Masaligan Bala Ini nga Libro?

“Mas madamo nga mga tanda sang pagkamasaligan ang makita ko sa Biblia sangsa bisan anong indi relihioso [kalibutanon] nga maragtas.”​—⁠Sir Isaac Newton, kilala nga Ingles nga sientipiko.¹

MASALIGAN bala ini nga libro​—⁠ang Biblia? Nagapatuhoy bala ini sa mga tawo nga nabuhi gid, sa mga duog nga nagluntad matuod, kag sa mga butang nga natabo gid? Kon amo, dapat may yara pamatuod nga ginsulat ini sang mahalungon kag bunayag nga mga manunulat. Ang pamatuod matigayon. Ang daku nga bahin sini nasapwan nga nalubong sa idalom sang duta, kag kapin pa gani ang yara sa sulod mismo sang libro.

Pagkutkot sa Ebidensia

Ang pagtukib sa dumaan nga mga kasangkapan nga nalubong sa idalom sang mga pungsod nga ginasambit sa Biblia nagasuporta sa pagkasibu sang mga maragtas kag mga duog nga ginapatuhuyan sa Biblia. Binagbinaga ang pila lamang sang ebidensia nga nakutkutan sang mga arkeologo.

Si David, ang maisog nga lamharon nga manugpahalab nga nangin hari sang Israel, kilala gid sang mga bumalasa sang Biblia. Ang iya ngalan 1,138 ka beses nga ginasambit sa Biblia, kag ang ekspresyon nga “Balay ni David”​—⁠nagapatuhoy masami sa iya dinastiya​—⁠nagalutaw sing 25 ka beses. (1 Samuel 16:​13; 20:16) Apang, tubtob sining karon lang, wala sing maathag nga ebidensia luwas sa Biblia nga si David nabuhi anay. Isa lamang bala ka ginahanduraw nga karakter si David?

Sang 1993 ang isa ka grupo sang mga arkeologo, nga ginpangunahan ni Propesor Avraham Biran, nakatukib sing makapakibot nga butang, nga ginreport sa Israel Exploration Journal. Sa nahamtangan sang isa ka dumaan nga bulubungyod nga gintawag Tel Dan, sa naaminhan nga bahin sang Israel, nakatukib sila sing bato nga basalt. Natigib sa bato ang mga pulong nga “Balay ni David” kag “Hari sang Israel.”² Ang inskripsion, nga napetsahan sing ikasiam nga siglo B.⁠C.⁠E., ginasiling nga bahin kuno sang isa ka monumento para sa kadalag-an nga ginpatindog sang mga Aramaeanhon​—⁠mga kaaway sang Israel nga nagpuyo anay sa sidlangan. Ngaa importante gid ining dumaan nga inskripsion?

Pasad sa report ni Propesor Biran kag sang iya kaupod nga, si Propesor Joseph Naveh, ang isa ka artikulo sa Biblical Archaeology Review nagsiling: “Amo ini ang una nga tion nga ang ngalan nga David nasapwan sa isa ka dumaan nga inskripsion luwas sa Biblia.”3 a May butang pa nga talalupangdon sa inskripsion. Ang ekspresyon nga “Balay ni David” nasulat nga isa ka tinaga. Ang eksperto sa lenguahe nga si Propesor Anson Rainey nagpaathag: “Ang tinaga nga nagatunga . . . masami nga ginakuha, labi na kon ang kombinasyon isa ka kilala gid nga pinasahi nga ngalan. ‘Ang Balay ni David’ isa gid ka pinasahi politikal kag geograpiko nga ngalan sang tungatunga sang ikasiam nga siglo B.⁠C.⁠E.”⁵ Gani mahimo gid nga kilala anay si Hari David kag ang iya dinastiya sa dumaan nga kalibutan.

