Ang Pagpangita sa “Di-mamalatyon” nga ‘Gene’

MADAMO nga sibilisasyon ang may mga istorya kag sinadto nga mga sugilanon nga nagatinguha sa pagpaathag sang pagkamamalatyon sang katawhan. Halimbawa, ang isa ka leyenda sa Aprika nagsiling nga isa ka tambalihan ang ginpadala sang Dios agod magdala sang pagkadi-mamalatyon sa katawhan, apang tuman ini kahinay amo nga ang halo, nga nagadala sang mensahe sang kamatayon, nag-abot sing una. Ang madali magpati nga mga tawo nagbaton sang mensahe sang halo kag sa amo nadula ang pagkadi-mamalatyon.

Sa sulod sang mga siglo ang mga pilosopo nagtinguha man nga sabton ang pamangkot, Ngaa nagakapatay ang tawo? Sang ikap-at nga siglo B.C.E., ang Griego nga pilosopo nga si Aristotle nagtudlo nga ang pagpadayon sang kabuhi sang tawo nasandig sa ikasarang sang lawas nga balansehon ang kainit kag kabugnaw. Sia nagsiling: “Masami nga ang kakulang sang kainit amo ang kabangdanan sang kamatayon.” Si Plato, sa pihak nga bahin, nagtudlo nga ang tawo may di-mamalatyon nga kalag nga padayon nga nagakabuhi pagkapatay sang lawas.

Sa karon, walay sapayan sang makatilingala nga mga pag-uswag sa moderno nga siensia, ang mga pamangkot sang mga biologo tuhoy sa kon ngaa nagatigulang kita kag nagakapatay nagapabilin gihapon nga wala sing sabat. Ang The Guardian Weekly sang London nagsiling: “Ang isa sang daku nga mga katanhagaan sa siensia sang medisina indi ang kon ngaa nagakapatay ang mga tawo sa mga balatian sa tagipusuon ukon kanser: ini amo ang kon ngaa nagakapatay sila bisan wala sing balatian. Kon ang tawhanon nga selula nagabahinbahin, kag padayon nga nagabag-o sang kaugalingon paagi sa pagbahinbahin sa sulod sang 70 ka tuig ukon kapin pa, ngaa nagauntat dayon ini sa paghimo sini liwat?”

Sa ila panikasog nga mahangpan ang proseso sang pagtigulang, ang mga nagatuon sang gene kag ang mga biologo sa molekula nagliso sang ila igtalupangod sa selula. Madamo nga sientipiko ang nagapati nga sa sulod sining magagmay kaayo nga mga yunit, masapwan ang yabi agod mapalawig ang kabuhi. Halimbawa, ang pila nagsiling nga ang genetic engineering magatugot sa dili madugay sa mga sientipiko nga madaug ang kanser kag balatian sa tagipusuon. Apang daw ano na kalapit nga matuman sang siensia ang dalamguhanon sang mga tawo nga magkabuhi sing dayon?

Pagbukas sang mga Sekreto sang Selula

Ang nagligad nga mga kaliwatan sang sientipiko nagtinguha nga hibaluon ang mga sekreto sang selula, apang kulang sila sang kinahanglanon nga mga kagamitan sa paghimo sini. Sang nagligad lamang nga siglo nga ang mga sientipiko may ikasarang sa paglantaw sa sulod sang isa ka selula kag makita ang madamo sang panguna nga mga bahin sini. Ano ang ila nasapwan? “Ang selula,” siling sang manunulat sa siensia nga si Rick Gore, “nangin isa ka diutay nga uniberso.”

Agod may pila ka ideya sa tuman gid nga pagkasibod sang isa ka selula, binagbinaga nga ang isa ka selula ginahuman sang mga trilyon ka mas magamay nga mga yunit nga ginatawag nga mga molekula. Apang, sang gin-usisa sang mga sientipiko ang pagkahuman sang isa ka selula, nakita nila ang tumalagsahon nga pagkahim-ong kag pamatuod sang desinyo. Si Philip Hanawalt, kabulig nga propesor sang genetiko kag biolohiya sa molekula sang Stanford University, nagsiling: “Ang normal nga pagtubo sang bisan pinakasimple nga buhi nga selula nagakinahanglan nga ang linibolibo ka reaksion sa kemika mahanabo sa nahituhog nga paagi.” Sia man nagsiling: “Ang naprograma nga mga  hinimuan sining diutay kaayo nga mga pabrika sang kemikal nagalabaw sa mga ikasarang sang sientipiko sa iya laboratoryo.”

Hunahunaa, nian, ang daku kaayo nga hangkat sa pagtinguha nga palawigon ang pagkabuhi sang tawo paagi sa biolohiko nga mga pamaagi. Nagakinahanglan ini indi lamang sang isa ka madalom nga paghangop sa sadsaran nga mga komposisyon sang kabuhi kundi sang ikasarang man nga gamiton sing malantipon yadto nga mga komposisyon! Tan-awon naton sa makadali ang sulod sang isa ka tawhanon nga selula agod iilustrar ang hangkat nga ginaatubang sang mga biologo.

