jehovah po ṣẹnṣẹn wẹ whẹho lọ te.” Hogbe enẹlẹ na mi huhlọn nado hẹn tenọgli ṣie go.—Job 27:5.

Gestapo lẹ nọ wá owhé mítọn gbè whẹwhẹ nado dín owe Kunnudetọ lẹ tọn bosọ nọ kanhose mẹjitọ ṣie lẹ. Yé nọ plan Mama sọyi na ganhiho susu bo nọ yì de Papa po mẹdaho ṣie po sọn azọ́nwatẹn yetọn lẹ. Eyin n’lẹkọ sọn wehọmẹ, n’ma nọ yọnẹn eyin n’na mọ Mama to whégbè gba. To whedelẹnu, kọmẹnu de nọ dọna mi dọ: “Yé ko wle onọ̀ towe sọyi.” Eyin n’sè mọ, n’nọ whlá dee do họmẹ bo nọ to kinkanse dee dọ: ‘Ṣo, yasana ẹn wẹ yé ka te ya? Be n’nasọ wá mọ ẹn gbede ya?’

Mí Yin Zize Yì Osla Yasanamẹ Tọn Mẹ

To 28 janvier 1943, Gestapo lẹ wá fọ́n mí to gàn atọ̀n daa mẹ zánhomẹ. Yé dọna mí dọ eyin yẹn po mẹdaho ṣie po, gọna mẹjitọ ṣie lẹ yigbe nado kọnawudopọ hẹ tonudọgbẹ́ Nazi tọn, mí ma na yin zize yì osla yasanamẹ tọn mẹ gba. Yé na mí ganhiho atọ̀n nado wleawu.  Mama ko wleawuna ninọmẹ lọ jẹnukọn, bo ko bẹ awù mítọn lẹ po Biblu po do saki mítọn lẹ mẹ. Ehe na mí dotẹnmẹ nado yí whenu he mí tindo lọ zan nado hodẹ̀ bo na tuli ode awetọ. Papa flin mí dọ ‘nudepope ma sọgan klan mí sọn owanyi Jiwheyẹwhe tọn mẹ gba.’—Lom. 8:35-39.

Gestapo lọ lẹ lẹkọwa nugbonugbo. N’ma sọgan wọnji mẹmẹyọnnu mẹhomẹ Anglade go gbede, mẹhe mìalọ na mí bo dọ e zun whedenu na mí po dasin po. Gestapo lẹ kùn mí yì pinpán-glintẹn to Metz. Mí nọ pinpán mẹ na azán atọ̀n bo wá Kochlowice, osla daho he tin to anademẹ gànpa Auschwitz tọn glọ to Pologne de. To osun awe godo, yé bẹ mí sọn finẹ yì Gliwice, yèdọ opá yẹwhenọ-yọnnu lẹ tọn he yin didiọzun osla azọ́n sinsinyẹn wiwà tọn de. Nazi lẹ dọna mí dọ eyin mí yigbe nado doalọ alọdowemẹwe de mẹ nado dohia dọ mí mọ́n yise mítọn, yé na tún mí dote bo gọ̀ nutindo mítọn lẹ jo na mí. Papa po Mama po gbẹ́, podọ ponọ lọ lẹ dọ dọ, “Mì ma na lẹkọyi whé pọ́n gbede.”

To juin mẹ, mí yin zize yì Swietochlowice fie ota jẹ fínfẹ́n mi ji te, bo gbẹ́ pò to tuklado mi kakajẹ egbehe. Fẹ̀nyọ̀n dotukla mi taun, podọ doto he penukundo go e lọ de ofẹ̀n susu na mi bo ma tlẹ do oyẹ́n depope nado hẹn kanmẹ kú na mi. Ṣigba, nuhe pọnte to whẹho ṣie mẹ wẹ yindọ azọ́n ṣie wẹ nado nọ yilizọn na ponọ lẹ bọ enẹ nọ zọ́n bọ n’nọ yì blẹdi-datẹn de. Podọ n’nọ mọ nawe de to finẹ bọ e nọ na mi núdùdù.