Nagluntad gid bala ang Ninive​—⁠ang dakung siudad sang Asiria nga ginasambit sa Biblia? Tubtob sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, wala ini ginapatihan sang pila ka kritiko sa Biblia. Apang sang 1849, nakutkutan ni Sir Austen Henry Layard ang kagulub-an sang palasyo ni Hari Senaquerib sa Kuyunjik, isa ka duog nga napamatud-an nga bahin sang dumaan nga Ninive. Sa amo, bangod sini naghipos ang mga kritiko. Apang kapin pa ang ginpahayag sining mga kagulub-an. Sa mga dingding sang isa ka wala maguba nga hulot amo ang laragway nga nagapakita sang pagbihag sa isa ka siudad nga may mabakod nga mga pader, kag ang mga bihag nagamartsa sa atubangan sang nagabihag nga hari. Sa ibabaw  sang hari amo ining inskripsion: “Si Senaquerib, hari sang kalibutan, hari sang Asiria, nagapungko sa nîmedu -trono kag nagausisa sa mga inati (nga ginkuha) gikan sa Laquis (La-ki-su).”⁶

Ining laragway kag inskripsion, nga makit-an sa British Museum, nagahisanto sa kasaysayan sang Biblia tuhoy sa pagbihag ni Senaquerib sa siudad sang Laquis sa Judea, nga narekord sa 2 Hari 18:​13, 14. Nagkomento tuhoy sa importansia sang natukiban, si Layard nagsulat: “Sin-o ang magapati nga mahimo ukon posible, antes sining mga natukiban, nga sa idalom sang tinumpok nga duta kag mga sagbot nga nahamtangan sang Ninive, masapwan ang maragtas tuhoy sa mga inaway nga natabo sa ulot ni Ezequias [hari sang Juda] kag ni Senaquerib, nga ginsulat mismo ni Senaquerib sa tion gid nga natabo ang inaway, kag nagapamatuod sa pinakadiutay nga mga detalye sa rekord sang Biblia?”⁷

Ang mga arkeologo nakakutkot sing madamo pa nga mga kasangkapan​—⁠mga kolon, mga kagulub-an sang mga tinukod, mga tapitapi nga daga, mga sensilyo, mga dokumento, mga monumento, kag mga inskripsion​—⁠nga nagapamatuod sa pagkasibu sang Biblia. Natukiban sang mga manugkutkot ang siudad sang Ur sa Caldea, ang komersial kag relihioso nga sentro nga ginpuy-an anay ni Abraham.⁸ (Genesis 11:​27-31) Ang Nabonidus Chronicle, nga nakutkutan sang ika-19 nga siglo, nagalaragway sang pagkapukan sang Babilonia kay Ciro nga Daku sang 539 B.⁠C.⁠E., isa ka hitabo nga ginasaysay sa Daniel kapitulo 5.⁹ Ang isa ka inskripsion (ang mga bahin sini ginatipigan sa British Museum) nga nasapwan sa isa ka may arko nga alagyan sa dumaan nga Tesalonica nagaunod sing mga ngalan sang mga manuggahom sang siudad nga ginlaragway subong mga “politarch,” isa ka tinaga nga indi kilala sa kinaandan sadto nga literatura sang mga Griego apang gingamit sang manunulat sang Biblia nga si Lucas.¹⁰ (Binuhatan 17:​6, footnote) Sa amo, napamatud-an sa sini ang pagkasibu ni Lucas​—⁠subong nga napamatud-an na man ang iya pagkasibu sa iban pa nga mga detalye.​—⁠Ipaanggid ang Lucas 1:⁠3.

Apang, ang mga arkeologo indi sa tanan nga tion nagahisantuanay, kag sa Biblia man. Walay sapayan sini, ang Biblia nagaunod sing mabakod nga ebidensia nga isa ini ka libro nga masaligan.