Ang Tanan Nagadepende sa mga Gene

Yara sa sulod sang tagsa ka selula ang isa ka masibod nagakontrol nga duog nga ginatawag nucleus. Ang nu­cle­us amo ang nagapalakat sang mga hilikuton sang isa ka selula paagi sa pagsunod sa isa ka grupo sang sistematiko nga mga instruksion. Ini nga mga instruksion ginatago sa mga chromosome.

Ang aton mga chromosome ginahuman sang protina kag deoxyribonucleic acid, ukon DNA sa malip-ot. * Bisan pa nga may nahibaluan na ang mga sientipiko tuhoy sa DNA sadto pa sang katuigan 1860, yadto lamang sang 1953 nga nahibaluan ang pagkahuman sang molekula sini. Bisan sadto pa, halos isa pa ka dekada ang nagligad antes mahangpan sang mga biologo ang “len­gua­he” nga ginagamit sang mga molekula sang DNA sa pagdala sing genetiko nga impormasyon.—Tan-awa ang kahon, pahina 22.

Sang katuigan 1930, nasapwan sang mga nagatuon sa genetiko nga yara sa punta sang tagsa ka chromosome ang isa ka malip-ot nga pagpasunod sang DNA nga nagabulig sa pagpalig-on sang chromosome. Ginhingadlan nga telomere, gikan sa Griego nga teʹlos (katapusan) kag meʹros (bahin), ining mga retaso sang DNA nagahulag kaangay sang nagaputos sa punta sang liston. Kon wala ang mga telomere, ang aton mga chromosome mahimo nga mabungkag kag mautod sa diutay nga mga bahin, ukon magtalalapik, ukon indi gani mangin matapok.

Apang, natalupangdan sang ulihi sang mga manugpanalawsaw nga sa kalabanan nga sahi sang mga selula, ang mga telomere nagalip-ot sa kada sunodsunod nga pagbahinbahin sa selula. Busa, sa tapos sang 50 ka pagbahinbahin ukon kapin pa, ang mga telomere sang selula nagagamay kaayo, kag ang selula nagauntat sa pagbahinbahin kag sa ulihi nagakapatay. Ang obserbasyon nga ang mga selula daw limitado sa isa ka pat-od nga kadamuon sang mga pagbahinbahin antes ini mapatay una nga ginreport sang katuigan 1960 ni Dr. Leonard Hayflick. Busa, ang hitabo ginatawag karon sang madamo nga sientipiko subong limite ni Hayflick.

Natukiban bala ni Dr. Hayflick ang yabi sa pagtigulang sang selula? Amo sina ang ginhunahuna sang pila. Sang 1975 ang Nature/Science Annual nagsiling nga ang mga nagapanguna sa latagon sang pagtigulang nagpati nga “ang tanan nga buhi nga mga tinuga may yara sa ila lawas sang gin-orasan sing eksakto nga nagapatay-sa-kaugalingon nga mekanismo, isa ka relo sa pagtigulang nga amat-amat nga nagabuhin sang kapagsikon.” Sa pagkamatuod, nagdaku ang paglaum nga nahibaluan na gid man sang mga sientipiko ang proseso mismo sang pagtigulang.

Sang katuigan 1990, natukiban sang mga manugpanalawsaw nga nagatuon sang mga selula sang kanser sa tawo ang isa pa ka importante nga patimaan tuhoy sining “relo sang selula.” Nasapwan nila nga ang malubha nga mga selula nakatuon sa bisan paano nga daugon ang ila “relo sang selula” kag magbahinbahin sing walay latid. Ini nga tukib  nagdul-ong sa mga biologo pabalik sa isa ka labing katingalahan nga enzyme, nga natukiban una sang katuigan 1980 kag nasapwan sang ulihi nga yara sa tanan nga sahi sang mga selula sang kanser. Yadto nga enzyme ginatawag nga telomerase. Ano ang ginahimo sini? Sa simple nga hambal, mapaanggid ang telomerase sa isa ka yabi nga nagabag-o sang “relo” sang isa ka selula paagi sa pagpalawig sang mga telomere sini.

Katapusan sang Pagtigulang?

Ang pagpanalawsaw sa telomerase nakilal-an sang ulihi subong isa sang pinakamainit nga mga patag sa biologo sa molekula. Ang pagpati amo nga kon ang mga biolohiya makagamit sing telomerase sa pagpauntat sang paglip-ot sang mga telomere kon ang normal nga mga selula nagabahinbahin, ayhan ang pagtigulang sarang mapadulog ukon sa di-magkubos bisan mapalantang man lang. Sing makawiwili, ang Geron Corporation News nagreport nga ang mga manugpanalawsaw nga nag-eksperimento sang telomerase sa laboratoryo nagpakita na nga ang normal nga mga selula sang tawo sarang mabag-o agod makatigayon sing “di-pat-od nga ikasarang sa pagkopya.”