Kakajẹ whenẹnu, whẹndo mítọn tin to opọ́ bo ma nọ nọ̀ po gàntọ he pò lẹ po. To octobre 1943, mí yin zize yì osla Ząbkowice tọn mẹ. Mí omẹ 60, yèdọ sunnu, yọnnu po ovivu lẹ po wẹ dọ́ ozà ohọ̀ de tọn ji. Ponọ Nazi tọn lẹ nọ na mí núdùdù he ko gble bo to wánlùn lẹ.

Mahopọnna nuhahun lọ lẹ, mí ma jogbe. Mí ko hia dogbọn azọ́n yẹwhehodidọ tọn pligidi he mí na wà to awhàn lọ godo dali to Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn mẹ. Ehe gọalọna mí nado mọnukunnujẹ nuhewutu mí do to yaji mẹ, bo yọnẹn dọ nuhahun mítọn lẹ na wá vivọnu to madẹnmẹ.

Whenue mí sè dọ awhànpa Gbekọndopọ tọn lẹ ko to sisẹpọ, mí yọnẹn dọ Nazi lẹ ko to awhànṣi. To bẹjẹeji 1945 tọn, ponọ Nazi tọn lẹ magbe nado jo osla he mẹ mí te do. To 19 février, yé hẹn mí gánnugánnu nado zingbejizọnlin gaa he diblayi kilomẹtlu 240. To osẹ ẹnẹ godo, mí wá Steinfels to Allemagne, bọ ponọ lọ lẹ bẹ mí yì fie bọmbu dòglọ tọn lẹ yin  didi do. Mẹsusu lẹndọ mímẹpo wẹ na kú. Ṣigba, awhànpa Gbekọndopọ tọn lẹ wá to gbènẹgbè bọ ponọ Nazi tọn lẹ họ̀n podọ enẹ wẹ hẹn yajiji mítọn wá vivọnu.

N’Jẹ Yanwle Ṣie lẹ Kọ̀n

To 5 mai 1945, diblayin to owhe awe daa godo, mí lẹkọwa owhé mítọn gbè to Yutz po dihó po bọ oda mítọn lẹ gọ́ na ojọ́. Mí ma ko diọ awù mítọn lẹ sọn février gbọ́n, enẹwutu mí basi nudide nado mẹ̀n yé. N’gbẹ́ nọ flin nuhe Mama nọ dọna mí dọ: “Mì ma wọnji azán ehe go gbede blo. Mí ma do nudepope. Avọ̀ he tlẹ to okọ̀ na mí lẹ lọsu ma yin mítọn. Ṣogan, mí omẹ ẹnẹ lẹpo wẹ lẹkọwa whé po nugbonọ-yinyin po. Mí ma jogbe gba.”

Whenue azọ̀n ṣie ko pọnte to osun atọ̀n godo to Suisse, n’gọ̀ wehọmẹ bẹ bo masọ dibu nado yin yinyan ba. E yọnbasi todin nado pli hẹ mẹmẹsunnu mítọn lẹ bo dọyẹwheho to gbangba. To 28 août 1947, whenue n’tindo owhe 13, n’do klandowiwe ṣie he n’ko basi na Jehovah to owhe delẹ die wayi hia to gbangba. Otọ́ ṣie yí baptẹm na mi to Otọ̀ Moselle mẹ. E jlo mi nado bẹ gbehosọnalitọ jẹeji to afọdopolọji, ṣigba Papa dọ dọ n’dona plọn azọ́n de whẹ́. N’plọn avọ̀-titọ̀. To 1951, whenue n’tindo owhe 17, n’yin didohlan Thionville taidi gbehosọnalitọ, yèdọ lẹdo he ma dẹn do mí de.

To owhe enẹ mẹ, n’yì plidopọ de to Paris bo ze yinkọ dai na sinsẹ̀nzọn mẹdehlan tọn. Na owhe ṣie ma ko pé wutu, Mẹmẹsunnu Nathan Knorr dọna mi dọ emi na hẹn alọdowemẹwe ṣie go “jẹ whedevonu.” To juin 1952, n’yin oylọ-basina nado yì klasi 21tọ Wehọmẹ Biblu Pinplọn Watchtower Giliadi tọn to South Lansing, New York, U.S.A.

Wehọmẹ Giliadi Tọn Podọ to Enẹgodo

Numimọ nankọ die! E ma ko nọ bọawuna mi dai nado dọho to mẹsusu ṣẹnṣẹn, etlẹ yin to ogbè ṣie titi mẹ. Todin, n’dona do Glẹnsigbe. Ṣigba, mẹplọntọ lọ lẹ gbọn owanyi dali gọalọna mi. Mẹmẹsunnu de tlẹ na mi yinkọ de, na n’nọ konu eyin n’to winyan kú wutu.

To 19 juillet 1953, tito-to-whinnu gbedewema-yíyí tọn mítọn wá aimẹ to Yankee Stadium to New York, bọ yẹn po Ida Candusso po yin didohlan Paris. Obu nọ di mi nado dọyẹwheho na mẹhe onú yọ́n na to Paris lẹ, ṣigba n’penugo nado plọn Biblu hẹ mẹhe tindo whiwhẹ to yé mẹ lẹ. To 1956, Ida wlealọ bo yì Aflika, ṣigba yẹn gbọṣi Paris.

To 1960, n’wlealọ hẹ mẹmẹsunnu he nọ wadevizọn to Bẹtẹli de, podọ mí yì sẹ̀n taidi gbehosọnalitọ titengbe to Chaumont po Vichy po. To owhe atọ́n godo, n’bẹ pẹ́nwe podọ enẹ zọ́n bọ n’dona doalọtena sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn. N’jẹflumẹ taun, na yanwle ṣie sọn ovu whenu gbọ́n wẹ nado biọ sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ bo gbọṣi e mẹ. Ojlẹ kleun de godo, asu ṣie gbẹ́ mi dai bo dà asi devo. Godonọnamẹ he n’mọyi sọn mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu ṣie lẹ po si gọalọna mi to owhe awusinyẹn tọn enẹlẹ gblamẹ, podọ Jehovah ma gboawupo nado to agbàn ṣie lẹ hẹn hẹ mi.—Ps. 68:19.

To alọnu din, n’nọ nọ̀ Louviers, Normandy, sẹpọ wekantẹn alahọ France tọn. Mahopọnna nuhahun agbasalilo tọn ṣie lẹ, homẹ ṣie nọ hùn nado mọdọ Jehovah to alọgọna mi. Oplọn he n’mọyi sọn mẹjitọ ṣie lẹ dè gọalọna mi nado hẹn pọndohlan he sọgbe de go kakajẹ egbehe. Yé plọn mi dọ Jehovah yin Omẹ nujọnu tọn de he n’sọgan yiwanna, bo dọhona bọ e na sè odẹ̀ ṣie lẹ. Na nugbo tọn, “etẹ yẹn na na . . . OKLUNỌ na dagbewà etọn lẹ hlan dali ṣie?”—Ps. 116:12.

[Blurb on page 6]

“Homẹ ṣie nọ hùn nado mọdọ Jehovah to alọgọna mi”

[Yẹdide lẹ to weda 5]

N’nọ zan maṣinu ehe nado gbọ whenue n’do owhe ṣidopo

[Yẹdide lẹ to weda 5]

Po mẹdehlan lẹ po gọna gbehosọnalitọ lẹ to yẹwhehodidọ vonọtaun de whenu to Luxembourg whenue n’do owhe 16

[Yẹdide lẹ to weda 5]

Yẹn po Papa po gọna Mama to plidopọ de whenu to 1953