Nagluntad ang kabuhi sa duta bangod sa natabuan nga “mga insidente,” nga ang pila sini wala mahibaluan ukon wala mahangpan sing bug-os tubtob sang ika-20 nga siglo. Ini nga mga insidente nagalakip sa masunod:

• Ang nahamtangan sang duta sa Milky Way galaxy kag sa solar system, subong man ang orbit, paghilay, kadasigon sang pagtiyog, kag ang indi kinaandan nga bulan sini

• Ang magnetic field kag atmospera nga nagaamlig sa duta

• Ang natural nga mga siklo nga nagapasag-uli kag nagatinlo sang suplay sang hangin kag tubig sa duta

Samtang ginabinagbinag mo sing isaisa ini nga mga topiko, pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Ini bala nga mga butang natabuan lang ukon may nagdesinyo?’

Kon magsulat ka sang imo adres, ano ang imo ginasulat? Ginasulat mo ang ngalan sang inyo pungsod, siudad, kag kalye. Mahimo naton mapaanggid ang Milky Way galaxy sa “pungsod” nga nahamtangan sang duta, ang solar system—nga nagalakip sa adlaw kag mga planeta—sa “siudad,” kag ang orbit, sa “kalye.” Bangod sa moderno nga astronomiya kag physics, nahangpan sang mga sientipiko nga pinakamaayo ang nahamtangan sang duta sa uniberso.

Halimbawa, ang aton “siudad,” ukon solar system, nahamtang sa pinakamaayo nga bahin sang Milky Way galaxy—indi tuman kalapit kag indi man tuman kalayo gikan sa sentro sini. Ining “duog nga puede mapuy-an,” suno sa mga sientipiko, nagaunod sing hustuhan nga mga elemento sang kemikal nga kinahanglan para masakdag ang kabuhi. Kon tuman ini kalayo gikan sa sentro, mangin maiwat ini nga mga elemento; kon tuman naman kalapit, mangin makatalagam gid ini bangod sang madamo nga makamamatay nga radiasyon kag iban pa nga elemento. “Eksakto gid ang aton nahamtangan,” siling sang Scientific American nga magasin.¹

Maayo gid nga “kalye”: Pinakamaayo gid nga “kalye” sa “siudad,” ukon solar system, ang nahamtangan sang duta. Mga 150 milyones kilometros gikan sa adlaw, ini nga orbit nahamtang sa duog nga puede mapuy-an bangod indi ini tuman katugnaw kag indi man tuman kainit. Isa pa, ang ruta sa paglibot sang duta halos pabilog, amo nga halos pareho ang aton kalayuon gikan sa adlaw sa bug-os nga tuig.

Sa pihak nga bahin, ang adlaw isa gid ka maayo nga ginahalinan sang enerhiya. Wala ini nagakahubsan, tamatama ang kadakuon, kag nagapagua ini sing hustuhan nga kabaskugon sang enerhiya. Gani gintawag ini nga “pinasahi gid nga bituon.”²

Pinakamaayo nga “kaingod”: Wala na sing maayo pa nga kaingod ang duta sangsa bulan. Sulusobra lang sa ikap-at nga bahin  sang duta ang kadakuon sang bulan. Gani kon ipaanggid sa iban nga bulan sa aton solar system, pinasahi ang proporsion nga kadakuon sang aton bulan sa aton planeta. Imposible nga natabuan lang ini!

Isa pa, ang bulan amo ang rason sang pagtaub kag paghunas, nga may daku nga papel sa ekolohiya sang duta. Nagabulig man ang bulan agod mangin matinong ang pagtiyog sang aton planeta. Kon wala ang bulan, daw trompo ini nga nagabalangbalang! Mangin makatalagam man ang pagbag-o sang klima, taub kag hunas, kag iban pa nga pagbag-o sa palibot.

