Ang Sugilanon sang Duha ka Suba

I-PLAY

Ang Sugilanon sang Duha ka Suba

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA INDIA

Ang duha ka suba nga tuman gid ka importante sa subkontinente sang India nagahatag sing palangabuhian para sa ginatos ka milyon ka tawo. Wala nagahilayuay sa ginhalinan sini nga mayelo nga mga bahin sang pinakamataas nga kabukiran sa kalibutan, lunsay ini nagailig sing masulog sing kapin sa 2,400 kilometros, nagaagi ilabi na sa duha ka pungsod. Nagapadulong ini sa duha ka dagat. Ang tagsa ka suba amo anay ang ginhalinan sang dumaan nga sibilisasyon. Nakita sang tagsa ang pagsugod sang isa ka daku nga relihion. Ang tagsa ginaapresyar sang tawo tungod sang mga dulot sini, kag ang isa ginasimba, bisan karon. Ang ila mga ngalan? Ang Indus kag ang Ganges, ang ulihi kilala diri sa India subong ang Ganga.

BANGOD kinahanglan sang katawhan ang tubig agod mabuhi kag magtin-ad, ang unang mga sibilisasyon nag-uswag sa palibot sang mga suba. Sanglit ang mga suba ginhantop kon kaisa nga nagatiglawas sa mga dios kag mga diosa, ang una nga mga rekord mahimo nga gintabunan sang mitolohiya. Matuod gid ini sa maragtas sang Indus kag Ganga, nga kilala man sa India subong Ganga Ma (Nanay Ganga).

Para sa mga Hindu kag mga Budhista, ang 6,714 metros nga Bukid Kailash kag ang kaiping nga Linaw Manasarovar amo ang puluy-an sang mga dios. Sa malawig nga tion, ang apat ka daku nga suba ginapatihan nga nagailig kuno halin sa linaw gikan sa mga baba sang mga sapat. Ang leon nga suba amo ang Indus, kag ang pabo real nga suba amo ang Ganga.

Wala gin-abiabi sang mga taga-Tibet ang dumuluong nga mga manuglagulad. Apang, sang 1811, isa ka Ingles nga beterinaryo nga manugbusbos nga nagatrabaho sa East India Company ang naglakbay sa pungsod sa nanuhaytuhay nga pakunokuno. Nagsiling sia nga wala sing mga suba nga nagailig halin sa Manasarovar, bisan pa nga ang pila ka sapa sang bukid nagailig pakadto sa sini. Sadto lamang sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo nga nakita ang ulo sang Indus kag Ganga. Ang Indus nagahalin sa Tibet, aminhan sang Himalayas, kag ang Ganga nagagikan sa yelo nga kuweba sa kabukiran sang Himalaya sa naaminhan nga India.

Kon Diin Nagsugod ang Dumaan nga mga Sibilisasyon

Ginapatihan nga ang una gid nga mga pumuluyo sang subkontinente sang India naglakbay pa sidlangan pakadto sa Indus Valley. Nakatukib diri ang mga arkeologo sang mga kagulub-an sang mauswagon gid nga sibilisasyon sa mga lugar subong sang Harappa kag Mohenjo-Daro. Sang maaga nga mga dekada sang ika-20 nga siglo, ini nga mga tukib nagbalhin sang pagtamod nga ang una nga mga pumuluyo sang India amo anay ang dumaan palalagaw nga mga tribo. Sang nagligad nga kapin sa 4,000 ka tuig, ang Indus nga Sibilisasyon kaanggid, kon indi man labaw, sa iya sang Mesopotamia. Ang ebidensia sang palareho-sing-distansia-nga-kurit sa mga kalye, madamo-sing-panalgan nga pamalay kag puluy-an, ekselente nga imburnal kag kanal sang poso negro, dalagku nga mga granarya, mga templo, kag mga paliguan para sa ritwal nga pagpaninlo tanan nagatudlo sa mauswagon nga sibilisasyon sang siudad. May mga patimaan man sang negosyo sa Mesopotamia kag Natung-an nga Sidlangan, ang Indus amo ang ruta pakadto sa Arabian Sea gikan sa ginatos ka kilometro sa nasulod nga bahin sang pungsod.

