Ginasakdag Bala sang Arkeolohiya ang Biblia?

PARA sa mga nagatuon sang Biblia, ang arkeolohiya mapuslanon, bangod madugangan pa gid ang ila ihibalo tuhoy sa kabuhi, mga kahimtangan, mga kustombre, kag mga lenguahe sa panahon sang Biblia. Ang arkeolohiya nagahatag man sing impormasyon sa katumanan sang mga tagna sang Biblia subong sang pagkapukan sang dumaan nga Babilonia, Ninive, kag Tiro. (Jeremias 51:37; Ezequiel 26:4, 12; Sofonias 2:13-15) Apang, may limitasyon man ang arkeolohiya bangod kinahanglan pa nga patpaton ang mga butang nga nakutkutan, kag mahimo nga magsayop sila.

Ang pagtuo sang mga Cristiano wala nasandig sa nabuong nga mga tibod, nagakapudpod nga mga tisa, ukon narumpag nga mga pader, kundi sa bug-os nga paghisantuanay sang espirituwal nga kamatuoran nga masapwan sa Biblia. (2 Corinto 5:7; Hebreo 11:1) Ang nagahisantuanay, tampad, natuman nga mga tagna, kag iban pa nga mga bahin sang Biblia, nagahatag sing makapakumbinsi nga pamatuod nga “ang bug-os nga kasulatan ginbugna sang Dios.” (2 Timoteo 3:16) Walay sapayan sini, binagbinaga ang madamo kag makawiwili nga mga tukib sang arkeolohiya nga nagapamatuod sa mga hitabo sa Biblia.

Sang ginkutkot sang isa ka grupo sang mga arkeologo ang Jerusalem sang 1970, nasapwan nila ang isa ka nasunog nga kagulub-an. “Maathag gid ini sa isa ka manugpanilag nga hanas sa sini nga patag,” siling ni Nahman Avigad, ang lider sang grupo sang pagkutkot. “Ang tinukod nasunog sa kalayo, kag ang mga pader kag kisame narumpag.” Sa isa ka hulot makita ang mga tul-an [1] sang isa ka butkon, nga nahumlad ang mga tudlo kag ginakab-ot ang hagdan.

Nagalapta sa salog ang mga sensilyo [2], nga ang pinakaulihi sini napetsahan sang ika- apat nga tuig sang pag-alsa sang mga Judiyo batok sa Roma sang 69 C.E. Nagalinapta ining mga butang antes pa narumpag ang tinukod. “Bangod sini,” siling ni Avigad, “nadumduman namon ang paglaragway ni Josephus sa Romano nga mga soldado nga nagapangawat sa mga balay sang naagaw na ang siudad.” Nagsiling ang mga istoryador nga gin-ati sang mga Romano ang Jerusalem sang 70 C.E.

Suno sa pag-usisa, ining mga tul-an iya sang babayi nga beintehon ang edad. Ang Biblical Archaeology Review nagsiling nga “sang nagsalakay ang mga Romano, ining lamharon nga babayi nga yara sa kusina sang Nasunog nga Balay nalab-ot sang kalayo. Gani, natumba sia sa salog samtang ginakab-ot niya ang hagdanan malapit sa puertahan. Madasig nga naglapta ang kalayo . . . kag indi na sia makapalagyo tubtob nga natabunan sia sang nagakalahulog nga mga butang.”

 Ini nga danyag nagapahanumdom sa aton sang gintagna ni Jesus tuhoy sa Jerusalem mga 40 ka tuig antes ini natabo: ‘Was-agon ka sa duta sang imo mga kaaway, kag wala sila sing ibilin sa imo nga isa ka bato nga nasampaw sa isa.’—Lucas 19:43, 44.

Ginapamatud-an man sang nakutkutan nga mga butang ang mga ngalan nga ginasambit sa Biblia. Ang pila sining mga tukib nagapamatuod nga sayop ang ginasiling sang una sang mga kritiko nga ginhimohimo lamang sang mga manunulat ang mga karakter sa Biblia kag ginpasobrahan ang ila kabantugan.

