Ang Taytay nga Pirme Ginatukod Liwat

SANG MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BULGARIA

ANG naatupan nga taytay sa Lovech makita sa Suba Osŭm sa sentro sang naaminhan nga bahin sang Bulgaria. Ini nga taytay tuman gid katahom, kag kaangay sang mga tawo nga nagagamit sini, may yari ini makawiwili nga sugilanon.

Ang Austriano nga geologo nga si Ami Boué amo ang isa sa una nga nangin interesado sa taytay sang namasyar sia sa Lovech sadtong katuigan 1830. Nagsulat sia nahanungod sa “isa ka taytay nga human sa bato, nga naatupan kag napunihan sing magagmay nga mga tiangge.” Huo, ining pinasahi nga taytay isa sa mga sistema sang transportasyon sang Lovech, nga nagaangot sa duha ka bahin sang banwa, kag isa man ini ka tiendahan! Gani, isa ini ka maragtason nga duog sa komunidad nga dapat tipigan.

Sang una nga gintukod ang naatupan nga taytay sa Lovech, indi ini human sa bato, kundi sa kahoy. Apang, sa pagligad sang tinuig, pirme ini nagakaguba kon magbaha kag kinahanglan nga tukuron liwat. Nian, sang 1872, ang taytay gin-anod sang baha, gani indi na makatabok ang mga tawo sa pihak nga bahin sang banwa.

Indi mahapos ipasag-uli ang taytay. Gani, ginhinakay ang taga-Bulgaria nga bantog nga manunukod nga si Kolyo Ficheto sa pagdesinyo kag sa pagtukod sing bag-o kag mas mabakod nga taytay.

Isa ka Bag-o kag Orihinal nga Desinyo

Namat-od si Ficheto nga sundon ang orihinal nga ideya kag magdesinyo sing isa ka naatupan nga taytay nga may yara magagmay nga mga tiangge. Agod pabakuron ang 84 ka metro kalawig kag 10 ka metro kalapad nga taytay, nagdugang sia sing medyo tipulon nga mga haligi. Ining lima ka metro kataas nga mga haligi, nga ang makitid nga bahin sini nagapaayon sa sulog sang tubig, may yara bag-o kag orihinal nga aspekto. May mga buho ang naibabaw nga bahin sang mga haligi agod malutsan sang tubig kon magbaha. Ginbutangan ni Ficheto sing mapag-on nga batangan kag tablon nga oak ang ibabaw sang mga haligi. Ang nabilin nga bahin sang taytay, lakip na ang 64 ka tiangge nga nagakubay sa magtimbang nga bahin, human sa kahoy nga beech. Ang atop may soleras man nga beech kag ginhaklapan sing plantsa.

Ang tumalagsahon pa sa desinyo ni Ficheto amo nga namat-od sia nga iangot ang mga batangan sang taytay paagi sa kahoy nga mga pangsugpon sa baylo sang mga turnilyo. Ginhanigan niya sing bato ang masapnot nga kahoy nga pinakasalog sang dalan kag pagkatapos, ginbutangan niya ini sing graba. Kon adlaw, nagalusot ang silak sang adlaw sa gamay nga mga bintana sa kilid kag sa mga bentilasyon sa atop. Kag kon gab-i, ginasindihan ang de-gas nga mga suga. Sa kabilugan, ang pagdesinyo kag pagtukod sa bag-o nga taytay naglawig sing mga tatlo ka tuig [1].

Masako nga Taytay

Ano ang kahimtangan sa taytay? Talupangda ang paglaragway sang isa nga nakasaksi: “Halos wala diri sing nagaagi nga salakyan kag ang mabatian lamang amo ang tingog sang mga manugbaligya, mga nagalabay, mga nagatan-aw, kag ang gahod sang mga latero kag ang singgit sang mga manugbaligya nga nagatanyag sang ila mga baligya.  Ang taytay masako. Ang madamo kag maduagon nga magagmay nga mga tiangge, nga puno sing nasalapid nga mga de-lana, mga abaloryo (beads), kag lainlain nga mga baligya, masako man kag magahod.”

Magluwas sa pagpamalaklon sa naatupan nga taytay, nagakadto diri ang mga tawo agod maglingawlingaw, kay madamo nga mga manugbaligya ang mga musikero man. Ang ginkutlo kaina nga nakasaksi nagsiling pa gid: “Ang barberya may yara lima ukon anom ka barbero. Indi lamang sila mga barbero, kundi sampaton man nga mga musikero, nga nagabiolin, nagagitara, kag nagatokar sing iban pa nga de-kuerdas nga mga instrumento. Masami nga may tion sila sa pagtokar, kag ang ila mga suki malipayon nga nagapamati kag nagahulat tubtob makatapos sila sa pagtokar.” Pagkatapos sang nahauna nga bug-os kalibutan nga inaway, ang iban nga mga barbero nangin mga tagtukod sang ginatawag nga Barber’s Orchestra.

Isa ka Trahedya

Sa sulod sang mga 50 ka tuig, nalampuwasan sang naatupan nga taytay nga gintukod ni Ficheto ang mga baha, mga inaway, kag iban pa nga mga kalamidad. Apang sang gab-i sang Agosto 2/3, 1925, ang matahom nga taytay sa Lovech nasunog. Ngaa? Tubtob karon wala gihapon sing makasugid kon bala napatumbayaan ini ukon hungod nga ginsunog. Bisan ano pa ang rason, ang taytay sa Lovech liwat nga naguba.

Sang 1931 ang bag-ong naatupan nga taytay nahuman, pati na ang magagmay nga mga tiangge kag mga talyer sa higad sang dalan [2]. Apang, sa baylo nga kahoy kag bato, ang bag-o nga manunukod naggamit sing asero kag semento. Tuhay gid ini sa desinyo ni Ficheto. Ang atop silangon, kag ang tunga nga bahin wala sing dingding. Sang 1981/82, ang taytay gintukod liwat suno sa orihinal nga desinyo ni Kolyo Ficheto [3].

Ang naatupan nga taytay sa Lovech isa ka simbulo sang banwa kag isa ka tanda sang hinimuan sang isa ka lantip nga manunukod. Sa karon, ang taytay nagabuyok gihapon sa mga residente kag mga bisita samtang nagadayandayan sila sa taytay nga may nagakubay nga mga tiangge.

[Mapa sa pahina 22]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

BULGARIA

SOFIA

Lovech

[Credit Line sang retrato sa pahina 23]

Photo 2: From the book Lovech and the Area of Lovech