Ginpresentar nga May Pagkabunayag

Ang bunayag nga mga istoryador magarekord indi lamang sing mga pagdaug (subong sang inskripsion tuhoy sa pagbihag ni Senaquerib sa Laquis) kundi sing mga pagkalutos man, indi lamang sing mga kadalag-an kundi sing mga kapaslawan man, indi lamang sing mga kusog kundi sing mga kaluyahon man. Pila lamang ka maragtas sang kalibutan ang nagapakita sini nga pagkabunayag.

Tuhoy sa Asirianhon nga mga istoryador, si Daniel D. Luckenbill nagpaathag: “Maathag sa masami nga bangod sang bugal sang hari indi masaligan ang pagkasibu sang maragtas.”¹¹ Nagapakita sining “bugal sang hari,” ang rekord sang maragtas tuhoy sa Asirianhon nga si Hari Ashurnasirpal nagapabugal: “Harianon ako, halangdon ako, mataas ako, gamhanan ako, ginapadunggan ako, ginahimaya ako, nagapanguna ako, may gahom ako, isganan ako, subong ako kaisog sa leon, kag baganihan ako!”¹² Batunon mo bala nga sibu gid ang tanan nga mabasa mo sa sina nga mga rekord sang maragtas?

Sa kabaliskaran, ang mga manunulat sang Biblia nagpakita sing makapalig-on nga pagkabunayag. Prangka nga ginsugid ni Moises, nga lider sang Israel, ang mga kakulangan sang iya utod, nga si Aaron, sang iya utod nga si Miriam, sang iya mga hinablos nga sanday Nadab kag Abihu, kag sang iya katawhan, subong man ang iya mismo mga sayop. (Exodo 14:​11, 12; 32:​1-6; Levitico 10:​1, 2; Numeros 12:​1-3; 20:​9-12; 27:​12-14) Ang daku nga mga sala ni Hari David wala gintago kundi ginrekord​—⁠kag ginhimo ina samtang nagahari pa si David. (2 Samuel, kapitulo 11 kag 24) Si Mateo, nga manunulat sang libro nga may ngalan niya, nagsugid kon paano ang mga apostoles (lakip sia) nagsinuay tuhoy sa kon sin-o ang importante sa ila kag kon paano nila ginbiyaan si Jesus sang gab-i nga  gindakop sia. (Mateo 20:​20-24; 26:56) Ang mga manunulat sang mga sulat sa Cristianong Griegong Kasulatan prangka nga nagkilala sa mga problema, lakip ang seksuwal nga imoralidad kag mga pagbinahinbahin, sa pila sang unang Cristianong mga kongregasyon. Kag prangka nga gin-atubang nila yadtong mga problema.​—⁠1 Corinto 1:​10-13; 5:​1-13.

Ining prangka, bunayag nga pagreport nagapakita sing sinsero nga kabalaka sa kamatuoran. Sanglit ginreport sang mga manunulat sang Biblia ang indi maayo nga impormasyon tuhoy sa ila mga hinigugma, sa ila katawhan, kag bisan sang ila mismo kaugalingon, wala bala sing makatarunganon nga rason nga saligan ang ila mga sinulatan?

Sibu sa mga Detalye

Sa mga asunto sa korte, ang pagkamapatihan sang testimonya sang isa ka testigo masami nga ginapamatud-an sang diutay nga mga kamatuoran. Ang paghisantuanay sang diutay nga mga detalye mahimo nga magapamatuod nga sibu kag bunayag ang testimonya, samtang ang daku nga mga pagsumpakilay mahimo nga magabuyagyag nga ini nga testimonya ginhimuhimo lamang. Sa pihak nga bahin, ang sobra ka areglado nga kasaysayan​—⁠isa nga detalyado gid​—⁠mahimo man magpamatuod nga ini isa ka butig nga testimonya.

