Ang Spanish Armada​—Pagpanakayon nga Nagdul-ong sa Kalutusan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA ESPANYA

KAPIN sa apat ka gatos ka tuig na ang nagligad, duha ka grupo sang mga bapor de guerra ang nagsumpunganay sa makitid nga English Channel. Bahin ini sang inaway sang mga Protestante batok sa mga Katoliko sadtong katuigan 1500. Ang mga soldado nga Protestante iya ni Reyna Elizabeth I sang Inglaterra kag ang mga soldado nga Katoliko iya ni Hari Philip II sang Espanya. “Para sa mga tawo sadto, ang inaway sang mga bapor de guerra sang Britanya batok sa mga bapor de guerra sang Espanya sa Channel,” paathag sang libro nga The Defeat of the Spanish Armada, “amo ang inaway tubtob kamatayon sang mga maayo kag sang mga malain.”

Ginlaragway sang mga tawo sadto sa Inglaterra ang Spanish Armada subong “ang pinakamabaskog nga puersa sa dagat nga ila nakita.” Apang, ang pagsalakay sang Armada nangin isa ka daku nga kalutusan, ilabi na sa linibo nga nagkalamatay. Ano ang katuyuan sini, kag ngaa napaslawan ini?

Ang Katuyuan sang Pagsalakay

Tinuig na nga ginaati sang Ingles nga mga pirata ang mga sakayan sang Espanya, kag ginasakdag gid ni Reyna Elizabeth sang Inglaterra ang pagrebelde sang mga Olandes sa Espanya. Dugang pa, naobligar si Hari Philip, nga isa ka Katoliko, nga buligan ang mga Katoliko sa Inglaterra agod madula sa ila pungsod ang nagadamo nga mga “erehes” nga Protestante. Bangod  sini, mga 180 ka pari kag relihioso nga mga manuglaygay ang nag-upod sa Armada. Samtang ginatipon ang mga maupod sa Armada, ang kada isa sa ila dapat magkumpisar sa pari kag mangalawat.

Ang panimuot sang mga taga-Espanya kag sang hari sini tuhoy sa relihion ginpakita sang Espanyol nga Jesuita nga si Pedro de Ribadeneyra, nga nagsiling: “Sakdagon kita sang Dios nga aton Ginuo kay ginapangapinan naton ang iya kawsa kag ang aton labing balaan nga pagtuo sa iya, kag bangod sia ang aton lider, wala kita sing dapat kabalak-an.” Ang mga Ingles, nagalaum nga ang ila kadalag-an magapalapnag sang mga pagtulun-an sang Protestante sa Europa.

Ang plano nga pagsalakay sang hari sang Espanya daw simple lang. Ginmanduan niya ang Armada nga maglayag pakadto sa English Channel kag tabuon ang Duke sang Parma kag ang 30,000 ka beterano sini nga mga soldado sa Flanders. * Ang nagtingob nga puersa magatabok dayon sa Channel, madungka sa baybayon sang Essex, kag magamartsa pa London. Abi ni Philip biyaan sang Ingles nga mga Katoliko ang ila Protestante nga reyna kag magdampig sa iya mga soldado.

Apang ang plano ni Philip may daku nga mga kakulangan. Samtang ginakabig niya nga ginasakdag sia sang Dios, wala niya mapensaran ang duha ka dalagku nga balagbag​—makusog ang navy sang Inglaterra kag mabudlay hapiton ang mga soldado sang Duke sang Parma kay wala sing madalom nga pantalan sa ila talabuan.

Madamo Apang Indi Organisado nga mga Bapor de Guerra

Ang gintangduan ni Philip nga mamuno sa Armada amo ang Duke sang Medina-Sidonia. Bisan pa nga ang duke wala sing eksperiensia sa inaway sa dagat, maayo sia mag-organisar amo nga nagkooperar dayon ang iya beterano nga mga kapitan. Ginplano nila kon paano makig-away kag masangkapan sing maayo ang Armada. Mauti nila nga ginplano ang mga sinyas, mga mando sa paglakbay, kag ang pormasyon nga magapahiusa sining tuman kadamo nga bapor.