Sa sulod sang mga siglo ang kinaugali nga mga kalamidad—ayhan mga linog ukon daku nga pagbaha sang siudad—daw nagpahuyang sang sibilisasyon sa siudad sang Indus Valley. Bangod sini, wala sini mabatuan ang pagsalakay sang nagdugok nga palalagaw nga mga tribo halin sa Sentral Asia, ginatawag sa masami subong mga Aryan. Gintabog nila ang kalabanan nga mga pumuluyo sang siudad palayo sa suba, amo nga ang dumaan nga kultura nga nag-uswag sa palibot sang Indus nagsaylo karon sa nabagatnan nga India, diin ang Dravidian nga rasa padayon gihapon karon subong isa sang pangunang etniko nga mga grupo sa India.

Nagkadto sa sidlangan sa sulod sang India, ang iban nga Aryan nga mga tribo nagpuyo sa kapatagan sang Ganga. Busa ang Aryan nga bahin sang subkontinente nagpauswag sang pinasahi nga kultura sini sa naaminhan nga India, nga ginabuylog ilabi na sa Suba Ganga, diin yari gihapon sa karon ang daku nga bahin sini.

Duha ka Suba kag Duha ka Relihion

Ang arkeolohiko nga mga tukib nagapakita sang pagkaanggid sang mga relihion sa Indus Valley kag sa Mesopotamia. Ang iban nga mga relikya sang Hinduismo, nga madugay na nga ginahunahuna nga amo ang relihion sang mga Aryan, natukiban sa mga kagulub-an sang mga siudad sa Indus. Bangod sang pagsimpon sang antes-Aryan kag Aryan nga mga dios kag relihioso nga mga pagtuluuhan, ang Hindu nga relihion nagluntad. Ginakabig anay sang mga Aryan ang Indus subong sagrado, apang sang nagkadto sila sa sidlangan kag nagpuyo sa pangpang sang Ganga, ginliton nila ang ila pagsimba sa sina nga suba. Sa pagligad sang mga siglo, ang mga siudad subong sang Haridwar, Allahabad, kag Varanasi nagluntad sa Ganga. Nasentro ini sa Hindu nga relihion. Sa karon minilyon ka peregrino ang nagadugok sa sini nga mga sentro agod maligo sa katubigan sang Ganga, nga ginakabig nga nagabulong kag nagaputli.

Samtang ang Hinduismo nagsugod sa palibot sang Indus, ang Buddhismo naghalin malapit sa Ganga. Didto sa Sarnath, malapit sa Varanasi, nga si Siddhārtha Gautama, nga ginatawag Buddha, nagwali sang iya una nga sermon. Naglangoy kuno sia patabok sa daku nga kalaparon sang Ganga sang 79 anyos sia.

Kamusta Na Karon ang mga Suba?

Ang tubig sang suba labi pa ka importante karon sangsa nagligad nga 4,000 ka tuig, sang ang mga tawo nagsayo sa mga pangpang sang Indus kag Ganga agod mabuhi. Agod masuportahan ang daku nga populasyon sang India, Pakistan, kag Bangladesh, ang mga suba dapat nga kontrolon sing maayo. (Tan-awa ang mapa sa pahina 16-17.) Ang internasyonal nga mga kasugtanan ginakinahanglan, kay indi lamang sa isa ka pungsod nagaagi ang suba. Ang Pakistan naghimo, lakip sa iban pa, sing tres-kilometros-kalawig, 143 metros-kataas nga Tarbela Dam para sa irigasyon. Isa sang pinakadaku sa kalibutan, may 148,500,000 metros kubikos ini nga tinampok nga duta. Ang Farraka Barrage, sa Ganga, nagapasalig sang nagakaigo kag bastante nga suplay sang tubig sa suba para sa dugang nga paglabay sang mga barko malapit sa Pantalan sang Calcutta.

Kaangay sa madamo nga suba, ang polusyon amo ang daku nga problema sa Ganga. Sa amo, sang 1984 ang ambisyuso nga Ganga Action Plan ginpatuman sang gobierno sang India. Ginhatagan sing igtalupangod ang paghimo sa basura nga abono ukon biogas, pagpalikaw sang tubig pakadto sa suba, kag pagtukod sing mga treatment plant para sa kemikal nga mga basura.

Apang, ang problema tuhoy sa pagpasag-uli sa mga suba sang duta sa katahom kag katinlo sini anay napamatud-an nga labaw sa ikasarang sang tawhanon nga mga ahensia. Apang lubaron sa dili madugay sang Dios ang kahimtangan. Sa idalom sang paggahom sang iya Ginharian, ‘ang mga suba magapalakpak sang ila mga kamot’ samtang ang bug-os nga duta mangin isa ka paraiso.—Salmo 98:8.