Eksakto nga paghilay kag pagtiyog sang duta: Ang mga 23.4 degree nga paghilay sang duta amo ang rason sang pagbag-o sang mga panahon sa sulod sang isa ka tuig, kasarangan nga mga temperatura, kag sang lainlain nga klima sa iban nga bahin sang duta. “Eksakto gid ang paghilay sang aton planeta,” siling sang libro nga Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.³

Nangin “hustuhan” ang kalawigon sang adlaw kag gab-i bangod sang pagtiyog sang duta. Kon mas mahinay ang pagtiyog sini, mangin malawig ang adlaw kag ang bahin sang duta nga nagaatubang sa adlaw mahimo magkigas samtang ang pihak nga bahin sini mahimo mangin yelo. Sa kabaliskaran, kon mas madasig ang pagtiyog sini, mangin malip-ot lang ang adlaw, ayhan mga pila lang ka oras, kag mahimo ini tunaan sang wala untat nga paghangin sing mabaskog kag iban pa nga makahalalit nga epekto sini.

Ang kahawaan isa ka makatalagam nga duog nga puno sing makahalalit nga radiasyon kag mga meteoroid. Apang, ang aton asul nga planeta daw nagalupad lang sa sini nga kahawaan nga indi mahalitan. Ngaa? Bangod ang duta may makatilingala nga mga pangamlig—isa ka mabaskog nga magnetic field kag gindesinyo sing maayo nga atmospera.

Magnetic field sang duta: Ang sentro sang duta daw isa ka bola sang natunaw nga salsalon nga nagatiyog, amo nga nagapagua ini sing daku kag mabaskog nga magnetic field nga makalab-ot sa kahawaan. Nagaamlig ini sa aton gikan sa mabaskog katama nga puersa sang radiasyon sa kahawaan kag sa makamamatay nga puersa nga ginabuga sang adlaw. Ining makamamatay nga puersa nagalakip sang solar wind, ang enerhiya nga padayon nga ginabuga sang adlaw; solar flare, nga sa pila lang ka minuto nagapagua sing enerhiya nga pareho kabaskog sa binilyon ka hydrogen bomb; kag paglupok sa naggua nga bahin sang adlaw, ukon corona, nga nagabuga sing binilyon ka tonelada nga enerhiya pakadto sa kahawaan. Mahimo mo  makita ang pamatuod sang pangamlig sang magnetic field sa aton duta. Ang solar flare kag paglupok sang corona sang adlaw nagaresulta sa tuman nga kasanag kag lainlain nga kolor sang kapawa nga makita sa kahawaan malapit sa north kag south pole.

Atmospera sang duta: Ang atmospera sang duta wala lamang nagabulig sa aton nga makaginhawa kundi nagaamlig man. Ang nagua nga bahin sang atmospera, ang stratosphere, nagalakip sang oksiheno nga ginatawag ozone, nga nagasala sing tubtob sa 99 porsiento nga ultraviolet (UV) nga radiasyon. Gani ang ozone layer nagaamlig sa madamo nga kabuhi—lakip na sa mga tawo kag sa mga plankton nga amo ang kalabanan nga ginahalinan sang aton oksiheno—gikan sa makahalalit nga radiasyon. Nagabag-obag-o ang kadamulon sang stratosphere. Nagadamol ini kon nagabaskog ang UV nga radiasyon. Gani, makapasibu ang ozone layer, depende sa kabaskugon sang radiasyon. Masaligan gid ini nga pangamlig.

Ginaamligan man kita sang atmospera gikan sa minilyon ka magagmay kag dalagku nga mga butang nga nagakahulog sa kahawaan kada adlaw. Kalabanan sini nga butang amat-amat nga mapudpod sa atmospera kag mangin bulalakaw. Pero, wala ginapunggan sang mga pangamlig sang duta ang mga radiasyon nga kinahanglanon sa kabuhi, subong sang init kag kasanag. Nagabulig pa gani ang atmospera sa pagbahinbahin sang init sa bug-os nga globo, kag sa kagab-ihon, daw tabon ini nga nagapugong para indi gulpi ang pagua sang init.

Ang atmospera kag magnetic field sang duta dalayawon gid nga desinyo nga wala pa nahangpan sing bug-os. Amo man sini ang masiling sa mga siklo nga nagasakdag sa kabuhi sa sini nga planeta.

