Ang mga Katingalahan sa Mais

TUBTOB sining nagliligad lang nga tinuig, si Harlin nagatanom sing mais sa rehiyon sang Finger Lakes sa New York, sa Estados Unidos. Nanamian gid sia magpaathag sa iya mga abyan kag mga bisita sang pila ka mga katingalahan sa mais. Ginpangabay sia sang Magmata! nga isugid sa mga bumalasa ang pila sang iya ihibalo. Hambalan man naton ang iban pa nga detalye tuhoy sining dalayawon nga tanom. Halimbawa, sa diin naghalin ang mais? Paano ini naglapta sa bug-os nga kalibutan? Kag ano ang mga kapuslanan sini nga tanom? Binagbinagon naton karon ang paglaragway ni Harlin tuhoy sa pila ka katingalahan sa mais.

Ang Tanom nga “Nagapakighambal” sa Imo

“Para sa akon, ang mais produkto sang kinaadman kag matematika. Halin sa mga dahon sini asta sa tagsa ka binato sa kayan, ang tanan eksakto ang pagkaplastar kag katahom gid tulukon. Dugang pa, samtang nagatubo ini, ‘nagapakighambal’ ini sa imo. Nagapanugid ini kon kulang ang suplay nga tubig ukon sustansia. Kon ang lapsag nagahibi, may kinahanglan ini. Amo man ang mais. Nagapangayo ini sang iya kinahanglan, ayhan paagi sa duag kag korte sang iya mga dahon. Ang sekreto amo ang paghangop kon ano ang ila kinahanglanon.

 “Ang pagpulapula sang dahon sini mahimo nagapatimaan nga kulang sa phosphate ang duta. Ang iban naman nga sintomas patimaan nga kulang ang magnesium, nitroheno, ukon potash. Makita man sang mangunguma kon ang iya mais may balatian ukon nahiluan.

“Pareho sa tanan nga mangunguma diri sa amon duog, kon Abril ako nagapanggas sing mais. Sa sini nga tion, ang duta hustuhan gid para sa maayo nga pagtubo sang binhi. Pagligad sang apat tubtob anom ka bulan, ang akon mais magataas na sing mga duha ka metros.

“May hugna ang pagtubo sang mais, nga mahibaluan paagi sa pag-isip sa mga dahon sini. Kon lima na ang dahon, gamiton na sang mais ang ikasarang sini sa kemika kag matematika. Una, pamatyagan sang gamot ang mga elemento sa duta. Amo ini ang mangin basihan kon pila ka raya ang maporma sa kayan. Dason, halin sa ika-12 tubtob sa ika-17 nga dahon sini, pamatyagan liwat sang mais ang mga elemento sa duta kag amo naman ini ang mangin basihan kon bala mangin bus-ok ang bunga. Buot silingon, ginapanginpuslan sang tagsa ka puno sang mais ang tanan nga elemento nga makuha sini sa duta. Ang dugang pa nga pamatuod sang pagkadalayawon sini nga tanom makita sa paagi sang pagtubo sini.”

Mga Bulak kag Buhok

“Ang kada puno sang mais may lalaki kag babayi nga kinaiya. Ang bulak ukon budyawi amo ang lalaki nga bahin. Nagatubo ini sa punta sang tanom kag ang tagsa sini may mga 6,000 ka magagmay pa gid nga bulakbulak. Ini nga mga bulakbulak nagapatubas sing minilyon ka polen ukon moging. Sa tion sang pagpamoging, ginapalid ini sang hangin kag nagasulod ini sa mga bunga sang tupad sini nga mga mais.

“Paano makasulod ang moging sa bunga sang mais kay may panit man ini? Mahimo ini paagi sa mga buhok nga nagaulhot sa punta sang mga bunga. Ang kada bunga sang mais may ginatos ka buhok. Kon pangitaon mo ang ginaangtan sini, makita mo nga nagaangot ini sa matamata sang tagsa ka binato sang mais. Isa ka buhok, isa ka matamata. Ang kada matamata naman amo ang mangin binato sang mais.

“Ang moging nga ginadala sang hangin magatapik dayon sa nagaulhot nga buhok sang mais. Sa sini nga buhok nagaagi ang moging agod makasulod ini sa bunga.

“Ang latolato nga mais pamatuod nga ang iban nga buhok wala matapikan sang moging, ayhan bangod naulihi ini sa pagtubo. Nagakatabo ini kon kulang sa tubig ang duta. Sa liwat, kon nahibaluan sang mangunguma ini nga mga patimaan, masami nga masolusyunan niya ang problema kag mapadamo ang iya patubas​—kon indi man sa karon, sa masunod niya nga patubas. Ang isa pa ka paagi nga ginahimo ko agod madugangan ang akon patubas amo ang pagbulosbulos sang mais kag soya. Halimbawa, kon mais ang gintanom ko subong nga tuig, soya naman sa dason tuig. Ang soya isa ka sahi sang legumbre nga nagapadamo sang nitroheno sa duta, kag wala ini ginakaon sang tamasok sa mais. *

“Nalipay gid ako magtan-aw sa naarado nga latagon nga amat-amat nga nagalagtom kag nagapatubas sing bugana nga pagkaon​—tanan ini nagakatabo sing mahim-ong kag matahom. Kumbinsido gid ako nga makatilingala nga tinuga ang mais, pareho sa tanan nga tanom. Apang ang akon natun-an sa sini nga tanom diutay lang gihapon.”

Bangod sining ginsugid ni Harlin, luyag mo bala nga usisaon pa ining dalayawon nga tanom? Binagbinaga ang maragtas kag mga kapuslanan sini.