Nakahalin gid man sa Lisbon ang Armada nga may 130 ka bapor, halos 20,000 ka soldado, kag 8,000 ka marinero sang Mayo 29, 1588. Apang bangod sang mabaskog nga hangin kag isa ka bagyo napilitan sila nga mag-iskala sa La Coruña, sa naaminhan-nakatundan sang Espanya, agod magkay-o kag magkuha sing dugang nga suplay. Nagsulat sing prangka ang Duke sang Medina-Sidonia sa hari tuhoy sa iya mga ginakahangaw-an sa  sining pagsalakay kay kulang ang mga suplay kag nagabalatian ang iya mga tinawo. Apang ginpilit ni Philip ang kumandante nga sundon ang plano. Busa ang indi organisado nga hubon sang mga bapor nagpadayon sa pagpanakayon kag nakalab-ot gid man sang ulihi sa English Channel duha ka bulan pagkatapos nga makahalin ini sa Lisbon.

Mga Inaway sa English Channel

Sang nag-abot ang mga bapor de guerra sang Espanya sa baybayon sang Plymouth, sa bagatnan-katundan sang Inglaterra, nagahulat na ang mga Ingles. Pareho ang kadamuon sang mga bapor nila, apang magkatuhay ang desinyo sini. Mataas ang mga bapor sang Espanya, kag ang kubyerta sini ginakubayan sang magagmay nga mga kanyon. Bangod may dalagku nga mga torre sa ulin kag sa dulong, daw nagalutaw ini nga pamakod kon tan-awon. Ang taktika sang mga navy sang Espanya amo nga sakaon ang sakayan sang kaaway kag pululihan ini. Ang mga sakayan naman sang mga Ingles mas manubo kag mas madasig, kag may dalagku nga mga kanyon. Ang taktika sang ila mga kapitan amo nga indi magpalapit sa kaaway kag gub-on ang mga sakayan sang Espanya sa malayo.

Agod mabatuan ang kadasigon kag armas sang mga bapor sang Inglaterra, naghimo sing depensa ang heneral sang Espanya. Ginpakubay niya nga daw korte-lati ang iya mga bapor de guerra. Ang labing mabakod nga mga bapor de guerra nga may dalagku nga mga kanyon amo ang iya ginbutang sa tagsa ka punta. Bisan diin man maghalin ang mga kaaway, puede makaliso ang Armada subong sang karabaw nga nagataya sang iya sungay sa kontra.

Nag-away ang duha ka guban sa English Channel sing duha ka beses, apang indi gid lapuyot. Epektibo ang depensa sang mga Espanyol, kag wala sing sakayan nila ang nalugdang sang mga kanyon sang kaaway. Namat-od ang mga kapitan sang Inglaterra nga dapat gub-on nila ang porma sang kaaway kag dapat subulon ini. Natabo ini sang Agosto 7.

Ginsunod sang Duke sang Medina-Sidonia ang mando sa iya amo nga ginpakadto niya ang Armada agod tabuon ang Duke sang Parma kag ang mga soldado sini. Samtang nagapaabot sa Duke sang Parma, nagmando ang Duke sang Medina-Sidonia nga magdungka sa Calais, sa baybayon sang Pransia. Sang nakadungka na ang mga Espanyol kag mahapos na salakayon, walo ka nagadabadaba nga sakayan ang ginpadala sang kaaway. Dalidali nga nagtulak ang kalabanan nga mga kapitan sang Espanya agod makalikaw sa katalagman. Gindaldal sila dayon sang mabaskog nga hangin kag sulog pa aminhan.

Pagkaaga, natabo ang katapusan nga inaway. Bangod nagalapitay na, nalugdang sang mga sakayan sang Inglaterra ang kapin sa tatlo ka sakayan sang Espanya kag madamo pa ang nahalitan. Wala makabato sing maayo ang mga Espanyol kay diutay na lang ang ila bala.

Nauntat ang pagsalakay sang mga Ingles kay may mabaskog nga bagyo. Pagkaaga, bisan diutay  na lang ang ila bala, nagporma gihapon nga korte-lati ang Armada kag naghanda para sa inaway. Apang antes makapalupok ang mga Ingles, nadaldal sang hangin kag mga sulog ang mga sakayan sang Espanya pakadto sa mga pasil sang Zeeland sa baybayon sang Netherlands.

Sang daw wala na sing mahimo, nagbag-o ang direksion sang hangin kag gindaldal pa aminhan ang Armada pakadto sa madalom. Apang ang ruta pakadto sa Calais ginbalabagan sang mga sakayan sang Inglaterra, kag gindaldal pa gid pa aminhan sang hangin ang nahalitan nga mga sakayan sang Espanya. Namat-od ang Duke sang Medina-Sidonia nga mag-atras kay wala na sila sing mahimo kag agod masalbar ang mas madamo nga mga sakayan kag mga tawo. Namat-od sia nga mag-agi sa Scotland kag Ireland pauli sa Espanya.

Bagyo kag Pagkalunod

Mabudlay gid ang pagpauli sang nahalitan nga mga sakayan sang Armada. Maiwat ang pagkaon kag tubig kay busluton ang mga suludlan. Madamo nga sakayan ang nahalitan gid sang mga Ingles, kag pila lang ang makapanakayon sing maayo. Nian, ginbagyuhan ang Armada sing duha ka semana malapit sa naaminhan-nakatundan nga baybayon sang Ireland. Ang pila ka bapor nagkaladula! Ang iban nalunod sa baybayon.

Sang ulihi, nagaigod nga nakalab-ot ang una nga mga bapor sang Armada sa Santander, sa naaminhan sang Espanya, sang Septiembre 23. Mga 60 ka bapor na lang kag katunga sang mga tawo ang nakapauli sa Lisbon. Linibo ang nalumos. Madamo ang napatay bangod sa ila mga pilas ukon sa ila mga balatian samtang nagapauli. Bisan ang mga nakalampuwas nga nakalab-ot na sa baybayon sang Espanya nag-antos gihapon.

Ang libro nga The Defeat of the Spanish Armada nagsiling: “Pila ka [grupo sang mga bapor] ang wala sing pagkaon kag nagkalamatay ang mga tripulante sa gutom,” bisan pa nga yara na sa pantalan sang Espanya. Ang libro nagsiling nga sa pantalan sang Laredo sa Espanya, isa ka bapor ang nabara “kay kulang na sing tawo nga maglukot sing layag kag maghulog sang angkla.”

Ang Epekto sang Pagkalutos

Ang kalutusan sang Armada nagpabakod sang buot sang mga Protestante sa Naaminhan nga Europa, bisan padayon gihapon ang inaway sang mga relihion. Nagapati ang mga Protestante nga ang ila kadalag-an ginasakdag sang Dios kag makita ini sa medalya sang Olandes nga nagapahanumdom sini nga hitabo. Ang inskripsion mabasa, Flavit יהוה et dissipati sunt 1588, buot silingon, “Si Jehova naghuyop kag nag-aplaag sila 1588.”

Sang ulihi, ang Gran Britanya amo na ang nangin gumalahom sa kalibutan, subong sang ginsiling sang libro nga Modern Europe to 1870: “Sang 1763, ang Gran Britanya nanguna na sa kalibutan sa komersio kag gahom.” Sa pagkamatuod, “Sang 1763 ang Emperyo sang Britanya naggahom sa kalibutan subong nga daw ginpasag-uli kag nagbaskog liwat ang Emperyo sang Roma,” siling sang libro nga Navy and Empire. Sang ulihi, nagtingob ang Gran Britanya sa kolonya sini anay nga Estados Unidos sang Amerika agod mangin Anglo-Amerikano nga kagamhanan sa kalibutan.

Makawiwili sa mga estudyante sang Biblia ang paggahom kag pagkapukan sang mga kagamhanan sa kalibutan. Ini bangod ginasugid sang Balaan nga Kasulatan ang pagbuslanay sang mga kagamhanan sang kalibutan, nga amo ang Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, Gresya, Roma, kag sang ulihi ang Anglo-Amerikano nga kagamhanan sa kalibutan. Ang matuod, madugay na nga gintagna sang Biblia ang paggahom kag pagkapukan sang pila sining mga kagamhanan.​—Daniel 8:3-8, 20-22; Bugna 17:1-6, 9-11.

Sa paghinumdom, talalupangdon gid ang natabo sang tingadlaw sang 1588, sang wala magmadinalag-on ang pagsalakay sang Spanish Armada. Pagligad sang halos 200 ka tuig sa tapos nga malutos ang Armada, ang Gran Britanya nangin bantog sa kalibutan, kag may importante nga bahin sa katumanan sang tagna sang Biblia.

[Nota]

[Diagram/Mapa sa pahina 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Pagpanakayon sang Spanish Armada

​——​ Pakadto

–– Pauli

X Mga inaway

SPAIN

Lisbon

La Coruña

Santander

FLANDERS

Calais

SPANISH NETHERLANDS

UNITED NETHERLANDS

ENGLAND

Plymouth

London

IRELAND

[Retrato sa pahina 24]

Si Hari Philip II

[Credit Line]

Biblioteca Nacional, Madrid

[Retrato sa pahina 24]

Si Reyna Elizabeth I

[Retrato sa pahina 24, 25]

Ang Duke sang Medina-Sidonia amo ang kumander sang Spanish Armada

[Credit Line]

Cortesía de Fundación Casa de Medina Sidonia

[Credit Line sang retrato sa pahina 25]

Museo Naval, Madrid