1, 2. (a) Mẹnu wẹ yin nudida tintan Jiwheyẹwhe tọn, podọ nawẹ Jehovah yí ewọ zan gbọn? (b) Etẹwẹ dohia dọ angẹli lẹ yin tito-basina?

JEHOVAH, Didatọ wẹkẹ lọ tọn nọ wà onú etọn lẹ to aliho he yin tito-basina ganji de mẹ. Nudida etọn tintan wẹ Visunnu gbigbọmẹ tọn detọ́n dopo akàn etọn he nọ yin yiylọdọ “Ohó lọ,” na ewọ wẹ hoyidọtọ titengbe Jiwheyẹwhe tọn wutu. Ohó lọ ko yilizọn na Jehovah na owhe madosọha lẹ, na Biblu dọmọ: “To whẹwhẹwhenu wẹ Ohó lọ ko tin, podọ Ohó lọ ko tin po Jiwheyẹwhe po.” Biblu yidogọ dọmọ: “Onú lẹpo wá aimẹ gbọn ewọ [Ohó lọ] gblamẹ, podọ matin ewọ onú dopo tata ma wá aimẹ.” To nuhe hugan owhe 2 000 die, Jiwheyẹwhe do Ohó lọ, yèdọ Jesu Klisti hlan aigba ji, fie e yí nugbonọ-yinyin do wà ojlo Otọ́ etọn tọn te taidi gbẹtọ pipé de.—Joh. 1:1-3, 14.

² Whẹpo Visunnu Jiwheyẹwhe tọn do wá aigba ji, e yí nugbonọ-yinyin do yilizọn na Otọ́ etọn taidi “azọ́nwatọgan” de. (Howh. 8:30) Gbọn ewọ gblamẹ, Jehovah dá nudida gbigbọnọ livi susu devo lẹ to olọn mẹ. (Kọl. 1:16) Biblu dọna mí gando angẹli mọnkọtọn lẹ go dọmọ: “Fọtọ́n fọtọ́n lẹ to devizọnwa hlan [Jehovah], podọ fọtọ́n ao donu fọtọ́n ao ṣite to ewọ nukọn.” (Dan. 7:10) Nudida gbigbọnọ madosọha Jiwheyẹwhe tọn lẹ yin alọdlẹndo taidi ‘awhànpa’ Jehovah tọn he yin tito-basina ganji lẹ.—Ps. 103:21.

3. Nawẹ sọha sunwhlẹvu po planẹti lẹ po tọn sù sọ, podọ nawẹ yé yin tito-basina gbọn?

 ³ Etẹwẹ mí sọgan dọ gando nudida yinukundomọ lẹ taidi sunwhlẹvu po planẹti madosọha lẹ po go? Owe de na linlin gando sunwhlẹvu lẹ go to agọe dọ “linlẹn lẹnunnuyọnẹntọ lẹ tọn todin wẹ yindọ sọha sunwhlẹvu lẹ tọn he yé yọnẹn dai sin donu atọ̀n wẹ na ko tin, enẹ wẹ 300 sextillion.” Linlin lọ yidogọ dọmọ: “Eyin mẹde jlo na kàn sọha enẹ, mẹlọ dona kàn 3 bo na kàn 0 donu 23 bọdego.” Sunwhlẹvu lẹ yin tito-basina nado tin to bẹplidopọ mẹ, bọ bẹplidopọ dopodopo bẹ sunwhlẹvu liva susu lẹ hẹn, gọna planẹti susu lẹ. Suhugan bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn lẹ sọ yin tito-basina nado tin to bẹplidopọ dahodaho lẹ mẹ.

4. Naegbọn e do sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado wá tadona lọ kọ̀n dọ devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn he tin to aigba ji lẹ ni yin tito-basina?