Mga Inskripsion sang mga Ngalan sa Biblia

Ginhunahuna anay sang bantog nga mga iskolar nga wala nagluntad si Hari Sargon II sang Asiria nga ginsambit sa Biblia sa Isaias 20:1. Apang, sang 1843, nakutkutan sa isa ka sanga sang Suba Tigris malapit sa ginatawag karon nga Khorsabad, Iraq ang palasyo ni Sargon [3]. Nagalapad ini sing 10 ektaryas. Amo kon ngaa ginbaton na karon si Sargon II subong isa sa bantog nga mga hari sang Asiria. Sa isa sang iya mga rekord sang maragtas [4], nagsiling sia nga naagaw niya ang dumaan nga siudad sang Israel nga Samaria. Suno sa kronolohiya sang Biblia, ginlutos sang mga Asirianhon ang Samaria sang 740 B.C.E. Ginrekord man ni Sargon ang iya pag-agaw sa Asdod, nga nagpamatuod pa gid sa ginsiling sang Isaias 20:1.

Sang ginkutkot sa ginatawag karon nga Iraq ang kagulub-an sang dumaan nga siudad sang Babilonia, natukiban sang mga arkeologo ang mga 300 ka cuneiform nga tapi-tapi malapit sa Ishtar Gate. Nagapatuhoy sa tion sang paggahom ni Hari Nabocodonosor sang Babilonia, lakip sa mga ngalan nga natigib sa tapitapi amo si “Yaukin, nga hari sa duta sang Yahud.” Ginpatuhuyan sini si Hari Joaquin sa duta sang Juda, nga gindala nga bihag sa Babilonia sa tion sang nahauna nga pag-agaw ni Nabocodonosor sa Jerusalem sang 617 B.C.E. (2 Hari 24:11-15) Ang lima sang mga anak nga lalaki ni Joaquin ginsulat man sa mga tapitapi.—1 Cronica 3:17, 18.

Sang tuig 2005, samtang ginakutkot ang isa ka duog sa paglaum nga makita ang palasyo ni Hari David, nasapwan sang mga arkeologo ang isa ka daku kaayo nga bato nga istruktura. Ginapatihan ini nga naguba sang ginlaglag sang mga Babilonianhon ang Jerusalem sang panahon sang manalagna sang Dios nga si Jeremias, mga 2,600 ka tuig na ang nagligad. Indi pa mapat-od kon bala ini nga istruktura bahin gid man sang palasyo ni David. Apang, ang arkeologo nga si Eilat Mazar nakakuha sing isa ka makapainteres nga butang—ang isa ka sentimetro kalapad nga daga nga pangmarka [5] nga may nasulat nga: “Iya ni Yehucal nga anak ni Shelemiyahu nga anak ni Shovi.” Ini nga pangmarka naghalin sa pangtimbre ni Yehucal (gintawag man nga Jehucal ukon Jucal), nga isa ka Judiyo nga opisyal nga ginasambit sa Biblia nga nagpamatok kay Jeremias.—Jeremias 37:3; 38:1-6.

Suno kay Mazar, ang ngalan nga Jucal sa pangmarka nga nasapwan sa Siudad ni David, ‘ikaduha lamang nga ministro sa hari,’ sunod kay Gemarias nga anak ni Safan. Suno sa Biblia, si Jucal nga anak ni Selemias (Shelemiyahu), isa ka prinsipe sang Juda. Antes natukiban ang pangmarka, sa Biblia lamang sia nakilala.

Makahibalo Bala Sila Magbasa kag Magsulat?

Ginapakita sang Biblia nga ang mga Israelinhon sang una makahibalo magbasa kag magsulat. (Numeros 5:23; Josue 24:26; Isaias 10:19) Apang wala nagaugyon sa sini ang mga kritiko, kag nagapangatarungan nga ang maragtas sang Biblia di-matuod nga mga sugilanon nga ginpalatunlaton  lamang. Apang, napamatud-an nga sayop ini nga pagpati kay sang 2005 nasapwan sang mga arkeologo sa Tel Zayit, sa tungatunga sang Jerusalem kag Mediteraneo ang dumaan nga alpabeto nga natigib sa apog nga bato kag mahimo amo ini ang pinakadaan nga Hebreong alpabeto [6] nga natukiban.

