Kon Nagamasakit Ka Bangod sa mga Kemikal

MADAMO nga bahin sang multiple chemical sensitivity (MCS) ang makalilibog. Amo kon ngaa wala gid nagahilisugot ang mga doktor kon ano ini. Ang iban nga mga doktor nagapati nga ang MCS may pisikal nga kabangdanan, ang iban naman nagapati nga ini may sikolohiko nga kabangdanan, kag ang iban pa gid nagapatuhoy sa pisikal kag sikolohiko nga kabangdanan sini. Ang iban nga mga doktor nagapahangop pa gani nga ang MCS mahimo nga nagarepresentar sa isa ka grupo sang pila ka balatian. *

Madamo nga pasyente nga may MCS ang nagasiling nga ang pagkanadayag sa una nga tion sa makahililo nga butang subong sang pestisidio amo ang ginabangdan sang ila kahimtangan; ginapatuhuyan sang iban ang makapila ukon masunson nga pagkanadayag sa diutay lamang nga makahililo nga butang. Sa tion nga matapikan na sing MCS, ang mga nagaantos sa sini nagapakita sing nanuhaytuhay nga sintoma subong reaksion sa madamo sang daw walay kaangtanan nga mga kemikal nga sang una wala sing epekto sa ila, subong sang mahumot nga mga butang kag inugtinlo nga mga produkto. Amo kon ngaa nagtuhaw ang termino nga “multiple chemical sensitivity.” Binagbinaga ang kaso ni Joyce.

Nalatnan sing kuto si Joyce sang nagaeskwela sia. Gani ginpapiswitan sing pestisidio ang iya ulo. Nagniwang si Joyce, kag indi na sia makaagwanta sa madamo nga kemikal nga sang una wala nagatublag sa iya. Naglakip ini sa mga inugtinlo sa sulod sang balay, mga pahumot sa hangin, mga  kaamyon, mga shampoo, kag gasolina. “Ang akon mga mata nagapirot kag nagabanog,” siling ni Joyce, “kag nagasakit ang akon sinus, nga ginabangdan sang grabe nga pagsakit sang akon ulo kag kasukahon amo kon ngaa nagamasakit ako sing pila ka adlaw. . . . Makapila ako nga napulmonya amo kon ngaa ang akon mga baga may pinalian na kaangay sang isa ka tawo nga nagapanigarilyo sing 40 ka tuig—apang wala gid ako makapanigarilyo!”

Ang masunson nga pagkanadayag sa diutay lamang nga hilo, nga ginpahangop man nga isa ka kabangdanan sang MCS, mahimo matabo sa sulod ukon sa guwa sang tinukod. Sa katunayan, ang pagdagsang sang mga balatian sining ulihi nga mga dekada subong resulta sang polusyon sa hangin sa sulod sang tinukod amo ang nagpatuhaw sang termino nga “sick-building syndrome.”

“Sick-Building Syndrome”

Ang sick-building syndrome naglutaw sang dekada 70 sang, agod makakinot sing enerhiya, ang natural nga bentilasyon sa madamo nga balay, eskwelahan, kag opisina ginbuslan sang air-conditioner. Ang insulasyon, may bulong nga kahoy, nagausbong nga mga adhesibo, kag indi kinaugali nga mga materyales kag mga alpombra masami nga ginagamit sa sining mga tinukod kag sa mga muwebles sini.

Ilabi na kon bag-o, madamo sini nga mga produkto ang nagapaguwa sing diutay nga mga kemikal nga mahimo makahalit, subong sang formaldehyde, sa nabukot nga hangin sa sulod sang kuwarto. Ginadugangan pa sang alpombra ang problema paagi sa pagsalupsop sang lainlain nga inugtinlo nga mga kemikal kag mga solvent kag dayon ginapausbong ini sa sulod sang malawig nga tion. “Ang mga alisngaw gikan sa nanuhaytuhay nga mga solvent amo ang masunson gid nga nagahigko sang hangin sa sulod sang kuwarto,” siling sang libro nga Chemical Exposures—Low Levels and High Stakes. “Ang mga sol­vent,” amo naman, “ang lakip sa mga kemikal nga masunson gid nga ginabasol sang mga pasyente nga sensitibo sa mga kemikal,” siling sang libro.

Samtang ang kalabanan nga tawo daw wala naapektuhan sang palibot sa sulod sini nga mga tinukod, ang iban naman nagapakita sing mga sintoma subong sang hapo kag iban pa nga mga problema sa respiratoryo lakip ang mga pagsakit sang ulo kag pagpalangluya sang lawas. Ining mga sintoma masami nga nagakadula kon ang apektado nga mga tawo maghalin sa sina nga palibot. Apang sa pila ka kaso, “mahimo nga ang mga pasyente mangin sensitibo sa mga kemikal,” siling sang Britaniko nga balasahon sa medisina nga The Lancet. Apang ngaa ang iban nagamasakit bangod sa mga kemikal samtang ang iban naman wala? Importante ini nga pamangkot bangod ang iban nga daw wala naapektuhan sini mahimo nga nabudlayan sa paghangop sa mga tawo nga nagamasakit sini.

