Pagbantay sa Kalibutan

Mga Problema sang Salakyan-Pangkahawaan sa Mars

Sang Disiembre, indi na makontak sang NASA ang Mars Polar Lander sini sang nagsulod ang salakyan-pangkahawaan sa atmospera sang Mars. Natabo lamang ini mga duha ka bulan pagkatapos nga napaslawan ang Mars Cli­mate Or­bit­er sa paghimo sang hilikuton sini, nga amo ang pagbulig sa pagpaalinton sing impormasyon halin sa land­er pakadto sa Duta. Wala mahibalui kon ngaa napaslawan ang land­er. Apang nagtalang ang or­bit­er, lakip sa iban pa nga mga rason, bangod ang mekanismo nga nagakontrol sang paglakbay sang salakyan-pangkahawaan nagagamit sing En­glish units nga pagtakus sa baylo sang mas ginagamit sing lapnag nga metric system! Bangod sini nga kinatuhayan, indi mapaalinton sing nagakaigo ang mga impormasyon sa paglakbay. Bisan pa napaslawan sa kapierdihan nila, tuyo sang mga sientipiko sang ­NASA nga padayunon ang pagtinguha nga matigayon ang ila mga tulumuron, siling sang CNN. Ini amo “ang tun-an ang tuhoy sa maragtas sang klima kag duta sang mapula nga planeta; ang pangitaon ang mga palatandaan sang kabuhi; kag ang ipahamtang ang sadsaran para sa paglagulad nga himuon sang tawo.”

Enerhiya sa Pedal

“Ang isa sang labing makinot-sa-enerhiya nga mga paagi sa paglakbay mahimo nga amo ang bisikleta—indi lamang bangod nagagamit ini sang enerhiya sa pedal kundi diutay gid lang nga enerhiya ang mauyang bangod sa desinyo sini,” siling sang isa ka report sang Reu­ters. Sa pag-usisa sa kontrolado-sang-kompyuter nga mga bahin sang bisikleta paagi sa infrared nga kamera, natalupangdan sang mga enhinyero sa Johns Hopkins University sa Balti­more nga diutay lamang nga init ang napatubas samtang nagatiyog ang kadena. “Sa ila katingala, natukiban sang mga enhinyero nga ang kadena nga nagapadalagan sa bisikleta may iskor nga 98.6 porsiento nga pagkinot sa enerhiya, nagakahulugan nga wala pa 2 porsiento sang kusog nga gingamit sa pagpatiyog sa sprock­et sa unahan ang nadula subong init,” siling sang report. “Ang pinakanubo nga iskor sang bisikleta, sa lainlain nga kahimtangan, amo ang 81 porsiento nga pagkinot.” Si James Spicer, nga nanguna sa pagtuon, nagsiling: “Katingalahan ini para sa akon, ilabi na kon mahibaluan mo nga ang sadsaran nga paagi sa paghimo sini nga kadena nga nagapadalagan sa bisikleta wala mag­bag-o sa sulod sang kapin sa 100 ka tuig.”

Nagakadula nga Sistema sang Pagsulat sang mga Tsino

Ang isa ka pinasahi nga sistema sang pagsulat nga ginatawag Nu Shu, nga nahangpan lamang sang mga babayi, gin­ga­mit sa sulod sang mga siglo sa isa ka grupo sang magagmay nga mga minuro sa Probinsia sang Hunan, nabagatnan nga China. Ginhimo ini sang di-edukado nga mga babayi sang panahon nga ang mga babayi wala gintugutan nga mag-eskwela. Ang alpabeto sini ginahuman sang ginbulubanta nga 700 ka karakter suno sa tunog, kon ipaanggid sa linibo ka Inintsik nga karakter nga nagagamit sing laragway. Ginasulat ang Nu Shu nga nagagamit sing manipis nga mga kurba kag nagahilay nga mga linya, nga ginalaragway ni Yang Yue­qing, isa ka manughimo sing mga pelikula nga nagsulat sing detalyado tuhoy sa Nu Shu, subong “babayinhon gid kag matahom, . . . tuman man ka artistiko bangod ginhabol ini sa tela kag ginburda subong mga desinyo,” report sang The Sunday Times sa London. Ginsulat sang mga babayi ang kinaandan nga mga tradisyon kag ginpabutyag ang ila nadangtan sa kabuhi sa mga ambahanon kag mga binalaybay sa Nu Shu. Sang ginhatagan sing alangay nga kinamatarong ang mga babayi sa China sang 1949, ang paggamit sing Nu Shu nag-usmod. Sa karon, tatlo na lamang ka tawo ang nahibaluan nga makasulat sa dumaan nga alpabeto, kag sila mga tigulang na nga babayi.

Mga Report Tuhoy sa Inaway

“May 27 ka inaway na karon sa bug-os nga kalibutan,” siling sang Psy­cholo­gy Today. Subong sang ginreport sang Stock­holm In­ter­na­tion­al Peace Re­search In­sti­tute, kapin sa 150,000 ka taga-Liberia ang napatay sa ila 7-ka-tuig nga inaway sibil, kag 500,000 ka tawo ang napatay sa 15-ka-tuig nga inaway sibil sa Angola. Ang mga binangig sa Turkey nagpatay sing kapin sa 37,000 kutob sang 1984, kag ang inaway sa Sri Lanka nagpatay sing mga 60,000 kutob sang 1983. “Kon tingubon, kapin sa 20 milyones ka tawo​—⁠ang kalabanan sa ila mga sibilyan—ang napatay sa inaway kutob sang matapos ang Bug-os Kalibutan nga Inaway II,” siling sang magasin. “Ang inaway mahimo nga magpadayon nga indi malikawan . . . bangod sang ekonomiya. Ang inaway amo ang isa sang pinakadaku nga mga industriya sa duta, nga nagalab-ot sa $800 bilyones nga gasto kada tuig, kag nagahatag man sing tama ka daku nga ganansia.” Nagsiling ang editoryal: “Daw ano gid kita ka tumalagsahon nga espesyi nga mangin tuman kasingki sa aton isigkatawo.” Gindeklarar sang Nasyones Unidas ang karon nga tuig subong internasyonal nga tuig sang paghidait.