⁴ Kẹdẹdile nudida gbigbọnọ lẹ yin tito-basina to aliho jiawu mẹ do, mọ wẹ nudida yinukundomọ he tin to agahomẹ lẹ lọsu yin tito-basina do. (Isa. 40:26) Enẹwutu, e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado wá tadona lọ kọ̀n dọ Jehovah na basi titona devizọnwatọ etọn he tin to aigba ji lẹ. Ewọ nọ jlo dọ yé ni hẹn titojininọ dagbe de go, podọ enẹ yin onú titengbe, na yé tindo azọ́n nujọnu tọn susu nado wà wutu. Nugbonọ-yinyin sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ tọn to hohowhenu podọ egbehe yin kunnudenu dejidego dọ ewọ tin hẹ yé podọ ewọ “ma yin Jiwheyẹwhe bẹwlu tọn de gba, ṣigba jijọho tọn.”—Hia 1 Kọlintinu lẹ 14:33, 40.

5. Nawẹ tito he Jehovah basi na whẹndo gbẹtọvi tọn nido gọ́ aigba lọ pete ji yin alọhẹndotena gbọn?

⁵ To whenue Jehovah dá gbẹtọvi tintan lẹ, e dọna yé dọmọ: “Mì yin sinsẹ́nnọ, bo sudeji, bosọ gọ́ aigba ji, bo dugán do e ji: bo duahọlu to whèvi ohù tọn ji, podọ to ohẹ̀ aga tọn ji, po to onú he to ogbẹ̀ lẹpo [po] ji he nọ lìn to aigba ji.” (Gẹn. 1:28) Whẹndo gbẹtọvi tọn dona sudeji to aliho he yin tito-basina de mẹ nado gọ́ aigba ji bo hẹn Paladisi lọ gbloada jẹ aigba lọ blebu ji. Tolivivẹ Adam po Evi po tọn zọ́n bọ tito Jehovah tọn yin alọhẹndotena na ojlẹ de. (Gẹn. 3:1-6) To nukọn mẹ, “OKLUNỌ sọ mọ kanyinylan gbẹtọ tọn sù gbau to aigba mẹ, podọ ayilinlẹn ayiha etọn mẹ tọn lẹpo oylan dodo wẹ to whepoponu.” Taidi kọdetọn de, “aigba sọ gble to Jiwheyẹwhe nukọn, aihọn sọ gọ́ na [danuwiwa].” Enẹwutu, Jiwheyẹwhe basi tito nado hẹn singigọ de wá aigba lọ pete ji nado và mẹylankan lẹ sudo.—Gẹn. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Naegbọn Noa mọ nukundagbe Jehovah tọn? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.) (b) Etẹwẹ jọ do mẹhe ma yin nugbonọ to azán Noa tọn gbè lẹpo go?

⁶ Ṣigba, “Noa mọ nukundagbe to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ,” na e “yin dodonọ bo pé to whẹndo [gbẹtọvi tọn] lẹ mẹ” wutu. “Noa sọ zinzọnlin hẹ Jiwheyẹwhe,” enẹwutu Jehovah na ẹn anademẹ nado basi aki daho de. (Gẹn. 6:8, 9, 14-16) Aliho he mẹ aki lọ yin bibasi te zọ́n bọ gbẹtọvi po kanlin lẹ po sọgan yin whinwhlẹngán. Po tonusise po, “Noa sọ wà kẹdẹdi enẹ he OKLUNỌ ko degbena ẹn lẹpo,” podọ na whẹndo etọn kọngbedopọ hẹ ẹ wutu, e dotana azọ́n aki bibasi tọn lọ to aliho he yin tito-basina de mẹ. To whenue nutogbẹ̀ lẹ ko biọ aki lọ mẹ godo, “OKLUNỌ sọ suhọ̀n do e.”—Gẹn. 7:5, 16.

⁷ To whenue Singigọ lọ wá aimẹ to owhe 2370 J.W.M., “onú gbẹ̀te lẹpo he tin to aigba ji wẹ [Jehovah] gbidi,” ṣigba e pò Noa nugbonọ lọ po whẹndo etọn po dogbẹ̀ to aki lọ mẹ. (Gẹn. 7:23) Mẹhe tin to aigba ji to egbehe lẹpo wẹ yin kúnkan Noa po ovi etọn lẹ po tọn gọna asi yetọn lẹ tọn. Ṣigba, gbẹtọ mayisenọ he ma biọ aki lọ mẹ lẹpo wẹ kú, na yé gbẹ́ nado dotoaina Noa, yèdọ “yẹwhehodọtọ dodo tọn” lọ wutu.—2 Pita 2:5.