Magkatuhay Kita Tanan

Maayo dumdumon nga magkatuhay ang reaksion naton tanan sa nanuhaytuhay nga mga butang, mga kemikal man ini, mga kagaw, ukon mga virus. Ang mga butang nga nagaapektar sa mga reaksion nagalakip sang genetiko nga pagkahuman, edad, sekso, panglawason, sang mga bulong nga mahimo ginatomar naton, sang aton balatian, kag sang pagkinabuhi subong sang pag-inom sing de-alkohol nga mga ilimnon, pagpanabako, ukon paggamit sing mga droga.

Tuhoy sa bulong, halimbawa, ang imo pagkapinasahi amo ang nagadikta “kon bala mangin epektibo ang bulong kag kon ano ang mangin lamita nga mga epekto sini,” siling sang magasin nga New Scientist. Ang iban sining lamita nga mga epekto mahimo mangin serioso nga nagaresulta pa gani sa kamatayon. Sing normal, ginapaguwa sa lawas sang mga protina nga ginatawag enzyme ang mga kemikal nga indi bahin sini, subong sang mga kemikal sa mga bulong kag sang mga higko nga nagasulod sa lawas sa adlaw-adlaw nga mga pagpanghikot. Apang kon may depekto ining “manugpaninlo” nga  mga enzyme, ayhan bangod sang palanublion, nauna na nga halit sang makahililo nga mga butang, ukon sang indi masustansia nga pagkaon, ang mga kemikal nga indi bahin sang lawas mahimo magsupot tubtob sa makahalalit nga kadamuon. *

Ang MCS ginapaanggid sa ginatawag nga porphyrias, isa ka grupo sang balatian sa dugo nga may kaangtanan sa enzyme. Sa masami ang reaksion sa mga kemikal sang mga tawo nga may porphyrias, halin sa mga aso sang tambutso tubtob sa mga kaamyon, nagaanggid man sa reaksion sang mga tawo nga may MCS.

Apektado Man ang Hunahuna

Ang isa nga nagaantos sa MCS nagsugid sa Magmata! nga ang pila sang kinaandan nga mga kemikal nagapabatyag sa iya nga daw nadroga sia. Sia nagsiling: “Naeksperiensiahan ko nga nagbag-o ang akon personalidad​—⁠maakigon, indi mapahamtang, buringot, mahinadlukon, ginatuyo. . . . Ining mga sintoma mahimo magdugay sing pila ka oras tubtob pila ka adlaw.” Pagkatapos sini, nagapalangluya sia samtang nagatahaw ang epekto sang kemikal kag nagaantos sing nagabag-obag-o nga kadakuon sang kapung-aw.

Ining mga epekto kinaandan lamang sa mga tawo nga may MCS. Si Dr. Clau­dia Mil­ler nagsiling nga “kapin sa napulog-duha ka pungsod ang nagreport sing mga problema sa hunahuna sa tapos mapadayag sa nakilal-an nga mga kemikal, pagkanadayag sa mga in­sec­ti­cide ukon ­sick build­ing [syn­drome]. . . . Nahibaluan namon nga ang mga mamumugon nga napadayag sa mga sol­vent may mas daku nga katalagman nga magsalangisag kag mapung-aw. . . . Gani dapat gid kita magpasunaid kag dumdumon naton nga ayhan ang organo sang lawas nga tuman ka sensitibo sa kemikal amo ang utok.”

Bisan pa ang pagkanadayag sa kemikal makadul-ong sa mga problema sa hunahuna, madamo nga doktor ang nagapati nga ang baliskad sini matuod man​—⁠ang mga problema sa utok mahimo bangdan sang pagkasensitibo sa mga kemikal. Si Dr. Mil­ler, nga ginsambit kaina, kag si Dr. Nich­olas Ash­ford, malig-on nga tumuluo sa pisikal nga mga kabangdanan sang MCS, nagakilala nga ang “mga hitabo nga nagaapektar sa utok kag sa pagpakig-angot sa tawo, subong sang pagkapatay sang tiayon ukon diborsio, makapakunol sang ikasarang sang lawas sa pagbato sa balatian kag makahimo sa pila ka tawo nga mangin kapin ka sensitibo sa diutay lamang nga mga kemikal. Sa pagkamatuod, masibod gid ang kaangtanan sang sistema sang utok kag sang pagpanghikot sang lawas.” Si Dr. Sher­ry Rog­ers, isa pa ka tumuluo sa pisikal nga mga kabangdanan sang MCS, nagsiling nga ang “kahuol nagahimo sa isa ka tawo nga mangin kapin ka sensitibo sa mga kemikal.”