Walay sapayan sina nga pag-uswag, diutay lamang ang rason sa pagpaabot nga sa malapit nga palaabuton, mapalawig gid sang mga biologo ang aton kabuhi paagi sa telomerase. Ngaa abi indi? Ang isa ka rason amo nga ang pagtigulang wala lamang nagalakip sang nagaluya nga mga telomere. Halimbawa, binagbinaga ang komento ni Dr. Michael Fossel, awtor sang libro nga Reversing Human Aging: “Kon mahangpan naton ang pagtigulang subong sang paghangop naton sa karon, magatigulang gihapon kita sa pila ka bag-o, indi tanto ka pamilyar nga paagi. Kon mapadayon naton sing dayon ang aton mga telomere, mahimo nga indi kita magbalatian sang maangot naton karon sa pagtigulang, apang magaluya gihapon kita sa ulihi kag mapatay.”

Sa pagkamatuod, mahimo nga may pila ka biolohiko nga mga rason nga nagaamot sa proseso sang pagtigulang. Apang ang mga sabat sa karon nagapabilin nga indi matigayon sang mga sientipiko. Si Leonard Guarente sang Massachusetts Institute of Technology nagsiling: “Sa karon ang pagtigulang isa gihapon ka tanhaga.”—Scientific American, Tigragas 1999.

Samtang ang mga biologo kag ang mga nagatuon sa genetiko nagapadayon sa pag-usisa sang selula agod mahangpan kon ngaa nagatigulang kag nagakapatay ang mga tawo, ginapakita sang Pulong sang Dios ang matuod nga rason. Ini simple nga nagasiling: “Paagi sa isa ka tawo nagsulod ang sala sa kalibutan kag ang kamatayon paagi sa sala, kag busa ang kamatayon naglapnag sa tanan nga tawo bangod sila tanan nakasala.” (Roma 5:12) Huo, ang kamatayon sang tawo naghalin sa isa ka kahimtangan nga indi gid mabulong sang siensia—ang napanubli nga sala.—1 Corinto 15:22.

Sa pihak nga bahin, ang aton Manunuga nagasaad nga dulaon ang mga epekto sang napanubli nga sala paagi sa halad-gawad ni Cristo. (Roma 6:23) Makapat-od gid kita nga nahibaluan sang aton Manunuga kon paano baliskaron ang pagtigulang kag kamatayon, kay ang Salmo 139:16 nagsiling: “Bisan ang imo mga mata nakakita sang akon sibudbod, kag sa imo libro ang tanan nga bahin sini nasulat.” Agod makapat-od, gintuga ni Jehova nga Dios ang genetic code kag ginsulat ini, kon sa aton pa. Busa, sa iya natalana nga tion, pat-uron niya nga ang aton mga gene magapahanugot sang kabuhi nga wala sing katapusan sa sadtong matinumanon sa iya mga ginapatuman.—Salmo 37:29; Bugna 21:3, 4.

[Footnote]

[Kahon sa pahina 22]

ANG “LENGUAHE” SANG DNA

Ang panguna nga mga bahin, ukon mga “letra” sang DNA nga lenguahe amo ang mga bahin sang kemikal nga ginatawag nga base. May apat ka sahi sang base: thymine, adenine, guanine, kag cytosine, masami nga ginpalip-ot T, A, G, kag C. “Hunahunaa yadtong apat ka base subong mga letra sa apat-sing-letra nga alpabeto,” siling sang National Geographic nga magasin. “Subong nga ginaareglo naton ang mga letra sang aton alpabeto nga mangin mga tinaga nga may kahulugan, ang mga A, T, G, kag C nga nagahuman sang aton mga gene ginaareglar sa tatlo-sing-letra nga mga ‘tinaga’ nga mahangpan sa makinarya sang selula.” Nian, ang genetiko nga mga “tinaga” nagaporma sang mga “dinalan” nga nagasugid sa selula kon paano magpatubas sang isa ka partikular nga protina. Ang pagpasunod sang mga letra sang DNA nga nahituhog sing tingob nagapat-od kon bala ang protina magahulag subong isa ka enzyme nga nagabulig sa imo nga matunaw ang imo panihapon, isa ka antibody nga nagadula sang impeksion, ukon bisan ano sa linibo ka protina nga makita sa sulod sang imo lawas. Indi katingalahan nga ang libro nga The Cell nagapatuhoy sa DNA subong ang “sadsaran nga blueprint sang kabuhi.”

[Laragway sa pahina 21]

Ang punta sang mga “chromosome” (makita diri nga nagasiga) nagatugot sa mga selula nga magpadayon sa pagbahinbahin

[Kapsion]

Sa maayong kabubut-on sang Geron Corporation