Kon mauntat ang suplay sang matinlo nga hangin kag tubig kag masupnan ang mga kanal sang isa ka siudad, mahimo magresulta ini sa pagbalatian kag kamatayon. Pero binagbinaga: Ang aton planeta indi kaangay sa restawran, nga ang mga pagkaon kag mga suplay sini nagahalin sa gua kag ang mga basura sini ginahaboy sa gua. Ang matinlo nga hangin kag tubig nga nagasakdag sa aton wala nagahalin sa kahawaan, ukon ang mga higko sini wala ginahaboy sa kahawaan. Gani, paano nagpabilin nga matinlo kag maayo puy-an ang duta? Bangod sang natural nga mga siklo, subong sang siklo sang tubig, karbon, oksiheno, kag nitroheno, nga ipaathag kag ipakita diri sing simple.

Ang siklo sang tubig: Ang tubig importante para sa kabuhi. Mahimo kita mapatay kon wala sing tubig sa sulod sang pila ka adlaw. Ang siklo sang tubig nagabulig para mangin bag-o kag matinlo ang tubig sa aton planeta. May tatlo ini ka proseso. (1) Nagapaibabaw ang tubig sa atmospera bangod sang init sang adlaw, ginatawag ini nga ebaporasyon. (2) Ang masupot nga matinlo nga tubig mangin mga panganod, ginatawag ini nga condensation. (3) Ang mga panganod naman mangin ulan ukon niebe, nga nagatupa sa duta kag sa ulihi mahimo naman magpaibabaw. Amo ini ang siklo sang tubig. Daw ano kadamo nga tubig ang maresiklo kada tuig? Suno sa pagbantabanta, bastante ini agod matabunan sing alalangay ang bilog nga duta sang tubig nga nagataas sing 80 sentimetros.⁴

Ang siklo sang carbon kag oksiheno: Subong sang nahibaluan mo, kinahanglan naton magginhawa agod mabuhi. Nagahaklo kita sing oksiheno kag nagaginhawa sing carbon dioxide. Pero, bisan pa binilyon ka tawo kag sapat ang nagahaklo kag nagaginhawa, ngaa wala nagakaubos ang oksiheno kag wala nagasobra ang carbon dioxide sa palibot? Bangod ini sa siklo sang oksiheno. (1) Bangod sa dalayawon nga proseso nga ginatawag photosynthesis, ginasuyop sang mga tanom ang carbon dioxide nga aton ginaginhawa. Ang carbon dioxide kag ang enerhiya gikan sa silak sang adlaw ginagamit sang tanom agod makapatubas sing carbohydrates kag oksiheno. (2) Sa tion nga mahaklo naton ang oksiheno, makompleto na ina nga siklo. Ang proseso sa tunga sang mga tanom kag sang hangin nagakatabo sing matinlo, madinalag-on, kag mahim-ong.

 Ang siklo sang nitroheno: Ang kabuhi sa duta nasandig man sa organiko nga mga molekula subong sang protina. (A) Para mapatubas ini nga mga molekula, kinahanglan ang nitroheno. Maayo lang kay ang aton atmospera human sa mga 78 porsiento nga nitroheno. Gina-convert sang kilat ang nitroheno para mangin mga elemento nga mahimo suyupon sang tanom. (B) Nian ginatingob sang mga tanom ini nga mga elemento agod mangin organiko nga mga molekula. Ang mga sapat nga nagakaon sini nga mga tanom makakuha man sing nitroheno. (C) Sa katapusan, kon mapatay ang mga tanom kag mga sapat, ang bakterya amo ang nagapagua sang nitroheno nga yara sa tanom kag sapat. Kon madunot ini, nagabalik sa duta kag atmospera ang nitroheno, sa amo makompleto ini nga siklo.

Ang mga tawo kag ang ila moderno nga teknolohiya nagatuga kada tuig sing tinonelada nga toxic waste nga indi maresiklo. Pero, ginaresiklo sang duta ang tanan sini nga higko, nga nagagamit sing tumalagsahon nga kemikal.

Sa banta mo, paano nagluntad ang sistema sang duta sa pagresiklo? “Kon ang ecosystem sang Duta natabuan lang, imposible gid nga magaluntad ining perpekto nga paghiliugyon sa palibot,” siling sang manunulat sa relihion kag siensia nga si M. A. Corey.⁵ Nagaugyon ka bala sa iya konklusion?