May mahimo bala ang mga tawo nga nagaantos sa MCS agod mapauswag ang ila panglawas ukon sa di-magkubos mabuhinan man lang ang ila mga sintoma?

Bulig Para sa mga Tawo nga May MCS

Bisan nga wala sing nahibaluan nga bulong para sa MCS, madamo nga nagaantos sa sini ang nagmadinalag-on nga mabuhinan ang ila mga sintoma, kag ang iban nakabalik sa medyo normal nga pagkabuhi. Ano ang nakabulig sa ila agod malandas ini? Ang iban nagsiling nga nakabenepisyo sila sang ginsunod nila ang rekomendasyon sang doktor nga likawan nila, kon mahimo pa lang, ang mga kemikal nga nagapatuhaw sang ila mga sintoma. * Nasapwan ni Judy nga nagaantos sa MCS nga ini nga paglikaw nangin epektibo para sa iya. Samtang nagapaayo si Judy gikan sa Epstein-Barr virus, nadayag sia sing sobra sa isa ka pestisidio nga ginagamit sa sulod sang iya balay kag sa amo nagmasakit sia sing MCS.

Kaangay sang madamo nga tawo nga may MCS, may reaksion si Judy sa madamo nga kemikal nga ginagamit sa sulod sang balay. Sa amo, puro nga habon kag baking soda ang ginagamit niya sa iya pagpaninlo kag pagpanglaba. Napamatud-an niya nga epektibo gid ang langgaw sa pagpahumok sang tela. Ang iya bulutangan sing bayo kag kuwarto nagaunod sing natural lamang nga mga lanot kag mga tela. Wala ginabutang sang iya bana ang iya ginpadry-clean nga mga panapton sa ila bulutangan  sing bayo nga indi anay ini mapayasyasan sing mga sinemana sa mahangin nga duog.

Sa pagkamatuod, sa kalibutan karon mahimo nga indi malikawan sang mga nagaantos sa MCS ang tanan nga kemikal nga nagahatag sa ila sing problema. Ang American Family Physician nagasiling: “Ang pinakadaku nga problema sa MCS amo sa masami ang pagpain sang pasyente sang iya kaugalingon kag ang kabudlayan nga iya mabatyagan samtang nagatinguha sia nga likawan nga mapadayag sa mga kemikal.” Ginapanugda sang artikulo nga ang mga pasyente nga ginaatipan sang doktor dapat magpangabudlay kag makigsimpon sa mga tawo, amat-amat nga ginadugangan ang ila pagpanghikot. Sa amo man nga tion, dapat sila magtinguha nga kontrolon ang pag-atake sang ila nerbios kag ang pagkubakuba sang dughan paagi sa pagtuon kon paano magrelaks kag kontrolon ang ila pagginhawa. Ang tulumuron amo nga buligan ang mga pasyente nga amat-amat nga makapasibu sa pagpadayag sa mga kemikal sa baylo nga dulaon sing bug-os ang mga kemikal gikan sa ila kabuhi.

Ang isa pa ka importante nga terapiya amo ang hamuok nga tulog kon gab-i. Si David, nga nagaantos anay sa MCS apang halos wala na karon sang mga sintoma sini, nagsiling nga ang isa ka kabangdanan sang iya pag-ayo amo ang pagtulog sa kuwarto diin makahaklo sia sing lab-as nga hangin.  Napamatud-an man ni Er­nest kag sang iya asawa nga si Lor­raine, lunsay nagaantos sing MCS, nga “ang hamuok nga tulog kon gab-i makabulig sing daku agod maagwanta ang indi malikawan nga pagkanadayag sa mga kemikal kon adlaw.”

Sa pagkamatuod, ang masustansia nga pagkaon kinahanglanon pirme agod mahuptan ukon matigayon liwat ang maayong panglawas. Sa katunayan, ginkilala ini subong “amo lamang ang pinakaimportante nga tikang sa pagtipig sa panglawas.” Makatarunganon nga agod magaayo liwat ang panglawason, sa di-magkubos sa pinakamaayo nga mahimo, dapat nga nagapanghikot sing maayo ang mga sistema sini. Mahimo nga makabulig ang suplemento nga pagkaon.

