Inaway Nuklear—Isa Bala Gihapon ka Peligro?

Suno sa manunulat sang Magmata! sa Japan

“Ang tagsa ka nagapamensar nga tawo nagakahadlok sa inaway nuklear, kag ang tagsa ka teknolohiko nga pungsod nagaplano sini. Ang tagsa ka tawo nakahibalo nga kabuangan gid ini, kag ang tagsa ka pungsod may balibad.”​​​—⁠⁠Carl Sagan, astronomo.

SANG AGOSTO 6, 1945, ang isa ka eroplano-de-guerra sang Amerika naghulog sing bomba atomika sa Hiroshima, Japan, kag sa isa ka pisok lamang daku nga halit ang gintuga sini sa kabuhi kag propiedad sang tawo. Amo ini ang una nga bomba atomika nga gingamit sa inaway. Ginhapay sing bug-os sadto nga paglupok ang 13 kilometros kuadrados sang siudad, nga may 343,000 ka pumuluyo. Kapin sa dos-tersia sang mga istruktura sang siudad ang naguba, kag di-magkubos sa 70,000 ang napatay kag 69,000 ang nasamaran. Pagligad sang tatlo ka adlaw ginhulog ang ikaduha nga bomba atomika, sini nga tion sa Nagasaki; 39,000 ka tawo ang napatay kag 25,000 ang nasamaran. Mga katunga sang mga istruktura sang siudad ang nahapay ukon naguba. Wala pa gid magamit anay ang subong sini kabaskog nga armas sa maragtas sang tawo. Nagbag-o na ang kalibutan. Nagsulod na ini sa dag-on nuklear. Sa sulod lamang sang pila ka tuig, naghimo ang Estados Unidos, anay Unyon Sobyet, Gran Britanya, Pransia, kag ang China sing mas makahalalit nga bomba hidrohena.

Ang Cold War​—⁠ang pagsumpunganay sang Komunista kag indi Komunista nga mga pungsod⁠—​nagtiklod sa paghimo sing superyor nga mga armas nuklear kag sa mga sistema sa pagpalupok sini sa ginapuntariya nga mga duog. Ginhugakom sang kahadlok ang kalibutan sang matukiban ang paghimo sing mga ICBM (intercontinental ballistic missile) nga makaatake sa ginapuntariya nga mga duog sa mga pungsod nga kapin sa 5,600 kilometros ang kalayuon sa sulod lamang sang pila ka minuto sa baylo nga inoras. Ang mga submarino nasangkapan sing bastante nga mga misil nuklear nga makahapay sa 192 ka nagkalainlain nga mga puntariya. Ginbulubanta anay nga ang talaguan sing mga armas nuklear may yara tubtob sa 50,000 ka warhead! Sa tion sang Cold War, ang katawhan nagtindog sa bibi sang gintawag sang iban nga mga tawo nga nuklear nga Armagedon​​—⁠⁠isa ka inaway nga wala sing dumalaug.

Ang Katapusan sang Cold War

Sang dekada 70, ang tension sang Cold War nabuhinan “subong ginapakita sang mga kasugtanan sa SALT [Strategic Arms Limitation Talks] I kag II,” paathag sang The Encyclopædia Britannica, “diin ginlimitehan sang duha ka superpower ang ila mga antiballistic missile kag ang ila estratehiko nga mga misil nga may ikasarang sa pagdala sing mga armas nuklear.” Nian, sa paghingapos sang dekada 80, ang Cold War nag-ugdaw, kag natapos sang ulihi.

“Ang katapusan sang Cold War nagpasanag sang paglaum nga matapos na ang madugay nga pagpaindisanay sa mga armas nuklear kag pag-engkwentrohanay sang Estados Unidos kag Rusya,” siling sang isa ka report sang Carnegie Endowment for International Peace. Subong resulta sang mga panikasog nga buhinan ang mga armas nuklear, ginatos sini ang ginbungkag sining nagligad nga mga tinuig. Sang 1991 ginpirmahan sang Unyon Sobyet kag sang Estados Unidos ang Treaty on Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, nga, sa nahauna nga tion sa maragtas, nag-obligar sa sining duha ka superpower sa mga armas nuklear nga indi lamang limitehan kundi buhinan man ang ila nakaposisyon nga estratehiko nga mga warhead kag himuon na lang ini nga tig-6,000 ang kada isa sa ila. Sang matapos ang 2001, nagdeklarar ang duha ka partido nga nabuhinan na nila ang ila estratehiko nga mga nuclear warhead subong sang  ila ginkasugtan. Dugang pa, sang 2002, ginkasugtan man sa Moscow Treaty nga panubuon pa ini sa mga 1,700 tubtob 2,200 sa masunod nga napulo ka tuig.

Apang, walay sapayan sini nga mga hitabo, “indi karon tion nga magpabaya kon tuhoy sa peligro nga mag-inaway nuklear,” siling sang sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas nga si Kofi Annan. Nagdugang pa sia: “Ang inaway nuklear nagapabilin gihapon nga isa ka matuod gid, kag makahaladlok gid nga posibilidad sa pamuno sang ika-21 nga siglo.” Makapasubo nga ang kalaglagan paagi sa mga armas nuklear​​—⁠⁠nga mas grabe pa sangsa natabo sa Hiroshima kag Nagasaki​​—⁠⁠isa gihapon ka peligro sa aton adlaw. Kay sin-o magagikan ang peligro? Mas importante pa, malikawan bala ini?