8. Kunnudenu tẹwẹ dohia dọ Islaelivi lẹ yin tito-basina to aliho dagbe mẹ to whenue Jiwheyẹwhe degbena yé nado biọ Aigba Opagbe tọn lọ ji?

 ⁸ To owhe kanweko ṣinatọ̀n linlán to Singigọ lọ godo, Jiwheyẹwhe basi titona Islaelivi lẹ taidi akọta de. E basi titona adà gbẹzan yetọn tọn lẹpo, titengbe lehe yé na nọ basi sinsẹ̀n hlan ẹn do. Di apajlẹ, gbọnvona yẹwhenọ po Levinu susu lẹ po, “yọnnusi [lẹ nọ yin tito-basina] nado wadevizọn to ohọ̀n gòhọ opli tọn lọ tọn ji.” (Eks. 38:8) Ṣigba, to whenue Jehovah Jiwheyẹwhe degbena akọta Islaeli tọn nado biọ aigba Kenani tọn ji, whẹndo enẹ ma yinuwa po nugbonọ-yinyin po, podọ ewọ dọna yé dọmọ: “Nugbonugbo mìwlẹ ma na wá aigba lọ mẹ gba, gbọn ehe dali yẹn ze alọ ṣie daga dọ yẹn na hẹn mì nọ e mẹ finẹ, adavo Kalẹbu visunnu Jẹfunnẹ tọn lọ, po Jọṣua visunnu Nuni tọn lọ po,” na yé hẹn linlin dagbe wá to whenue yé yì bẹ̀ Aigba Opagbe tọn lọ pọ́n godo wutu. (Sọh. 14:30, 37, 38) To godo mẹ, sọgbe hẹ anademẹ Jiwheyẹwhe tọn, Mose deazọ́nna Jọṣua taidi mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn. (Sọh. 27:18-23) To whenue Jọṣua wleawufo nado deanana Islaelivi lẹ biọ aigba Kenani tọn ji, ewọ yin didọna dọmọ: “Yin huhlọnnọ po tudotọ dagbe de tọn po; a yin avosatọ blo, a sọ yin butọnọ blo: na OKLUNỌ Jiwheyẹwhe towe tin po hiẹ po to [fihe] hiẹ yìyì depope.”—Jọṣ. 1:9.

9. Etẹwẹ Lahabi yọnẹn gando Jehovah po omẹ etọn lẹ po go?

⁹ Na nugbo tọn, Jehovah Jiwheyẹwhe tin po Jọṣua po to fidepope he e to yìyì. Di apajlẹ, lẹnnupọndo nuhe jọ to whenue Islaelivi lẹ whèsla do fie ma dẹn do tòdaho Kenani tọn Jẹliko ji. To 1473 J.W.M., Jọṣua do sunnu awe hlan nado yì bẹ̀ Jẹliko pọ́n, podọ to finẹ yé dukosọ hẹ Lahabi galọtọ lọ. Ewọ whlá yé do ozà ohọ̀ etọn tọn ji, na mẹhe ahọlu Jẹliko tọn dohlan nado wá wle yé lẹ nikaa mọ yé. Lahabi dọna amẹ́ Islaelivi lọ lẹ dọmọ: “Yẹn yọnẹn dọ OKLUNỌ ko na aigba he mì . . . Na mí ko sè lehe OKLUNỌ hẹn osin Ohù Vẹẹ tọn hú to mì nukọn do, . . . po nuhe mì wà hlan ahọlu awe Amolinu lẹ tọn po.” E yidogọ dọmọ: “OKLUNỌ Jiwheyẹwhe mìtọn, ewọ wẹ Jiwheyẹwhe to olọn mẹ aga, podọ to aihọn ji to odò.” (Jọṣ. 2:9-11) Na Lahabi  kọngbedopọ hẹ titobasinanu Jehovah tọn to ojlẹ enẹ mẹ wutu, Jiwheyẹwhe hẹn ẹn diun dọ ewọ po whédo etọn po yin whinwhlẹngán to whenue Islaelivi lẹ gbawhàn Jẹliko tọn. (Jọṣ. 6:25) Lahabi do yise hia, bo dibusi Jehovah bosọ do sisi hia omẹ etọn lẹ.

