May Solusyon Bala?

ANO ang himuon mo sa butang nga indi na kinahanglan? “Ihaboy na lang” amo ang daw simple kag maathag nga sabat. Apang, ang paghaboy sing basura indi pirme mahapos. Diin mo ini ihaboy? Suno sa pagbanabana sang isa ka Italyano nga asosasyon nga nagaulikid sa kahimtangan sang palibot, ang isa ka botelya nga ginahaboy sa dagat nagakinahanglan sing 1,000 ka tuig antes madunot. Sa pagpatuhay, ang tissue paper madunot sa sulod sang tatlo ka bulan lamang. Ang upos sang sigarilyo nagahigko

 sa dagat sing tubtob sa 5 ka tuig; ang mga plastic bag, sing 10 tubtob 20 ka tuig; ang naylon nga mga butang, sing 30 tubtob 40 ka tuig; ang lata, sing 500 ka tuig; kag ang polystyrene, sing 1,000 ka tuig.

Labi pa nga nagdamo ini nga mga basura. Madamo karon ang ginabaligya, kag ginapapati kita sang mga manugpasayod nga kinahanglan naton ini tanan. Ang Britaniko nga pamantalaan nga The Guardian nagasiling sing maathag: “Ang mga manugpasayod nagabulig sa aton nga paayawan ang mga kinahanglanon nga wala gid naton mahibaluan nga kinahanglan naton.” Sa pagkamatuod, ginasulay kita sa pagbakal sing pinakabag-o nga butang nga matigayon, sa kahadlok nga basi indi naton matilawan ang bag-o. Kag, siempre pa, sa termino sang pasayod ang “bag-⁠o” nagakahulugan sing “mas maayo kag superyor,” samtang ang “daan” nagakahulugan sing “menos kag indi bag-o.”

Sa amo, masami kita ginasugyot nga magbakal sing bag-o sa baylo nga kay-uhon ang daan. Ginarason nga mas praktikal kag makinuton kuno nga islan ang daan nga mga butang sangsa kay-uhon ini. Matuod ini kon kaisa. Apang, sa masami, ang paghaboy sa daan kag ang pag-ilis sini sing bag-o mahal kag di-kinahanglanon.

Ang madamo nga produkto karon gindesinyo nga ihaboy. Mahimo mabudlay ini kay-uhon​—⁠isa ka butang nga dapat dumdumon kon nagapamalaklon. Ang isa ka Aleman nga magasin para sa mga konsumidor nagsiling: “Ang kadugayon sang isa ka produkto nagalip-ot kag nagalip-ot. Ang ‘moda’ kahapon ‘indi na moda’ karon kag masunson nga ginahaboy sa basurahan. Gani, ang mapuslanon nga hilaw nga mga materyales adlaw-adlaw nga nangin walay pulos nga basura!”

Ining tanan nga walay pagpugong nga pagpamalaklon nagahatag gid bala sing benepisyo sa konsumidor? Ang matuod, ang nagabenepisyo amo ang mga negosyo nga determinado nga makaganar. Ang Swiso nga semanal nga Die Weltwoche nagapangatarungan: “Pat-od gid nga malusod ang ekonomiya kon gamiton sang tagsatagsa ang iya muwebles kag ang iya awto sa bug-os niya nga kabuhi ukon sing doble kalawig sangsa karon.” Ang pagkalusod sang ekonomiya indi gid ang solusyon, kay mahimo man madulaan sing trabaho ang mga konsumidor bangod sini. Ano, nian, ang pila ka solusyon sa pagdamo sang basura?

Maghaboy, Mag-recycle, Ukon Magbuhin?

Bilang solusyon sa problema, ang pila ka manggaranon nga mga pungsod nagapahapos lamang paagi sa paghaboy sang ila basura sa imol nga mga pungsod. Halimbawa, ginapakita sang isa ka report nga “sa isa ka kilala nga lugar sa Nigeria, 3,500 ka tonelada sang makahililo nga kemikal ang natukiban nga nagasungaw gikan sa kapin sa 8,000 ka tuktukon kag nagakadunot nga dram, nga nagahilo sa duta kag sa tubig.” Ini nga paagi sa paghaboy sing basura indi gid isa ka praktikal nga solusyon ukon dalayawon nga paagi sa pagtratar sa iban.

Kamusta naman ang pag-recycle sa indi kinahanglanon nga mga butang agod magamit liwat sa baylo nga ihaboy lang ini? Sa pagkamatuod, ini nga mga programa nagakinahanglan nga painon sang mga konsumidor ang ila basura sa nagkalainlain nga kategoriya, butang nga ginapatuman na sang kasuguan sa iban nga mga lugar. Ang mga opisyal mahimo magpatuman nga ang basura painon sa mga kategoriya subong sang papel, karton, metal, kristal, kag organiko nga mga basura. Ang kristal naman mahimo painon suno sa kolor.

