Anom ka Paagi sa Pag-amlig sang Imo Kapagros

Isa ka Hangkat sa Imol nga mga Pungsod

MADAMO nga tawo karon ang dapat manikasog agod huptan ang katinlo, ilabi na sa mga pungsod diin maiwat ang matinlo nga tubig kag nagakaigo nga sanitasyon. Apang, takus gid panikasugan nga huptan ang katinlo. Ang kabangdanan sang ginabanabana nga kapin sa katunga sang tanan nga mga balatian kag mga kamatayon sa tunga sang magagmay nga mga kabataan amo ang mga kagaw nga nagasulod sa ila mga baba sa kalalangan sang mahigko nga mga kamot ukon mahigko nga pagkaon ukon tubig. Madamo nga balatian, ilabi na ang lupot, ang sarang matapna kon ginasunod ang masunod nga mga panugda nga ginhatag sa Facts for Life, nga isa ka publikasyon sang United Nations Children’s Fund.

1 Ihaboy sing nagakaigo ang higko sang tawo ukon sapat

Ang higko sang tawo ukon sapat may madamo nga kagaw. Kon ang mga kagaw nga ginatunaan sang balatian mag-impon sa tubig kag pagkaon ukon magtapik sa kamot, mga gamit sa pagluto, ukon sa mga lamesa nga ginagamit sa paghanda kag sa pagserbe sing pagkaon, mahimo ini magsulod sa baba kag matulon, nga nagaresulta sa balatian. Ang labing maayo nga paagi agod matapna ang paglapta sini nga mga kagaw amo ang paghaboy sang tanan nga higko sang tawo ukon sapat. Ang higko sang tawo dapat magkadto sa kasilyas. Pat-ura nga wala sing higko sang sapat malapit sa mga puluy-an, mga dalan, ukon mga duog nga ginahampangan sang mga bata.

Kon wala sing mga kasilyas, ilubong gilayon ang higko. Dumduma nga ang tanan nga higko, bisan pa ang higko sang mga lapsag, may yara mga kagaw nga ginatunaan sang balatian. Ang higko sang mga bata dapat man ihaboy sa kasilyas ukon ilubong sa duta.

Tinlui pirme ang mga kasilyas. Takpi kag basyahi sing tubig ang basin.

2 Hinawi ang imo mga kamot

Dapat ka pirme manghinaw sang imo mga kamot. Maggamit sing habon kag tubig ukon abo kag tubig agod makuha ang mga kagaw. Indi tuman ang paggamit sing tubig lamang​—⁠ang duha ka kamot dapat habunan ukon nusnusan sing abo.

Manghinaw sang kamot sa tapos magpamus-on kag sa tapos maulihan ang isa ka lapsag ukon isa ka bata.  Subong man, manghinaw sang kamot sa tapos makahikap sang mga sapat, antes mag-uyat sing pagkaon, kag antes pakaunon ang mga bata.

Ang paghinaw sang kamot nagabulig agod amligan ang mga tawo batok sa mga ulod nga ginatunaan sang balatian. Ining mga ulod tuman kagamay kag makita lamang sa mikroskopyo. Nagaistar sila sa mga higko kag ihi sang tawo ukon sapat, sa ibabaw sang tubig kag duta, kag sa hilaw ukon indi naluto sing maayo nga karne. Ang panguna nga paagi agod indi makasulod sa lawas ang mga ulod amo ang paghinaw sang imo mga kamot. Dugang pa, paagi sa pagsuksok sang sapatos kon yara ka malapit sa mga kasilyas, ang mga ulod nga mahimo yara didto indi makasulod sa imo lawas paagi sa panit sang imo mga tiil.

Ang mga bata masunson nga nagabutang sang ila mga kamot sa ila baba, gani hinawi pirme ang ila mga kamot, ilabi na sa tapos sila makapamus-on kag antes sila magkaon. Tudlui sila sa paghinaw sang ila mga kamot kag indi sila pagpahampanga malapit sa kasilyas.

3 Manghilam-os kada adlaw

Agod malikawan ang mga impeksion sa mata, manghilam-os adlaw-adlaw nga nagagamit sing habon kag tubig. Dapat man hilam-usan ang mga bata. Ang mahigko nga guya nagaganyat sa mga langaw, nga nagadala sing mga kagaw. Ining mga kagaw mahimo tunaan sang impeksion sa mata kag sang pagkabulag pa gani.

Tan-awa pirme ang mata sang imo mga anak. Ang mapagros nga mga mata mabasabasa kag nagakilan. Kon ang mga mata mamala, mapula, ukon nagabanog ukon ginamuta, ang bata dapat ipakonsulta sa isa ka manug-atipan sang kapagros ukon sa isa ka doktor.