[Kahon/Mapa sa pahina 16, 17]

Ang Daku nga Indus

Bangod sang tuman kadamo nga sapa nga nagatabo agod maporma ang Indus, ginabaisan kon diin gid ang tuburan sang suba. Apang sigurado gid nga ining daku nga suba naghalin sa ibabaw sang mga Himalayas. Nagailig pakadto sa aminhan-katundan kag nagatabo sa iban pa nga mga sapa sa alagyan, ang suba nagailig sing 320 kilometros tabok sa mataas nga patag sang Tibet, “ang atop sang kalibutan.” Samtang ang suba nagahinampot sa mga dulunan sang India sa rehiyon sang Ladakh, nagaagi ini sa mga kabukiran, nagaab-ab sang kunsaran sang mga pil-as sa pagporma sing alagyan sa ulot sang mga kabukiran sang Himalayas kag Karakoram. Karon nga yara na sa teritoryo sang India, nagapaubos ini sing halos 3,700 metros sa kalawigon nga 560 kilometros. Sa tion sining pagpaubos nagalakbay ini sa aminhan kag dayon gulpi nga nagaliko sa nakatundan nga kahigaran sang Himalayas, diin nagatabo sa sini ang Gilgit, ang daku nga suba nga nagaguwa sa Hindu Kush. Nian ang katubigan nagailig pa bagatnan sa bug-os nga Pakistan. Nagaagi sa ulot sang mga kabukiran, nga nagalikoliko kag nagatiyog sing masulog, ang Indus nagalab-ot sa ulihi sa mga kapatagan kag nagailig sa Punjab. Ini nga ngalan nagakahulugan sing “Lima ka Suba,” samtang ang lima ka dalagku nga sapa—ang Beas, Sutlej, Ravi, Jhelum, kag Chenab—nagailig kaangay sang nahumlad nga mga tudlo sang isa ka daku kaayo nga kamot agod magtabo sa Indus kag mag-ilig tubtob sa katapusan sang malawig nga paglakbay sini nga may kapin sa 2,900 kilometros.

Ang Ginahangad nga Ganga

Mga 100 kilometros bagatnan sang tuburan sang Indus sa Himalaya, ginasugdan sang Ganga ang kapin sa 2,500 kilometros nga paglakbay sini pakadto sa Bay of Bengal. Sa kataason nga kapin sa 3,870 metros, ang ulo sang suba nagasumpit gikan sa mayelo nga ulbo nga kaangay sang baba sang baka, nga ginatawag nga Gaumukh sa Hindi, nagaporma sang sapa nga ginhingadlan sing Bhagirathi. Mga 214 kilometros halin sa uluhan, nagatabo sa sini ang isa pa ka sapa, ang Alaknanda, sa Devaprayag. Ining duha ka sapa upod ang Mandakini, Dhauliganga, kag Pindar nangin Ganga na karon.

Nagailig pa bagatnan-sidlangan tabok sa subkontinente, nagatabo sa Ganga ang iban dalagku pa nga mga suba subong sang Yamuna sa Allahabad sa India kag nian ang tumalagsahon nga Brahmaputra sa Bangladesh. Nahumlad kaangay sang kuyab, ang Ganga kag ang mga sapa sini nagahatag sing tubig sa ikap-at nga bahin sang kabug-usan nga duog sang India, ang mauyahon nga kapatagan sang Ganga. Ginatubigan sang sistema sang suba ang may 1,035,000 kilometros kuwadrados nga lugar kag ginabuhi ang mga un-tersia sang populasyon sang India, nga karon kapin na sa isa ka bilyon, sa isa sang pinakamadamo sing populasyon nga lugar sa kalibutan. Sa Bangladesh labi ini nga nagalapad, kaangay sang isa ka dagat sa sulod sang pungsod, kag may tanan nga sahi sang pag-ilig sang suba. Nian ang Ganga nagabahinbahin nga mangin pila ka dalagku nga suba kag madamong magagmay nga mga suba agod mangin pinakadaku nga bun-od sa kalibutan.

[Mapa]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Tibet

PAKISTAN

Indus

Jhelum

Chenab

Sutlej

Harappa

Mohenjo-Daro

INDIA

Ganga

Yamuna

Brahmaputra

Allahabad

Varanasi

Patna

Calcutta

BANGLADESH

NEPAL

BHUTAN

[Kapsion]

[Mga laragway]

Ang mga Hindu nagapaligo sa Ganga

[Kapsion]

MAGMATA!