Ang pag-recycle maathag gid nga may mga bentaha. Ang libro nga 5000 Days to Save the Planet nagsiling nga ang pag-recycle sa aluminyum “nagakinot sing daku nga enerhiya” kag “nagabuhin sa halit sa palibot nga tuga sang strip-mining bauxite.” Ang libro nagapaathag sing dugang: “Para sa amo man kadamo nga papel nga mapatubas, ang pag-recycle nagagamit sing tubtob sa katunga lamang nga enerhiya, kag isa ka ikanapulo nga bahin sang tubig. . . . Madamo nga basura ang sarang matipon, ma-recycle kag magamit liwat. . . . Bisan pa indi magamit liwat sang mga industriya ang ila basura, kon kaisa mahimo nila ini ma-recycle para magamit sang iban . . . Sa Holland, ang isa ka waste  exchange network madinalag-on nga nagapanghikot sugod sang maaga nga bahin sang katuigan 1970.”

Sa baylo sang pagpangita sing mga paagi sa paghaboy sing basura, labi pa nga ginapadaku sang iban nga mga awtoridad kon paano tapnaon ang pagdamo sang basura una sa tanan. Ang ginsambit kaina nga libro nagapaandam nga “kinahanglan gid ang aksion” agod ang katawhan “mapahilayo sa palahaboy nga ekonomiya . . . padulong sa matipigon nga katilingban nga indi palahaboy kag makinuton.”

Apang, ang mga luyag “mapahilayo sa palahaboy nga ekonomiya” dapat nga handa nga gamiton ang ila ginbakal tubtob mapuslan nila ini, kag ihaboy lamang ini kon indi na gid makay-o. Ang mga butang nga indi na kinahanglan apang magamit pa gihapon dapat ihatag sa iban nga magagamit sini. Ginabanabana sang opisina sang German Öko-Institut (Institute for Applied Ecology) sa Darmstadt nga ang panimalay nga nagasunod pirme sa prinsipio nga “Usaron sa baylo nga usikan” magabuhin sing tubtob sa 75 porsiento nga basura sa kinaandan nga panimalay.

Apang magasunod bala sa sining mga prinsipio ang madamo nga panimalay? Daw indi mahimo. Ang problema sang tawo sa basura sintomas lamang sang daku pa nga mga problema. Sa palahaboy nga katilingban sa karon, nagadamo nga tawo ang may ginatawag nga palahaboy nga mentalidad. Usisaon naton ini nga mentalidad​—⁠kag ang pila ka sobra gid nga mga kahimtangan nga mahimo mangin resulta sini.

Ang mga Katalagman sang Palahaboy nga Mentalidad

Madali matabo nga ang palahaboy nga mentalidad indi lamang ang diutay nga pag-uyang. Ang mga tawo mahimo mangin di-mainapresyahon kag wala nagakangilin, amo nga kon kaisa madamo nga wala matandog nga pagkaon kag iban pa nga mga butang ang ginahaboy nila. Ang mga maiyaiyahon kag naimpluwensiahan sang uso kag sang diutay nga mga butang nga naluyagan kag indi naluyagan mahimo nga pirme mapilitan nga islan sing bag-o ang maayo pa nga mga panapton, muwebles, kag iban pa nga mga butang.

Apang, ang palahaboy nga mentalidad mahimo nga indi lamang tuhoy sa mga butang. Ang isa ka Aleman nga proyekto nga nagapangita sing paagi agod magamit ang mga butang sa balay nga ginahaboy nagsiling sining karon lang: “Ang aton ginahimo sa mga muwebles sa salas, nga wala na naton maluyagan kag ginahaboy paglipas sang lima ka tuig kag ginaislan sing bag-o, ginahimo man naton sa mga tawo. Ang pamangkot amo kon daw ano kadugay ini mabatas sang aton katilingban.” Ang report nagapaathag: “Sa tion nga ang isa ka tawo indi na episyente sa iya trabaho, ginaislan sia. Total, madamo sing manugpangabudlay nga makuha!”

Sa iya libro nga Earth in the Balance, si anay Bise Presidente Al Gore sang Estados Unidos nagpamangkot may kaangtanan sini: “Kon ginatamod naton ang mga butang nga ginagamit naton subong mga butang nga mahimo ihaboy, nangin amo man bala sini ang aton pagtamod sa aton isigkatawo? . . . Sa paglakat sang panahon, wala na bala naton ginaapresyar ang pagkapinasahi sang kada isa?”