10. Etẹwẹ Jesu dọna sinsẹ̀ngán Ju azán etọn gbè tọn lẹ, podọ naegbọn e do yí hogbe mọnkọtọn lẹ zan?

¹⁰ To anademẹ Jọṣua tọn glọ, akọta Islaeli tọn gbawhàn tòdaho Kenani tọn lẹ tọn debọdo-dego bọ aigba lọ lẹzun yetọn. Ṣigba, etẹwẹ jọ to nukọn mẹ? To owhe kanweko susu lẹ gblamẹ, Islaelivi lẹ gbà osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ pludopludo. To ojlẹ he mẹ Jehovah do Visunnu etọn hlan aigba ji, Islaelivi lẹ vẹtolina Jiwheyẹwhe podọ yé ma dotoaina afọzedaitọ etọn lẹ sọmọ bọ Jesu ylọ Jelusalẹm dọ tòdaho “he nọ hù yẹwhegán lẹ.” (Hia Matiu 23:37, 38.) Jiwheyẹwhe gbẹ́ sinsẹ̀ngán Ju lẹ dai, na yé ma yin nugbonọ na ẹn wutu. Enẹwutu, Jesu dọna yé dọmọ: “Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na yin yíyí sọn mì si bo yin yíyí na akọta de he na de sinsẹ́n etọn lẹ tọ́n.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Etẹwẹ dohia dọ to owhe kanweko tintan whenu, Jehovah jẹ nukundagbe dohia titobasinanu devo ji kakati nido yin akọta Ju lẹ tọn? (b) Mẹnu lẹ wẹ titobasinanu yọyọ he Jiwheyẹwhe kẹalọyi lọ bẹhẹn?

¹¹ To owhe kanweko tintan whenu, Jehovah gbẹ́ akọta Islaeli tọn he ma yin nugbonọ enẹ dai. Ṣigba, enẹ ma dohia dọ ewọ masọ tindo titobasinanu de to aigba ji he bẹ devizọnwatọ etọn nugbonọ lẹ hẹn gba. Jehovah jẹ nukundagbe etọn dohia titobasinanu devo ji, ehe yin zize sinai do Jesu Klisti po nuplọnmẹ etọn lẹ po ji. Titobasinanu enẹ wá aimẹ to azán Pẹntikọsti tọn gbè to owhe 33 W.M. To ojlẹ enẹ mẹ, nudi devi Jesu tọn 120 wẹ pli dopọ to owhé de gbè to Jelusalẹm, bọ “to ajiji mẹ, nudidọ de he taidi jẹhọn sinsinyẹn de tọn wá sọn olọn mẹ, bosọ gọ́ ohọ̀ he mẹ yé sinai do lọ pete. Podọ yé mọ odẹ́ lẹ taidi miyọ́n bọ e gbàpe, e sọ jẹ do dopodopo yetọn ji, yemẹpo sọ gọ́ na gbigbọ wiwe bo jẹ ogbè voovo yí do dọho ji kẹdẹdile gbigbọ lọ na yé nado dọho do.” (Owalọ 2:1-4) Nujijọ jiawu ehe do kunnudenu he dutomẹji hia dọ Jehovah tin to godona titobasinanu yọyọ enẹ he bẹ devi Klisti tọn lẹ hẹn.