Napetsahan ini sang ikanapulo nga siglo B.C.E., kag suno sa pila ka iskolar, ini nga tukib nagapahangop nga ang Jerusalem may “pormal nga edukasyon para hanason ang mga manugkopya,” “masanyog nga kultura,” kag ‘pagdumalahan nga madasig mag-uswag.’ Gani, kabaliskaran sa ginsiling sang mga kritiko, ang mga Israelinhon nakahibalo na magbasa kag magsulat kag makahimo sing rekord sang ila maragtas bisan pa sadtong ikanapulo nga siglo B.C.E.

Ginasakdag sang mga Rekord sang Maragtas sang Asiria

Pirme ginasambit sa Biblia ang Asiria nga isa anay ka gamhanan nga emperyo, kag ang mga natukiban sa sina nga lugar nagapamatuod sa pagkasibu sang Kasulatan. Halimbawa, sang ginkutkot ang dumaan nga Ninive nga kapital sang Asiria, nakita sa palasyo ni Hari Senaquerib ang isa ka gintigiban nga tapitapi nga bato [7], nga may laragway sang mga soldado sang Asiria nga nagapanguna sa pagdala sang mga bihag nga Judiyo sang napukan ang Laquis sang 732 B.C.E. Mabasa mo ini nga hitabo sa 2 Hari 18:13-15.

Ang rekord sang maragtas ni Senaquerib [8], nga nasapwan sa Ninive, nagalaragway sang iya pagpakig-away sang naggahom si Hari Ezequias sang Juda nga ang ngalan ginsambit man sa rekord. May mga cuneiform man sang mga manuggahom nga nagapatuhoy sa mga hari sang Juda nga sanday Ahaz kag Manases kag mga hari sang Israel nga sanday Omri, Jehu, Jehoas, Menahem, kag Hosea.

Sa iya rekord, ginpabugal ni Senaquerib ang iya kadalag-an sa pagpakig-away, apang wala niya ginsambit ang iya pagsalakay sa Jerusalem. Talalupangdon gid ini, bangod dugang ini nga nagpamatuod sa mga rekord sang Biblia nga wala maagaw sang hari ang Jerusalem bangod ginlutos sia sang Dios. Pagkatapos sini, ang nahuy-an nga si Senaquerib nagbalik sa Ninive kag suno sa Biblia ginpatay sia sang iya mga anak nga lalaki. (Isaias 37:33-38) Talalupangdon nga ang pagpatay sa iya ginpamatud-an sang duha ka inskripsion sang Asiria.

Bangod malaut ang katawhan sang Ninive, gintagna sang mga manalagna ni Jehova nga sanday Nahum kag Sofonias ang bug-os nga kalaglagan sang siudad. (Nahum 1:1; 2:8–3:19; Sofonias 2:13-15) Natuman ang ila gintagna sang ginlikupan kag gin-agaw ang Ninive sang gintingob nga puersa nanday Nabopolasar nga hari sang Babilonia kag Cyaxares nga hari sang Media sang tuig 632 B.C.E. Ang pagkatukib kag pagkutkot sang  kagulub-an sini, liwat nga nagpamatuod nga husto ang mga rekord sang Biblia.

Sang tungatunga sang 1925 kag 1931, ginkutkot ang Nuzi nga isa ka dumaan nga siudad sa sidlangan nayon sang Suba Tigris kag sa bagatnan-sidlangan sang Ninive, kag madamo sing nakutkutan diri lakip na ang mga 20,000 ka tapitapi nga daga. May mga impormasyon ini nga ginsulat sing detalyado sa lenguahe sang Babilonia kag lakip sini amo ang legal nga mga kustombre kaangay sadtong panahon sang mga patriarka nga ginalaragway sa Genesis. Halimbawa, ginpakita sini nga ang mga diosdios sang pamilya, nga masami amo ang gamay nga mga pigurin, ginagamit subong titulo, nga nagahatag sing kinamatarong sa tag-iya agod makuha ang palanublion. Ini nga kustombre nagapaathag kon ngaa gindala ni Raquel nga asawa ni patriarka Jacob ang diosdios ukon “terapim” nga ginapanag-iyahan sang iya amay nga si Laban sang nagsaylo sila ni Jacob subong isa ka pamilya. Amo nga gintinguhaan ni Laban nga mabawi ang terapim.—Genesis 31:14-16, 19, 25-35.