Kamusta ang “testimonya” sang mga manunulat sang Biblia sa sining bahin? Ang mga manunulat sang Biblia nagpakita sing talalupangdon nga paghisantuanay. Nagahisantuanay ang pinakadiutay nga mga detalye. Apang, ang paghisantuanay wala maareglar sing maayo, nga mahimo magpautwas sing suspetsa nga may paghimbunay nga natabo. Maathag nga wala ginplanuhan ang natabuan nga mga butang, apang masami nga sing dihungod nagahisantuanay ang mga manunulat. Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

Ang manunulat sang Biblia nga si Mateo nagsulat: “Kag nakita ni Jesus, pag-abot niya sa balay ni Pedro, ang iya ugangan nga babayi nga nagahigda kag ginahilanat.” (Mateo 8:14) Naghatag diri si Mateo sing isa ka makawiwili apang indi kinahanglanon nga detalye: may asawa si Pedro. Ining diutay nga kamatuoran ginsuportahan ni Pablo, nga nagsulat: “Wala bala ako sing kinamatarong nga magpaupod sing Cristianong asawa, subong sang iban nga mga apostoles kag . . . ni Cefas?”⁠ b (1 Corinto 9:​5, The New English Bible) Ginapakita sang konteksto nga ginaapinan ni Pablo ang iya kaugalingon batok sa walay kamatuoran nga mga kritisismo. (1 Corinto 9:​1-4) Maathag nga ining diutay nga detalye​—⁠nga si Pedro may asawa​—⁠wala ginsambit ni Pablo agod suportahan ang pagkasibu sang rekord ni Mateo kundi natabuan lamang.

Ang tanan nga apat ka manunulat sang Ebanghelyo​—⁠sanday Mateo, Marcos, Lucas, kag Juan​—⁠nagrekord nga sang gab-i nga gindakop si Jesus, ang isa sang iya mga disipulo naggabot sing espada kag ginlabo ang isa ka ulipon sang mataas nga saserdote, kag nautod ang dulunggan sang tawo. Ang Ebanghelyo ni Juan lamang ang nagreport sing daw indi kinahanglanon nga detalye: “Ang ngalan sang ulipon amo si Malco.” (Juan 18:​10, 26) Ngaa si Juan lamang ang nagsambit sang ngalan sang tawo? Ang pila pa ka bersikulo sa ulihi nga bahin sang rekord nagahatag sing isa ka diutay nga detalye nga wala masambit sa iban nga bahin: si Juan “nakilala sang mataas nga saserdote.” Kilala man sia sang panimalay sang mataas nga saserdote; kilala sia sang mga suluguon, kag kilala man niya sila. (Juan 18:​15, 16) Gani, natural lamang, nga ginsambit ni Juan ang ngalan sang nasamaran nga lalaki, samtang ang iban nga mga manunulat sang Ebanghelyo, nga wala  makakilala sa sini nga tawo, wala magsambit sing iya ngalan.

Kon kaisa, ang detalyado nga mga paathag wala ginasambit sa isa ka kasaysayan apang ginahatag sa iban nga bahin paagi sa mga pinamulong nga dihungod nga ginasambit. Halimbawa, ang kasaysayan ni Mateo sang si Jesus ginausisa sang Judiyong Sanhedrin nagasiling nga ang iban nga mga tawo nga didto sadto “nagtampa sa iya sa nawong, nga nagasiling: ‘Itagna sa amon, ikaw nga Cristo. Sin-o ang nagsumbag sa imo?’ ” (Mateo 26:​67, 68) Ngaa ginpangabay nila si Jesus nga “itagna” kon sin-o ang nagsumbag sa iya, samtang nagatindog sa atubangan niya mismo ang nagsumbag sa iya? Wala ginapaathag ni Mateo kon ngaa. Apang ginhatag sang duha pa sa mga manunulat sang Ebanghelyo ang kulang nga detalye: gintabunan sang mga nagahingabot kay Jesus ang iya nawong antes sia gintampa. (Marcos 14:​65; Lucas 22:64) Nagsulat si Mateo nga wala nagasapak kon bala nahatag ang tanan nga detalye.