Ang mga tawo nga nadulaan sing apresasyon kag respeto sa iban mahimo nga madali lang magbiya sa ila mga abyan ukon tiayon nga wala ginakonsiensia. Nagakomento sa sini nga panghunahuna, ang Aleman nga pamantalaan nga Süddeutsche Zeitung nagapangatarungan: “Makaduha sa isa ka tuig nagabakal kita sing bag-ong mga panapton, kada apat ka tuig sing bag-ong salakyan, kag kada napulo ka tuig sing bag-o nga mga muwebles sa salas; kada tuig nagapangita kita sing bag-o nga balakasyunan; nagabag-o kita sing balay, obra, negosyo​—⁠ti ngaa indi abi sang aton tiayon?”

 Ang iban nga mga tawo sa karon daw handa sa paghaboy sang halos bisan ano nga butang sa tion nga nagapabug-at na ini. Sa isa ka pungsod sa Europa, halimbawa, ginabanabana nga 100,000 ka kuring kag 96,000 ka ido ang ginpabay-an sang ila mga amo sang 1999. Ang isa ka aktibista didto sang kasapatan nagsiling nga ang iya mga kasimanwa “wala nagatamod sang pagpanag-iya sing hinuptanan nga isa ka nagadugay nga responsabilidad. Nagabakal sila sing totoy kon Septiembre, ginapabay-an ini [paglipas sang isa ka tuig kon magbakasyon sila] kon Agosto.” Ang malain pa, ang palahaboy nga mentalidad ginapakita man sa pagkabuhi sang tawo mismo.

Kakulang sing Respeto sa Kabuhi

Madamo sa karon ang nagahunahuna nga ang ila kabuhi daw wala sing pulos. Paano? Halimbawa, ginsambit sang isa ka magasin sa Europa sining karon lang nga ang mga pamatan-on mas mapasimpalaron sining ulihi nga tinuig. Makita ini sa labi pa nga kahanda nila sa pagpakigbahin sa makatalagam kaayo nga mga isport. Para sa pila ka tinion sang kakunyag, handa nila nga ipasimpalad ang ila kabuhi! Ginahingalitan sang gutom-sa-ganansia nga mga negosyante ini nga huyog. Ang isa ka Aleman nga politiko nagsiling nga ang mga nagasuportar sa makatalagam kaayo nga mga isport “masami nga nagakabig sa kuwarta nga mas importante sangsa kapagros kag kabuhi sang tawo.”

Kag kamusta naman ang paghaboy sa wala pa mabun-ag nga tawhanon nga kabuhi? Ginabanabana sang World Health Organization nga “sa bug-os nga kalibutan mga 75 milyones ka kabataan nga ginapanamkon kada tuig ang indi naluyagan. Para sa madamo nga babayi aborsion lamang ang solusyon.” Bisan sa tapos mabun-ag, ang mga lapsag yara sa katalagman. Suno sa pamantalaan nga O Estado de S. Paulo sang Brazil, “ang mga kaso sang mga lapsag nga ginpabay-an sa mga kalye nagadamo.” Matuod man bala ini sa inyo lugar?

Sa aton karon bug-os nga palibot, makita naton ang ebidensia nga ang kabuhi sang tawo masunson ginatamod nga wala sing pulos, wala sing balor, isa ka butang nga dapat ihaboy nga halos wala sing pag-ulikid. Makita naton ini nga huyog sa kasingki sa popular nga kalingawan, diin ginapatay sang “mga baganihan” ang madamo nga “malaut nga mga tawo” sa isa ka sine ukon programa sa TV. Makita naton karon ang masingki nga mga krimen sa duta, diin ginapatay sang mga makawat ang ila mga biktima bangod sa diutay lamang nga kuwarta​—⁠ukon sa wala gid sing rason. Kag makita naton sa mga balita ang makatulublag nga mga report tuhoy sa terorismo, pagpapas sa minoridad nga rasa, kag pagpapas sa bug-os nga rasa, ang tanan nagadalahig sang mapintas kag tingob nga pagpatay sa mga tawo​—⁠ang hamili nga kabuhi ginahaboy nga daw basura.

Mahimo indi kita makalikaw nga magpuyo sa isa ka palahaboy nga katilingban, apang malikawan naton ang palahaboy nga mentalidad. Binagbinagon sang masunod nga artikulo kon ano ang makabulig sa aton agod malandas ang palahaboy nga katilingban sa karon subong man ang di-maayo nga mga panimuot upod sa sini.

[Retrato sa pahina 6]

Sa madamo nga lugar ang pag-recycle obligado

[Mga retrato sa pahina 7]

Ang nagabag-o nga uso nagatiklod bala sa imo nga ihaboy ang maayo nga mga panapton kag magbakal sing bag-o?

[Retrato sa pahina 8]

Ang wala pa mabun-ag nga lapsag dapat pakabahandion, indi ihaboy

[Credit Line]

Index Stock Photography Inc./BSIP Agency

[Retrato sa pahina 8]

Ang kabuhi tuman ka bilidhon nga ipasimpalad para lamang sa kakunyag