4 Maggamit lamang sing matinlo nga tubig

Ang mga pamilya talagsa lang magamasakit kon magagamit sila sing matinlo nga tubig kag ginahuptan ini nga wala sing mga kagaw. Ang inyo tubig matinlo kon naghalin ini sa ginhimo kag namentinar sing maayo nga mga tubo ukon sa matinlo nga mga bubon kag mga tuburan. Ang tubig halin sa linaw, suba, kag wala tabon nga mga tangke ukon bubon mahimo nga indi gid matinlo, apang mahimo ini mainom kon pabukalan.

Ang mga bubon dapat takpan. Ang timba, kalat, kag banga nga ginagamit sa pagtipon kag sa pagtago sing tubig dapat pirme hugasan kag taguon sa matinlo nga duog, indi sa duta. Ang mga sapat dapat ipalayo sa mga kuluhaan  sing mainom nga tubig kag gikan sa puluy-an sang pamilya. Indi maggamit sing mga pestisidio ukon mga kemikal malapit sa kuluhaan-tubig.

Sa puluy-an, ang tubig dapat taguon sa matinlo kag natakpan nga suludlan. Labing maayo nga maggamit sang suludlan sing tubig nga may gripo. Kon wala sing gripo, ang tubig dapat sandukon gikan sa suludlan paagi sa matinlo nga sandok ukon tasa. Ang tubig nga ilimnon indi gid dapat kutawon nga mahigko ang mga kamot.

5 Amligi ang pagkaon gikan sa mga kagaw

Paagi sa pagluto sing maayo sang pagkaon, mapatay mo ang mga kagaw. Ang pagkaon, ilabi na ang karne kag manok, dapat lutuon sing maayo. Ang kagaw madasig nga nagadamo sa wala dayon ginakaon kag ginatago nga pagkaon. Gani, kon mahimo, ang pagkaon dapat gilayon kaunon sa tapos maluto. Kon kinahanglan nga taguon mo ang pagkaon sing sobra sa duha ka oras, pat-ura nga ginatago ini sa isa ka lugar nga mainit ukon mabugnaw. Subong man, kon kinahanglan nga itigana mo ang naluto nga pagkaon para sa masunod nga tigkalaon, takpi ini. Nagaamlig ini gikan sa mga langaw kag mga insekto. Antes kaunon ang pagkaon, inita ini liwat.

Ang gatas sang iloy amo ang labing maayo kag labing matinlo nga gatas para sa mga lapsag kag sa magagmay nga mga kabataan. Ang gatas sang sapat nga ginpabukalan sing preska ukon gin-pasteurize mas matinlo sangsa gatas nga wala ginpabukalan. Likawi ang paggamit sing mga bibiron, magluwas lamang kon ginahugasan mo ini sa ginpabukalan nga tubig antes sang tagsa ka paggamit. Ang mga bibiron masunson nga nagadala sing mga kagaw nga ginatunaan sang lupot. Mas maayo nga patition ang bata sa iloy ukon paimnon sila gikan sa isa ka matinlo kag wala takop nga tasa.

Hugasi ang mga prutas kag mga utan sing matinlo nga tubig. Importante ini ilabi na kon ginapakaon ini nga hilaw sa mga lapsag kag sa magagmay nga mga kabataan.

6 Ihaboy ang tanan nga basura sa balay

Ang mga langaw, tanga, kag mga ilaga nagadala sing kagaw. Madasig sila magdamo sa mga basura. Kon wala sang nagapanguha sing basura sa inyo lugar, ihaboy ang basura sa isa ka buho diin mahimo ini tabunan ukon tutdan kada adlaw. Hupti ang imo puluy-an nga matinlo kag wala sing basura kag lamawan.

Kon pirme mo ginahimo ini nga mga panugda, mangin bahin na ini sang imo adlaw-adlaw nga rutina. Indi ini mabudlay kag wala ini nagakinahanglan sing daku nga kuarta agod himuon, apang magaamlig ini sa kapagros ninyo sang imo pamilya.

[Retrato sa pahina 13]

Kon wala sing kasilyas, ilubong gilayon ang higko

[Retrato sa pahina 13]

Manghinaw pirme sang kamot

[Mga retrato sa pahina 14, 15]

Manghilam-os adlaw-adlaw nga nagagamit sing habon kag tubig

[Mga retrato sa pahina 14]

Ang mga pamilya talagsa lang magamasakit kon magagamit sila sing matinlo nga tubig kag ginahuptan ini nga wala sing mga kagaw

[Retrato sa pahina 15]

Kon itigana mo ang naluto nga pagkaon para sa masunod nga tigkalaon, takpi ini

[Retrato sa pahina 15]

Ang basura sa balay dapat tabunan ukon tutdan kada adlaw