Kon Ngaa Gintawag Ini nga Daku nga Isla

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA HAWAII

KON ginapamensar sang mga tawo ang Kapuluan sang Hawaii, ano ang ila mahunahuna? Ayhan ang maputi nga mga baybay, ang matinlo nga tubig, ang nagahapayhapay nga mga lubi, kag ang mapaang nga kagab-ihon sa lanai ukon beranda nga napalibutan sang magagmay nga mga sulo. Dugang pa sa sini amo ang isa ka sinalusalo nga may mga handa nga pinya, mga kararuton, kinilaw nga salmon kag, siempre pa ang bilog nga baboy nga ginputos sang dahon sang saging kag ginluto sa duta. Halos kompleto na ang paglaragway. Daw wala ka na sing pangitaon pa.

Sa pagkamatuod, indi lang amo ini ang ginakawilihan sang mga tawo sa Hawaii! Sa pagsugod, ang Hawaii ginatawag nga Daku nga Isla, bangod makaigo sa sini ang dalagku nga mga isla sa Kapuluan sang Hawaii, nga amo ang Oahu, Maui, kag Kauai! Ini nga isla may kalaparon nga 10,432 kilometros kuadrados kag nagalapad pa gid ini. Apang, may dugang pa kita nga mahibaluan sa sini nga lugar.

Nahamtangan kag Klima

Sanglit yara ini nga isla sa bagatnan, ang Daku nga Isla may kasarangan nga klima. Kon adlaw, nagabulubag-o ang klima sa mga baybayon. Sa tingadlaw (Mayo tubtob Oktubre), mga 80 degrees Fahrenheit ang temperatura. Kon tigtulugnaw (Nobiembre tubtob Abril), mga 70 degrees Fahrenheit ang temperatura, kag 59 tubtob 64 degrees Fahrenheit ang kinaandan nga klima kon gab-i. Kinaandan na nga mainit sa distrito sang Kona kay yara ini sa bahin sang isla nga nalipdan sang hangin, kag pirme naman nagaulan sa distrito sang Hilo kay bansada ini sa hangin.

Bangod mapaang ang klima kag matambok ang duta nga naghalin sa bulkan, nangin dagaya ang mga prutas kag mga utanon sa sini nga lugar. Madamo sing matam-is nga mga paho, kapayas, lychees, kag iban pa nga prutas. May matahom man nga mga orkidyas kag mga anthurium sa sini nga duog. Madamo man diri sing macadamia kag kape. Bantog gid sa bug-os nga kalibutan ang kape sa Kona. Ang mga manugbaligya sing kape nagadugok kada tuig sa Kona Coffee Festival agod makatilaw kag makaorder sini nga kape.

Lainlain ang klima sa mga bahin sang Daku nga Isla. Tuhay ang klima sa madabong nga kagulangan, sa desyerto, kag sa tundra. Ang madabong nga mga kagulangan yara sa sidlangan, kag maulan ini nga bahin sang isla. Madamo diri sing pispis nga naghalin sa iban nga lugar. May mga pako man sa kahoy kag nanuhaytuhay nga sahi sang orkidyas diri. Talagsa lang nagaulan sa distrito sang Kona-Kohala kag pirme naman nagaulan sa distrito sang Hilo.

 Ang Bulkan nga Kilauea​—Buhi Apang Indi Makatalagam

May lima ka bantog nga bulkan sa sini nga isla. Ini amo ang Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala, kag Hualalai. Ang ngalan nga Kilauea literal nga nagakahulugan sing “Mabaskog nga Pagbuga.” Naglupok liwat ang Kilauea sang 1979. Sugod sang 1983, daw wala gid ini nagauntat sa pagbuga sing mainit kag mapula nga lava. Ginguba sini ang tatlo ka banwa nga malapit sa baybayon, apang nagporma man ini sing ginatos ka ektaryas nga duta.

Kon yara na gani sa kadagatan ang nagahuganas nga lava, nagatuga ini sing madamol nga aso kag mga panganod kag nagaporma man ini sing maitom nga mga baybayon. Mahimo mo mapalapitan ang Kilauea kag makita mo ini bisan yara ka sa sulod sang imo salakyan.

Ang Mauna Kea, nga isa ka patay nga bulkan, nagataas sing 4,205 metros, kag amo ini ang pinakamataas nga bukid sa isla. Mas mataas lang ini diutay sa Mauna Loa, nga nagataas sing 4,169 metros. Apang, kon takson ini halin sa tiilan sini sa idalom sang dagat, ang Mauna Kea amo ang pinakamataas nga bukid sa bug-os nga kalibutan, nga nagataas sing 9,000 metros gikan sa salog sang dagat. Sa pihak nga bahin, ang Mauna Loa naman amo ang pinakadaku nga bukid sa bug-os nga kalibutan, nga may kadakuon nga 40,000 kilometros kubikos!

Nanuhaytuhay nga Kalingawan

Kon tigtulugnaw, masami nga nagaulan sing yelo sa Mauna Kea, gani ginhayuan ini nga Bukid nga Maputi. Amo nga ang mga residente diri makahampang sing ski, apang delikado ini bangod batuhon ini nga lugar. Sa karon, ang 13 sa labing moderno nga teleskopyo sa bug-os nga kalibutan nga ginapanag-iyahan sang 11 ka pungsod, makita sa putukputukan sang Mauna Kea Science Reserve.

Madamo man sing kalingawan sa baybay sang Daku nga Isla. Ini nga mga kalingawan mahimo nga mahiwat sa bug-os nga tuig bangod mapaang ang hangin kag temperatura sang dagat. May maputi nga mga baybay diri nga pirme ginakadtuan, kag may mga baybay man nga makadtuan lamang kon lakton kag kon magsakay sa four-wheel-drive nga salakyan.

Ginbugayan gid ining Daku nga Isla sa iya kadakuon, nahamtangan, kag klima. Ang mga tawo diri mainabyanon kag matinatapon. Nalipay gid sila sa pag-abiabi sa inyo.

[Mapa sa pahina 16]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

NIHAU

KAUAI

OAHU

HONOLULU

MOLOKAI

MAUI

LANAI

KAHOOLAWE

HAWAII

Hilo

Kohala

Mauna Kea

Hualalai

Mauna Loa

Kilauea

[Retrato sa pahina 16, 17]

Sa likod amo ang Mauna Kea

[Credit Line sang retrato sa pahina 17]

U.S. Geological Survey/​Photo by T.J. Takahashi