Ang Duta—Natabuan Lamang Bala ang “Pagpasad” sa Sini?

AGOD malikawan ang sobra nga init kag tugnaw, dapat maglibot ang duta nga may nagakaigo nga kalayuon gikan sa adlaw. Sa iban nga mga solar system, may mga planeta nga natukiban nga nagalibot sa tulad-adlaw nga mga bituon kag ginakabig nga ‘mahimo mapuy-an nga mga duog’​—⁠buot silingon, mahimo sini mahuptan ang tubig. Apang bisan sa sining ginatawag nga mapuy-an nga mga planeta mahimo nga indi gihapon mabuhi ang tawo. Dapat man ini magtiyog sa hustuhan nga kadasigon kag may hustuhan nga kadakuon.

Kon ang duta mas magamay kag mas mamag-an diutay sangsa kon ano ini, mas mahinay ang puwersa sang grabidad kag ang daku nga bahin sang hamili nga atmospera sang duta magalapta sa kahawaan. Makita ini sa kahimtangan sang bulan kag sang duha ka planeta nga Mercury kag Mars. Bangod mas magamay kag mas mamag-an sangsa duta, diutay lang ukon wala ini sing atmospera. Apang ano abi kon ang duta mas daku kag mas mabug-at diutay sangsa kon ano ini?

Nian ang grabidad sang duta mangin mas mabaskog, kag ang mamag-an nga mga gas, subong sang hidroheno kag helium, mas madugay nga makahalin sa atmospera. “Sing kapin ka importante,” paathag sang libro sa siensia nga Environment of Life, “matublag ang sensitibo kaayo nga pagkabalanse sang mga gas sa atmospera.”

Ukon binagbinaga lamang ang oksiheno, nga nagagatong sa kalayo. Kon dugangan ang nibel sini sing 1 ka porsiento, mas masunson ang mga sunog sa kagulangan. Sa pihak nga bahin, kon ang greenhouse nga gas nga carbon dioxide dalayon nga nagadamo, mangin sobra kainit ang duta.

Ang Orbita sang Duta

Ang isa pa ka himpit nga kinaiya amo ang korte sang orbita sang duta. Kon ang orbita kapin ka elliptic (korte-itlog), maeksperiensiahan naton ang indi maagwanta nga sobra nga init kag tugnaw. Sa baylo, ang duta may halos tipulon nga orbita. Sa pagkamatuod, ang kahimtangan magabag-o kon maglabay ang daku kaayo nga planeta kaangay sang Jupiter. Sa sining ulihi lang nga tinuig natukiban sang mga sientipiko ang mga ebidensia nga ang iban nga mga bituon may dalagku tulad-Jupiter nga mga planeta nga nagalibot malapit gid sa ila. Madamo sining tulad-Jupiter nga mga planeta ang may korte-itlog nga orbita. Ang bisan anong tulad-duta nga planeta sa amo sini nga mga sistema yara sa mabudlay nga kahimtangan.

Ang astronomo nga si Geoffrey Marcy nagpaanggid sining iban nga mga sistema sang planeta sa apat ka planeta nga Mercury, Venus, Duta,  kag Mars, nga nagahuman sa aton nasulod nga solar system. Sa isa ka interbyu, nagtu-aw si Marcy: “Tan-awa kon daw ano ka himpit ini [nga sistema]. Kaangay ini sang hiyas. Tipulon ang mga orbita sini. Yari ini tanan sa isa ka nibel. Nagalibot ini tanan sa isa ka direksion. . . . Makatilingala gid ini.” Matuod bala nga natabuan lamang ini?

May isa pa ka makatilingala nga kinaiya ang aton solar system. Ang daku kaayo nga mga planeta nga Jupiter, Saturn, Uranus, kag Neptune nagalibot sa adlaw sa kalayuon nga wala sing peligro sa aton. Sa baylo nga mangin katalagman, nagatungod sing importante nga papel ini nga mga planeta. Ginapaanggid ini sang mga astronomo sa ‘mga vacuum cleaner sa kahawaan’ bangod ginasuyop sang mga grabidad sini ang dalagku nga mga meteor, nga mahimo magbutang sa katalagman sang kabuhi sa duta. Sa pagkamatuod, ‘napasad’ gid sing maayo ang duta. (Job 38:4) Hustuhan gid ang kadakuon kag ginahamtangan sini sa aton solar system. Apang indi lamang ina. May iban pa pinasahi nga mga kinaiya ang duta nga kinahanglanon agod mabuhi ang tawo.