Maayo man sa lawas ang ehersisyo. Dugang pa, kon ginabalhas ka ginabuligan mo ang imo lawas nga mapaguwa sa imo panit ang mga higko. Importante man ang maayo nga panghunahuna kag pagkapalalahog, lakip ang balatyagon nga ginahigugma ikaw kag ikaw man nagapakita sing gugma sa iban. Sa katunayan, ang “gugma kag pagkadlaw” amo ang reseta nga ginahatag sang isa ka doktor sa tanan niya nga pasyente nga may MCS. Huo, “ang tagipusuon nga malipayon maayo nga bulong.”—Hulubaton 17:22.

Apang, ang mahigugmaon kag makalilipay nga pagpakig-upod mahimo nga mangin isa ka daku nga problema para sa mga nagaantos sa MCS nga indi makaagwanta sa mga kaamyon, inugtinlo nga mga kemikal, mga deo­dor­izer, kag iban pa nga mga kemikal nga masumalang sang kalabanan sa aton sa adlaw-adlaw nga pagpanghikot naton. Ano ang ginahimo sang mga tawo nga may MCS sa idalom sining mga kahimtangan? Importante man, ano ang mahimo sang iban agod mabuligan ang mga tawo nga may MCS? Ipaathag sang masunod nga artikulo ining mga butang.

[Mga footnote]

[Kahon/Laragway sa pahina 7]

Kinahanglan Mo Bala ang Tuman Kadamo nga Kemikal?

Dapat naton tanan kontrolon ang pagkanadayag naton sa makahililo nga mga kemikal. Nagalakip ini sang mga kemikal nga ginatago naton sa balay. Ang libro nga Chemical Exposures nagasiling: “Ang mga kemikal nga nagahigko sang hangin sa sulod sang balay daw amo ang isa sang daku gid nga ginatunaan kag nagapatuhaw sang pagkasensitibo sa mga kemikal. Ang pagsamo sang mga kemikal nga nagaunod sing diutay nga kadamuon sang ginatos ka lainlain nagausbong nga organiko nga mga kemikal nagakatabo sa sulod sang balay.” *

Gani pamangkuta ang imo kaugalingon kon bala ginakinahanglan mo gid ang madamo nga kemikal nga ginagamit mo, ilabi na ang mga pestisidio kag mga produkto nga nagaunod sing nagausbong nga mga solvent. Natilawan mo na bala ang iban nga produkto nga indi makahililo? Apang, kon kinahanglan gid nga maggamit ka sing makatalagam nga kemikal, pat-ura nga indi gid ini paggamiton kon wala anay mahimo ang tanan kinahanglanon nga paghalong. Subong man, pat-ura nga taguon ini sa walay peligro nga duog nga indi malab-ot sang kabataan kag diin ang alisngaw nga mahimo maghalin sa sini indi makahalalit. Dumduma, bisan ang mga kemikal nga nasulod sa sirado nga mga suludlan mahimo magsungaw.

Ang paghalong batok sa mga kemikal dapat man iaplikar sa kon ano ang aton ginabutang ukon ginapatulo sa aton panit. Madamo nga kemikal, lakip ang mga pahumot, ang nagasulod sa dugo paagi sa panit. Amo kon ngaa, ang mga panghampol sa panit isa sang mga paagi nga ginagamit sa pagpadapat sang pila ka bulong. Gani kon natuluan sing makahililo nga kemikal ang imo panit, “ang una gid nga dapat himuon sa gilayon amo ang paghugas sing maayo sang kemikal sa panit,” siling sang libro nga Tired or Toxic?

Madamo nga tawo nga may multiple chemical sensitivity ang sensitibo sa mga kaamyon. Nobentay singko porsiento sang mga kemikal nga ginagamit sa mga pahumot ang indi kinaugali nga mga ingrediente nga ginakuha sa petrolyo. Ang acetone, camphor, benzaldehyde, ethanol, g-terpinene, kag madamo pa nga kemikal nga ingrediente ang ginagamit. Ang mga katalagman sa lawas nga naangot sa sining mga substansia ginpahibalo na sa publiko—sa Estados Unidos, halimbawa, sang Environmental Protection Agency. Matuod man ini sa mga kemikal nga ginagamit sa mga pahumot sa hangin. Kon ginatun-an sang mga sientipiko nga dampig sa pag-amlig sa kinaugali ang mga pahumot sa hangin, siling sang University of California at Berkeley Wellness Letter, ila “ginatun-an ini subong mga butang nga nagapahigko, indi butang nga nagapahumot, sang hangin sa sulod sang tinukod.” Wala ginadula sang mga pahumot sa hangin ang baho; ginatabunan nila ini.

Ang libro nga Calculated Risks nagasiling nga “ang isa sang labing importante nga opinyon sang siensia nga nagatuon sang hilo [amo nga] ang tanan nga kemikal makahililo sa idalom sang pila ka kahimtangan nga ang isa napadayag sa sini.”

[Footnote]