¹² To azán vonọtaun enẹ gbè, “nudi alindọn foo-fọtọ́n wẹ yin yiyidogọ” hodotọ Jesu tọn lẹ. Humọ, “Jehovah zindonukọn nado to gbẹtọ lẹ hẹnwa egbesọegbesọ nado kọnawudopọ hẹ yé to aliho whlẹngán tọn lọ ji.” (Owalọ 2:41, 47) Enẹwutu, azọ́n yẹwhehodọtọ owhe kanweko tintan tọn enẹlẹ tọn tindo kọdetọn dagbe sọmọ bọ “ohó Jiwheyẹwhe tọn to whinwhẹ́n deji, podọ sọha devi lẹ tọn to jijideji susu tlala to Jelusalẹm.” Podọ “yẹwhenọ susugege sọ jẹ tonusena yise lọ ji.” (Owalọ 6:7) Gbọnmọ dali, gbẹtọ ahundoponọ susu kẹalọyi nuplọnmẹ he hagbẹ titobasinanu yọyọ ehe tọn lẹ to lilá. To godo mẹ, Jehovah vọ́ do kunnudenu godonọnamẹ etọn tọn hia to whenue e jẹ “omẹ akọta lẹ tọn lẹ” hẹnwa agun Klistiani tọn lọ mẹ ji.—Hia Owalọ lẹ 10:44, 45.

13. Azọ́n tẹwẹ Jiwheyẹwhe dena titobasinanu yọyọ etọn?

¹³ Ayihaawe depope ma tin gando azọ́n he Jiwheyẹwhe dena hodotọ Klisti tọn lẹ nado wà go. Jesu lọsu ze apajlẹ dai na yé, na to baptẹm etọn godo tlolo, e jẹ yẹwhehodọ gando “ahọluduta olọn tọn” go ji. (Mat. 4:17) Jesu plọn devi etọn lẹ nado nọ wà azọ́n dopolọ. E dọna yé dọmọ: “Mìwlẹ na yin kunnudetọ ṣie to Jelusalẹm podọ to Jude po Samalia lẹpo po, podọ kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” (Owalọ 1:8) Hodotọ dowhenu tọn Klisti tọn lẹ mọnukunnujẹ nuhe yin bibiọ to yé si mẹ ganji. Di apajlẹ, to Antioku Pisidia tọn, Paulu po Balnaba po yí adọgbigbo do dọna Juvi agọjẹdomẹtọ lẹ dọmọ: “Dandan wẹ e yin dọ ohó Jiwheyẹwhe  tọn ni yin didọhlan mì whẹ́. Na mìwlẹ to tùntùn in dlan bo ma mọ mìdelẹ di mẹhe jẹna ogbẹ̀ madopodo wutu, mì pọ́n! míwlẹ lẹhlan akọta lẹ. Na nugbo tọn, Jehovah ko yí ohó ehelẹ do degbena mí dọ, ‘Yẹn ko de we taidi hinhọ́n akọta lẹ tọn, na hiẹ nido yin whlẹngán kakajẹ opodo aigba tọn.’” (Owalọ 13:14, 45-47) Bẹsọn owhe kanweko tintan whenu, adà aigba ji tọn titobasinanu Jiwheyẹwhe tọn ko jẹ nuhe Jehovah wà nado whlẹn gbẹtọvi lẹ gán lọ lá na yé ji.