Ang Oksiheno kag ang “Photosynthesis”

Ginahuman sang mga atomo sang oksiheno ang 63 porsiento nga kabug-aton sang buhi nga mga organismo sa duta. Dugang pa, ang oksiheno sa naibabaw nga bahin sang atmospera nagaamlig sa mga tanom kag mga sapat sa duta gikan sa ultraviolet nga mga silak sang adlaw. Apang madali magsimpon ang oksiheno sa iban nga mga elemento, subong sang pagsimpon sini sa salsalon nga ginatunaan sang tuktok. Paano, kon amo, ginahuptan sang atmospera ang 21-porsiento nga nibel sining madali magsimpon nga elemento?

Ang sabat amo ang photosynthesis—isa ka makatalanhaga nga proseso diin ginagamit sang mga tanom sa duta ang kapawa sang adlaw sa paghimo sing pagkaon. Isa ka di-direkta nga produkto sang photosynthesis ang oksiheno​—⁠kapin sa isa ka bilyon ka tonelada sini ang ginapasulod sa atmospera kada adlaw. “Kon wala sing photosynthesis,” paathag sang The New Encyclopædia Britannica, “indi lamang magauntat ang pagsuplay sing panguna nga pagkaon kundi madula man sa ulihi ang oksiheno sa Duta.”

Ginapaathag sang mga libro sa siensia sa pila ka pahina ang sunodsunod nga proseso sang photosynthesis. Ang pila sang mga tikang wala pa mahangpi sing bug-os. Indi mapaathag sang mga ebolusyonista kon paano nagtuhaw ang tagsa ka  tikang halin sa mas simple nga butang. Sa pagkamatuod, ang tagsa ka tikang daw kapin nga nagasibod. “Wala sing opinyon tuhoy sa ginhalinan sang proseso sang photosynthesis nga ginabaton sang kalabanan,” baton sang The New Encyclopædia Britannica. Ang isa ka ebolusyonista pahapyaw nga nagbinagbinag sa problema paagi sa pagsiling nga ang photosynthesis “gin-imbento” sang “pila ka ginhalinan nga mga selula.”

Ina nga pinamulong, bisan pa di-sientipiko, nagapakita sing isa ka butang nga makatilingala man: Ang photosynthesis nagakinahanglan sing mga cell wall nga sa sulod sini nagakatabo sing mahim-ong ang proseso, kag agod magpadayon ang proseso kinahanglan nga magbuad ang mga selula. Natabuan lamang bala ina tanan sa pila ka “ginhalinan nga mga selula”?

Halin sa Nagabuad-sing-Kinaugalingon nga Selula Pakadto sa Tawo

Ano ang tsansa nga magtingob ang mga atomo agod mahuman ang pinakasimple nagabuad-sing-kinaugalingon nga selula? Sa iya libro nga A Guided Tour of the Living Cell, ang nagdaug sing Nobel Prize nga sientipiko nga si Christian de Duve nagbaton: “Kon ipareho mo ang pagtuhaw sang isa ka selula sang bakterya sa natabuan lamang nga pagtingob sang mga atomo nga nagahuman sa sini, kulang pa bisan ang walay katubtuban agod makapatubas sing isa para sa imo.”

Nabinagbinag na ang topiko tubtob sa sini nga punto, magsaylo kita gulpi halin sa isa ka selula sang bakterya pakadto sa binilyon ka espesipiko nga mga selula sang nerbios nga nagahuman sa utok sang tawo. Ginalaragway sang mga sientipiko ang utok sang tawo subong amo ang labing masibod nga pisikal nga butang nga nahuman sa nahibaluan nga uniberso. Pinasahi gid ini. Halimbawa, daku nga mga seksion sang utok sang tawo ang ginatawag nga association (nagahatag sing mga koneksion sa ulot sang igbalatyag kag hulag) nga mga bahin. Ginaanalisar kag ginapatpat sini nga mga bahin ang impormasyon nga nagahalin sa igbalatyag (sensory) nga bahin sang utok. Isa sang association nga mga bahin sa likod nayon sang imo agtang ang nagapahunahuna sa imo sang mga kalatingalahan sang uniberso. Mapaathag gid bala sang natabuan lamang nga mga proseso ining association nga mga bahin? “Ang katumbas sa sining importante nga mga bahin indi makita sa bisan ano nga sapat,” baton sang ebolusyonista nga si Dr. Sherwin Nuland sa iya libro nga The Wisdom of the Body.

Napamatud-an sang mga sientipiko nga ang utok sang tawo nagaproseso sing impormasyon nga madasig pa sangsa pinakamoderno nga kompyuter. Dumduma nga ang modernong teknolohiya sa kompyuter resulta sang dinekada nga panikasog sang tawo . Kamusta naman ang superyor nga utok sang tawo? Ginbaton sang duha ka sientipiko, nga sanday John Barrow kag Frank Tipler, ang masunod sa ila libro nga The Anthropic Cosmological Principle: “Naghilisugot ang kalabanan nga mga ebolusyonista nga ang pagtuhaw sang intelihente nga kabuhi, nga may kaanggid nga ikasarang sa pagproseso sing impormasyon sa tawo, indi gid posible amo nga indi ini mahimo matabo sa iban nga planeta sa bug-os makita nga uniberso.” Ang aton pagluntad, hinakop sini nga mga sientipiko, “isa gid ka dibuenas nga aksidente.”