Ang Ebanghelyo ni Juan nagasugid tuhoy sa isa ka okasyon nga nagtipon ang isa ka dakung kadam-an agod mamati sa pagpanudlo ni Jesus. Suno sa rekord, sang makita ni Jesus ang kadam-an, “sia nagsiling kay Felipe: ‘Diin kita mabakal sing tinapay agod makakaon sila?’ ” (Juan 6:5) Sa tanan nga disipulo nga didto sadto, ngaa si Felipe ang ginpamangkot ni Jesus kon sa diin sila makabakal sing tinapay? Wala ginsambit sang manunulat kon ngaa. Apang, sa isa ka kaanggid nga kasaysayan, ginreport ni Lucas nga natabo ini nga butang malapit sa Betsaida, ang siudad sa aminhan nga baybayon sang Dagat sang Galilea, kag ginasambit sa pamuno nga bahin sang Ebanghelyo ni Juan nga si “Felipe taga-Betsaida.” (Juan 1:​44; Lucas 9:10) Gani makatarunganon lamang nga pamangkuton ni Jesus ang isa ka tawo nga nagapuyo malapit didto. Ang paghisantuanay sang mga detalye talalupangdon gid, apang maathag nga wala ginhungod.

Sa pila ka kaso ang kakulang sing pila ka detalye nagapamatuod pa gid nga mapatihan ang manunulat sang Biblia. Halimbawa, ang manunulat sang 1 Hari nagasugid tuhoy sa grabe gid nga pagbangag sang duta sa Israel. Tuman gid sadto ka grabe amo kon ngaa ang hari wala makakita sing bastante nga tubig kag hilamon agod mabuhi ang iya mga kabayo kag mga mula. (1 Hari 17:​7; 18:5) Apang, ang amo gihapon nga kasaysayan nagasugid nga nagpasag-ub si manalagna Elias sing madamo nga tubig sa Bukid Carmel (agod gamiton para sa halad) kag napuno ang kalog sa palibot sini nga ayhan 1,000 ka metro kuwadrado ang kasangkaron. (1 Hari 18:​33-35) Sa tion nga grabe gid ang pagbangag sang duta, sa diin maghalin ang tubig? Wala ini ginpaathag sang manunulat sang 1 Hari. Apang, nahibaluan sang bisan sin-o nga nagapuyo sa Israel nga ang Carmel nahamtang sa baybayon sang Mediterranean Sea, nga ginapakita sang natabuan lamang nga komento sa ulihi nga bahin sang kasaysayan. (1 Hari 18:43) Kon amo, madali makakuha sing tubig sa dagat. Kon ining libro nga detalyado naman sa iban nga bahin isa lamang ka sugilanon nga nagapakunukuno nga isa ka katunayan, ngaa pabay-an sang manunulat sini ang daw indi pagsinantuanay sa sinulatan, kon sia isa ka tuso nga manuglimbong?

Gani masaligan bala ang Biblia? Ang mga arkeologo nakakutkot sing bastante nga mga kasangkapan sa pagpamatuod nga ang Biblia nagapatuhoy sa matuod nga katawhan, matuod nga mga duog, kag matuod nga mga hitabo. Apang, ang labi pa nga makakumbinsi, amo ang ebidensia nga masapwan sa Biblia mismo. Wala sing ginhinago ang bunayag nga mga manunulat​—⁠bisan ang ila kaugalingon​—⁠sang ginrekord nila ang matuod gid nga natabo. Ang pagsinantuanay sang mga sinulatan, lakip ang mga butang nga natabuan lamang, nagapamatuod nga ang “testimonya” matuod gid. Bangod sining “mga tanda sang pagkamasaligan,” ang Biblia, sa pagkamatuod, isa ka libro nga imo masaligan.

[Mga nota]

[Retrato sa pahina 15]

Isa ka bahin sang Tel Dan

[Retrato sa pahina 16, 17]

Eskultura sa pader sang Asiria nga nagalaragway sang paglikop sa Laquis, nga ginasambit sa 2 Hari 18:​13, 14