Ang Tagna ni Isaias kag ang Silindro ni Ciro

Ang inskripsion sa dumaan nga silindro nga daga nga ginpakita diri nagapamatuod sa isa pa ka rekord sang Biblia. Ini nga dokumento nga kilala subong Silindro ni Ciro [9], nasapwan sa dumaan nga Sippar sa Eufrates, mga 32 kilometros halin sa Baghdad. Ginpatuhuyan sini ang kalutusan sang Babilonia kay Ciro nga Daku, ang tagtukod sang Emperyo sang Persia. Sing makapakibot, mga 200 ka tuig antes sini, nagsiling si Jehova paagi kay manalagna Isaias tuhoy sa isa ka Medo-Persianhon nga manuggahom nga pagatawgon nga Ciro: “‘Manugpahalab ko sia, kag magatuman sang tanan nga nahamut-an ko’; nga nagasiling nahanungod sang Jerusalem, ‘Patindugon sia.’”—Isaias 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Sing talalupangdon, tuhay si Ciro sa iban nga dumaan nga manuggahom bangod nasulat sa silindro ang iya pagsulundan sa paghilway sang mga bihag sang nagligad nga kagamhanan. Ang Biblia kag ang sekular nga maragtas nagapamatuod nga ginhilway ni Ciro ang mga Judiyo, kag gintukod liwat ang Jerusalem.—2 Cronica 36:23; Esdras 1:1-4.

Bisan pa nga medyo bag-o pa lang ang arkeolohiya tuhoy sa Biblia, nangin isa ini ka daku nga patag sang siensia nga nagahatag sing pila ka mapuslanon nga impormasyon. Kag subong sang nabinagbinag na naton, madamo sang mga natukiban ang nagapamatuod nga masaligan kag sibu ang Biblia, kon kaisa bisan pa gani sa pinakagamay nga detalye sini.

PARA SA DUGANG PA NGA IMPORMASYON

Makabulig bala ang Biblia agod mangin malipayon kag may katuyuan ang imo kabuhi? Ining duha ka oras nga DVD nga The Bible—A Book of Fact and Prophecy, nagabinagbinag sining importante nga topiko kag nagapresentar sing makapakumbinsi nga mga interbyu.—Matigayon sa 32 ka lenguahe.

The Bible God’s Word or Man’s?

Kinahanglan mo pa bala ang dugang nga pamatuod nga ang Biblia indi mito kag wala nagasumpakilay? Matuod bala ang mga milagro nga ginsambit sa Biblia? Binagbinaga ang mga pamatuod sa sining 192-pahina nga libro.—Gin-imprinta sa 56 ka lenguahe.

[Credit Line]

Alexander the Great: Roma, Musei Capitolini

Ano Gid ang Ginatudlo sang Biblia?

Ang 19 ka kapitulo sini nga libro nagabinagbinag sang importante nga mga panudlo sang Biblia kag nagapaathag sang katuyuan sang Dios sa duta kag sa katawhan.—Matigayon na karon sa 162 ka lenguahe.

Ang Akon Libro sang mga Sugilanon sa Biblia

Ini nga libro nga may matahom nga mga laragway gindesinyo para gid sa mga kabataan. Pasunod nga ginabinagbinag sini ang mga sugilanon tuhoy sa 116 ka tawo kag mga hitabo.—Matigayon sa 194 ka lenguahe.

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Coins: Generously Donated by Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Credit Line sang retrato sa pahina 15]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Credit Lines sang retrato sa pahina 16]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Photograph taken by courtesy of the British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Credit Lines sang retrato sa pahina 17]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Credit Line sang retrato sa pahina 18]

Photograph taken by courtesy of the British Museum