Natabuan Lamang Bala Ini Tanan?

Ano ang imo konklusion? Nagtuhaw lamang bala ang uniberso kag ang tanan sini nga kalatingalahan? Wala ka bala nagaugyon nga ang tagsa ka matahom nga musika may nagkomposo gid kag ang mga instrumento ginabagay sing mahalungon agod maayo ini pamatian? Kamusta naman ang aton makahalawhaw nga uniberso? “Nagapuyo kita sa isa ka uniberso nga ginpasibu gid sing mahalungon,” siling sang matematisyan kag astronomo nga si David Block. Ang iya konklusion? “Ang aton uniberso isa ka puluy-an. Gindesinyo ini, sa akon pagpati, sang kamot sang Dios.”

Kon amo sina ang imo konklusion, nian pat-od nga magaugyon ka sa paglaragway sang Biblia sa Manunuga, nga si Jehova: “Sia ang Manugbuhat sang duta paagi sa iya gahom, ang Isa nga nagpasad sing maayo sa mapatubason nga duta paagi sa iya kaalam, kag ang Isa nga paagi sa iya paghangop naghitad sang mga langit.”​—⁠Jeremias 51:⁠15.

[Kahon/Mga laragway sa pahina 8, 9]

ISA KA PINASAHI NGA PLANETA

“Ang pinasahi nga mga kahimtangan sa duta bangod sang himpit nga kadakuon sini, mga elemento nga nagahuman sa sini, kag halos matipulon nga orbita sini sa isa ka himpit gid nga kalayuon gikan sa madugay na nga bituon, ang adlaw, amo ang nagpaposible sang pagsupot sang tubig sa kadaygan sang duta. Mabudlay bisan handurawon lamang ang ginsuguran sang kabuhi nga wala sing tubig.”​—⁠Integrated Principles of Zoology, Ikan-om nga Edisyon.

[Kapsion]

Retrato sang NASA

 [Kahon/Mga laragway sa pahina 10]

ANG KABUHI—NAGTUHAW LAMANG BALA INI?

Sang 1988 isa ka libro nga nagtinguha sa pagpaathag kon paano ang kabuhi mahimo nga nagtuhaw lamang ang gin-usisa sing maayo sa magasin nga Search, nga ginbalhag sang Australian and New Zealand Association for the Advancement of Science. Sa isa lamang ka pahina sang libro, nakita sang manunulat sa siensia nga si L. A. Bennett ang “16 ka haumhaum gid lang nga pinamulong, nga ang tagsa nasandig sa ginsundan sini subong ginapatihan.” Ano ang konklusion ni Bennett sa tapos mabasa ang bug-os nga libro? “Mas mahapos pa,” sulat niya, “nga batunon ang isa ka mahigugmaon gid nga Manunuga nga nagtuga sang kabuhi sing hinali kag nagtuytoy sini sa iya may desinyo [may katuyuan] nga mga banas . . . sangsa batunon ang linaksa ka ‘wala-sing-direksion nga kapalaran’ nga kinahanglanon agod suportahan ang mga haumhaum sang awtor.”

[Mga laragway]

Importante ang “photosynthesis” sa pagpatubas sing pagkaon kag sa siklo sang oksiheno

Ano ang ginbangdan sang himpit nga mga kinaiya sang duta nga kinahanglanon sa pagsakdag sang kabuhi?

Ginalaragway sang mga sientipiko ang utok sang tawo subong amo ang labing masibod nga pisikal nga butang nga nahuman sa uniberso. Paano masiling nga natabuan lamang ini?

[Mga kapsion]

Retrato: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Monte Costa, Sea Life Park Hawaii

[Mga laragway sa pahina 8, 9]

Ang kadakuon sang mga planeta nga ginapakita sa proporsion

Adlaw

Mercury

Venus

Duta

Mars

Jupiter

Saturn

Uranus

Neptune

Pluto

[Mga kapsion]

Adlaw: National Optical Astronomy Observatories; Mercury, Jupiter, kag Saturn: Sa maayong kabubut-on sang NASA/JPL/Caltech/USGS; Venus kag Uranus: Sa maayong kabubut-on sang NASA/JPL/Caltech; Duta: Retrato sang NASA; Mars: NASA/JPL; Neptune: JPL; Pluto: A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA