Pagpuyo sa Landong sang Nagakatulog nga Higante

Makatilingala gid ang mga bulkan. Mahimo ini magtulog sing siniglo, apang hinali nga magbugtaw sa talalupangdon kag makamamatay nga paagi. Sa sulod lang sang pila ka minuto ang paglupok sang bulkan makahalit sa palibot sini kag makapapas sang kabuhi.

WALA sing nagaduhaduha nga makatalagam gid ang mga bulkan. Sa nagligad lamang nga tatlo ka siglo, nagkutol ini sing ginatos ka libo ka kabuhi. Siempre pa, kalabanan sa aton nagapuyo nga malayo sa sining nagakatulog nga mga higante, apang minilyon sang mga pumuluyo sa duta ang nagapuyo malapit sa buhi nga mga bulkan. Halimbawa, ang Quito, nga kapital sang Ecuador, nahamtang malapit sa Pichincha nga isa ka bulkan nga yara sa aminhan-katundan sang siudad. Ang Bukid Popocatepetl, nga ang ngalan suno sa Aztec nga lenguahe nagakahulugan sing “Nagaaso nga Bukid,” nahamtang mga 60 kilometros gikan sa Mexico City. Ang daku nga mga siudad sang Auckland, New Zealand, kag Naples, Italya, nahamtang malapit ukon sa kunsaran mismo sang mga bulkan. Sing tingob, minilyon ang nagakabuhi upod ang posibilidad nga ang enerhiya sa idalom sang duta sa duog nga ginapuy-an nila mahimo nga magdaguhob sing makusog, nga magapukaw sa nagakatulog nga higante.

Ang Makatalagam nga Higante

Ang Naples nga malapit sa Bukid Vesuvius ginapuy-an sa sulod na sang halos 3,000 ka tuig. Ini nga bukid nahamtang mga 11 kilometros lamang gikan sa Naples. Bulkan ini nga nagtubo sa sulod sang nabulwat nga dumaan nga Monte Somma. Ang Vesuvius isa sa labing makatalagam nga mga bulkan sa bug-os nga kalibutan. Sanglit ang tiilan sini nahamtang sa idalom sang dagat, daku pa gid ang bukid sangsa makita lamang.

Madamong beses na nga naglupok ang Bukid Vesuvius. Kapin sa 50 ka beses na ini nga naglupok sugod sang maglupok ini sang 79 C.E., nga amo ang nagguba sa mga siudad sang Pompeii kag Herculaneum. Sang maglupok ini sang 1631, mga 4,000 ka tawo ang napatay. Sa sini nga tion ginsugdan ang paggamit sang tinaga nga “lava” sa Ingles. Naghalin ini sa Latin nga tinaga nga labi, nga buot silingon “nagdalhay,” nga santu gid sa lava nga nagdalhay sa Vesuvius.

Sa sulod sang mga siglo nagpadayon sa pag-alimbukad ang Vesuvius. Naglupok ini sang 1944 sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway II, amo nga gin-ulanan sing abo ang Alyado nga tropa. Ang kaingod nga mga banwa sang Massa kag San Sebastiano nakulapan sang abo, subong man ang  funicular railcar nga yara sa kilid sang bukid nga ginpabantog sa Italyano nga kanta nga “Funiculi, Funiculà.”

Karon, daw sa wala lang sa pumuluyo sang Naples ang katalagman nga malapit gid sa ila. Ginadayaw gid sang mga turista ang maragtason kag arkitektural nga mga palatandaan. Masako ang mga balaligyaan kag mga palamahawan, kag madamo nga baruto ang nagalayag sa Baybayon sang Naples. Ang Vesuvius mismo makagalanyat gid sa mga bisita kag sa baylo nga kabigon nga isa ka nagakatulog nga higante, ginakabig ini sang kalabanan subong indi makahalalit nga talan-awon.

Auckland—Ang Siudad sang mga Bulkan

Madamo sing bulkan sa pantalan nga siudad sang Auckland, New Zealand. Sa pagkamatuod, ang kapin sa isa ka milyon ka pumuluyo sini nagapuyo sa tunga sang 48 ka magagmay nga bulkan. Ang duha ka dulungkaan mga nalupyakan nga gintuga sang mga bulkan, kag ang mga isla resulta sang paglupok sini. Ang labing talalupangdon nga isla amo ang 600-anyos nga Rangitoto, nga nag-ulhot sa tubig kag kaanggid sing dagway sa Vesuvius. Sang nagtuhaw ang isla, ang kaingod nga baryo sang Maori natabunan sang abo.

Natun-an sang mga taga-Auckland nga magpahisuno sang ila pagkabuhi sa mga bulkan. Ang baba sang bulkan nga ginatawag Maungakiekie  nangin parke karon para sa publiko kag halalban sang karnero kag yara sa tunga sang Auckland. Ang iban nga bulkan nangin mga linaw, mga parke, ukon halampangan na karon. Ang isa patyo. Madamo nga mga tawo ang nagapuyo sa mga banglid sang bulkan bangod sang malapad nga mga talan-awon.

Sang ang duog sang Auckland una nga ginpuy-an sang mga Maori kag nian sang nagligad nga 180 ka tuig sang mga Europeanhon, daw wala gid nila napamensar ang nagligad sining bulkan. Sa baylo, nakita sang mga tawo nga bakante ang duta kag malapit sa dagat—kag matambok ang duta. Ining katambukon sang duta gikan sa bulkan kaangay man sa iban nga bahin sang kalibutan. Halimbawa, sa Indonesia, ang pila ka rehiyon nga maayo ang patubas sang humay nahamtang malapit sa buhi nga mga bulkan. Ang mauyahon nga uma sa nakatundan sang Estados Unidos may duta nga laban naggikan sa bulkan. Sa husto nga kondisyon, ang duta nga natabunan sang lava mahimo matubuan sing gamhon pagligad sang halos isa ka tuig pagkatapos sang paglupok.

Mga Sistema sa Pagpaandam sang Una

Madamo ang mahimo matingala, ‘Indi bala peligruso ang pagpuyo malapit sa bulkan?’ Siempre matuod ina. Apang halos masarangan gid sang mga sientipiko nga bantayan ang linog kag ang mga paggiho sang bulkan. Halimbawa, ginabantayan sang United States Geological Survey ang aktibo nga mga bulkan sa bug-os nga kalibutan—lakip na ang yara sa Naples kag Auckland, kag may mga plano na nga himuon kon may emerhensia. Nagagamit sang 24-oras nga satelayt nga Global Positioning Systems kag sang seismometer network, mahimo mamutikan sang mga sientipiko ang magmatic kag ang mga paggiho sa idalom sang duta.

Pirme ginabantayan ang Vesuvius. Nagahalong gid agod indi mabutang sa katalagman, naghimo ang awtoridad sa Italya sang plano para sa emerhensia agod nga malampuwasan ang paglupok nga kaangay sang natabo sang 1631. Ginasiling sang mga eksperto nga ang mga nagapuyo sa labing peligruso nga duog mahimo mapaandaman kag makabakwit antes sang paglupok.

Nahamtang ang Auckland sa duog nga ginatawag sang mga sientipiko nga monogenetic volcanic field. Nagakahulugan ini nga imbes nga mangin aktibo liwat ang isa ka bulkan, isa ka bag-o nga bulkan ang magatuhaw sa iban nga duog. Nagasiling ang mga eksperto nga nagakatabo ini pagligad sang pila ka paglinog nga nagadugay sing pila ka adlaw tubtob pila ka semana. Ining abanse nga  paandam magahatag sing tion sa mga tawo nga makapalagyo sa luwas nga mga duog.

Padayon nga Nagabantay sa Peligro

Bisan pa ang pagbantay sang bulkan isa ka importante nga hilikuton, wala ini sing pulos kon indi pagtumanon ang paandam. Sang 1985, ginapaandaman ang mga opisyales sa Armero, Colombia, nga magalupok ang Nevado del Ruiz. Bisan pa nga nagapaandam gid ang bulkan paagi sa pagdaguhob sini nga mabatian sing mga 50 kilometros, ginhambalan lang ang mga tawo nga magkalma. Kapin sa 21,000 ang napatay sa pag-ilig sang lahar nga nagtabon sa siudad.

Bisan pa nga ang kalamidad kaangay sini talagsa lang, ang malinong nga igutlan sang mga paglupok ginhinguyang sa dugang pa nga pagtuon kag paghanda. Busa, ang padayon nga pagbantay, bastante nga paghanda, kag pagtudlo sa publiko makabulig gid nga mabuhinan ang risgo sang mga nagapuyo sa landong sang nagakatulog nga higante.

[Kahon/Retrato sa pahina 16]

MAGHANDA!

Handa ka bala sa natural nga kalamidad? Mag-andam sa mga risgo sa inyo duog. Magplano sing abanse kon sa diin magkitaay kon magbulagay ang miembro sang pamilya kag kon sin-o ang pakig-angutan ninyo kon diin kamo. Maghanda sing mga suplay sa tion sang emerhensia, lakip ang pagkaon kag tubig, kit para sa first-aid, mga panapton, radyo, waterproof flashlight, kag reserba nga baterya. Magtigayon sang bastante nga suplay nga mahimo magamit sa pila ka adlaw.

[Retrato sa pahina 15]

Mga bisita nga nagalagaw sa panguna nga baba sang Vesuvius

[Credit Line]

©Danilo Donadoni/Marka/age fotostock

[Retrato sa pahina 15]

Ang Naples, Italya, sa atubang sang Bukid Vesuvius

[Credit Line]

© Tom Pfeiffer

[Retrato sa pahina 15]

Ang paglaragway sang isa ka pintor sa daku nga paglupok sang 79 C.E., nga nagguba sa mga siudad sang Pompeii kag Herculaneum

[Credit Line]

© North Wind Picture Archives

[Retrato sa pahina 16]

Ang Rangitoto isa sa madamo nga mga isla nga bulkan sa Auckland

[Mga Retrato sa pahina 17]

Sa ibabaw kag natuo: Bukid Popocatepetl, Mexico

[Credit Lines]

AFP/Getty Images

Jorge Silva/AFP/Getty Images

[Picture Credit Line sa pahina 14]

USGS, Cascades Volcano Observatory