14. Etẹwẹ jọ do Jelusalẹm go to owhe kanweko tintan whenu, ṣigba mẹnu lẹ wẹ luntọ́n?

¹⁴ To paa mẹ, Juvi lẹ ma kẹalọyi wẹndagbe lọ, podọ yé jiya nugbajẹmẹji tọn, na Jesu ko na avase devi etọn lẹ dọmọ: “To whenue mì mọ awhànpa lẹ lẹdo Jelusalẹm pé, whenẹnu mì ni yọnẹn dọ vọjijẹ etọn ko dọnsẹpọ. To whenẹnu, mì gbọ mẹhe to Jude lẹ ni jẹ hinhọ̀n ji yì osó lẹ ji, podọ mì gbọ mẹhe tin to e mẹ lẹ ni tọ́n, podọ mì gbọ mẹhe to gbétatò lẹ mẹ ni ma biọ e mẹ blo.” (Luku 21:20, 21) Nuhe Jesu dọ dọdai etọn lọ mọ hẹndi. Na gufinfọn Juvi lẹ tọn wutu, awhànfuntọ Lomu tọn lẹ lẹdo Jelusalẹm pé to anademẹ Cestius Gallus tọn glọ to owhe 66 W.M. Ṣigba to ajiji mẹ, awhànfuntọ enẹlẹ lẹkọyi, podọ enẹ hùn dotẹnmẹ dote na hodotọ Jesu tọn lẹ nado tọ́n sọn Jelusalẹm po Jude po. Sọgbe hẹ nuhe whenuho-kantọ Eusèbe dọ, mẹsusu họ̀n dasá Tọ̀sisa Jọdani tọn yì Pella to Pelea. To owhe 70 W.M., awhànfuntọ Lomu tọn lẹ lẹkọwa to anademẹ Awhàngán Titus tọn glọ bo và Jelusalẹm sudo. Ṣigba, Klistiani nugbonọ lẹ luntọ́n, na yé setonuna avase Jesu tọn wutu.

15. Agun Klistiani tọn jideji mahopọnna etẹ?

¹⁵ Mahopọnna nuhahun, homẹkẹn po whlepọn yise tọn devo he hodotọ Klisti tọn lẹ pehẹ lẹ po, agun Klistiani tọn jideji taun to owhe kanweko tintan whenu. (Owalọ 11:19-21; 19:1, 19, 20) Klistiani dowhenu tọn enẹlẹ tindo kọdetọn dagbe to gbigbọ-liho, na Jiwheyẹwhe dona yé wutu.—Howh. 10:22.

16. Etẹwẹ yin bibiọ to Klistiani dopodopo si nado sọgan lodo to gbigbọ-liho?

¹⁶ Klistiani dopodopo dona nọ dovivẹnu nado sọgan lodo to gbigbọ-liho. Dandannu wẹ e yin dọ yé ni nọ plọn Owe-wiwe lẹ po sọwhiwhe po, nọ yì opli sinsẹ̀n-bibasi tọn lẹ to gbesisọ mẹ, bosọ nọ yí zohunhun do tindo mahẹ to azọ́n wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn lilá mẹ. Nuwiwa gbigbọmẹ tọn enẹlẹ gọalọna omẹ Jehovah tọn lẹ nado lodo to gbigbọ-liho bo hẹn pọninọ go to ojlẹ lọ mẹ, podọ nudopolọ wẹ yé nọ wà na mí to egbehe. Mẹho agun tọn lẹ po devizọnwatọ lizọnyizọnwiwa tọn lẹ po nọ desọn ojlo mẹ nado dovivẹnu bo gọalọna mẹhe kọnawudopọ hẹ agun dowhenu tọn he yin tito-basina ganji lọ lẹ. (Flp. 1:1; 1 Pita 5:1-4) Podọ lehe dlapọn nugopọntọ tomẹyitọ lẹ taidi Paulu tọn na ko nọ yin ojlẹ ayajẹ tọn na agun lẹ do sọ! (Owalọ 15:36, 40, 41) Kanṣiṣa he tin to aliho he mẹ mí nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe te to egbehe po aliho he mẹ Klistiani owhe kanweko tintan tọn lẹ sẹ̀n ẹn te po ṣẹnṣẹn jiawu taun. Lehe mí dopẹ́ dọ Jehovah basi titona devizọnwatọ etọn lẹ to ojlẹ enẹ mẹ podọ to egbehe do sọ! *

17. Etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁷ Dile aihọn Satani tọn to sisẹpọ opodo to azán godo tọn ehelẹ mẹ, adà aigba ji tọn titobasinanu Jehovah tọn to mizọnmizọn ji hugan gbede pọ́n. Be hiẹ to zọnlinzin afọsu-afọsi hẹ titobasinanu enẹ ya? Be hiẹ to nukọnyi to gbigbọ-liho ya? Hosọ he bọdego na do lehe mí sọgan wàmọ do hia.