 Halin sa Mexico Tubtob sa Bug-os nga Kalibutan!

Ang mais una nga gintanom sa Aminhan kag Bagatnan nga Amerika, ayhan sa Mexico kag naglapnag ini sa bug-os nga kalibutan. Antes sang tion sang mga Inca, ang mga taga-Peru nagasimba sa diosa sang mais. May korona sia nga mais nga nagalibot sa iya ulo nga daw mga radyos sang ruweda kon tulukon. Ang isa ka manunulat nga si Joseph Kastner nagsiling nga ang mga Indian sa Amerika “nagsimba sa [mais] subong butang nga tinuga sang mga dios, nga gikan sa sini ginhimo ang tawo . . . Mahapos lang ini ipatubas​—ang isa ka puno makapatubas na sing pagkaon sang isa ka tawo para sa bug-os nga adlaw.” Apang, ginakaon ini sang mga tumandok upod sa lamigas. Kinabatasan gihapon ini sang mga taga-Latin Amerika tubtob karon.

Nakilala sang mga taga-Europa ang mais sang 1492 sang nag-abot si Christopher Columbus sa Caribbean. Ang anak ni Columbus nga si Ferdinand nagsulat nga ang iya amay nakakita sing isa ka sahi sang uyas “nga gintawag nila nga mais nga manamit kaayo, ginatanok, ginasugba, ukon ginabukbok agod mangin harina.” Nagdala si Columbus sing binhi sini pagpauli niya, kag “sa tungatunga sang katuigan 1500,” sulat ni Kastner, “[ang mais] ginapatubas na indi lamang sa Espanya, kundi subong man sa Bulgaria kag Turkey. Ang mga manugbaligya sing mga ulipon ang nagdala sang mais sa Aprika . . . ang mga tinawo sang [Espanyol nga manuglagulad nga natawo sa Portugal nga si Ferdinand] Magellan amo ang nagdala sang mais sa Pilipinas kag Asia.” Sa amo, nagsugod ang talalupangdon nga pag-uswag sa pagpatubas sing mais.

Sa karon, mais ang nagapangaduha sa trigo sa pinakadamo nga patubas sang uyas sa kalibutan. Humay naman ang ikatlo nga pinakadamo nga patubas. Ining tatlo ka panguna nga pagkaon amo ang ginakaon sang halos tanan nga tawo, kag mga sapat.

Pareho sa iban nga hilamon, madamo man sing sahi ang mais. Ang matuod, sa Estados Unidos lamang, kapin sa 1,000 ka sahi ang nagatubo, lakip ang haybrid. Nanuhaytuhay ang kataason sang mais, halin sa 60 sentimetros tubtob sa 6 metros! Sarisari man ang kalabaon sang bunga sini. Ang iban 5 ka sentimetro; ang iban, 60 sentimetros. “Ang iban nga sahi sang mais nga nagatubo sa Bagatnan nga Amerika karon,” siling sang libro nga Latin American Cooking, “tuman ka dalagku ang bunga nga ang korte daw bola sang American football, kag ang mga binato tig-isa ka pulgada ang kadakuon.”

Nanuhaytuhay man ang kolor sang mais. Magluwas sa dalag, may pula, asul, rosa, ukon itom. Kon kaisa, bangod sa kolor sang mga binato, ang mais kambangkambang, pintokpintok, ukon gurayguray kon tulukon. Indi katingalahan nga sa baylo nga kaunon, masami ini ginahimo nga dekorasyon.

Ang Uyas nga Madamo sing Kapuslanan

Madamo sing sahi ang mais: haybrid, pilit, popcorn, pula, sweetcorn, tinigib, yellow corn kag iban pa. Ang sweet corn diutay lang nga porsiento sang patubas sang mais sa bug-os nga kalibutan. Diutay lang sa kalamay sini ang mahimo nga starch, amo nga matam-is ini nga sahi sang mais. Sa bug-os nga kalibutan, kapin sa 60 porsiento sang ginapatubas nga mais ang para sa konsumo sang mga sapat, kag wala pa 20 porsiento ang para sa konsumo sang tawo. Ang nabilin nga 20 porsiento ginagamit sang mga industriya ukon ginabinhi. Siempre pa, nanuhaytuhay ang paagi sa paggamit sini sa kada pungsod.

Madamo gid sing kapuslanan ang mais. Ginabutang ini ukon ginagamit ang mga bahin sini sa madamo nga butang subong sang pangpatapik, mayonnaise, serbesa kag diaper. Kag bisan pa nga kontrobersial, ginagamit ini gihapon sa industriya sang gatong agod magpatubas sing ethanol. Pat-od gid nga sa palaabuton madamo pa ang madiskobrehan nga kapuslanan sining dalayawon nga tanom.

[Nota]

[Kahon sa pahina 11]

Haybrid nga Mais

Sa madamo nga pungsod, ang mga mangunguma masami nga nagatanom sing haybrid nga mais bangod maayo ang patubas sini. Ang haybrid nga mga baridad masami nga matigayon paagi sa pagsamusamo sa maayo nga mga baridad. Apang, ang indi lang maayo sa sini, kay ang mga mangunguma kinahanglan magbakal sing binhi kada tigpalanggas. Ngaa? Kay indi palareho ang kalidad kag diutay lang ang patubas kon ang binhi nga gamiton halin sa haybrid nga bunga sang nagligad nga patubas.

[Mga retrato sa pahina 10]

Ang mais may ginatos ka baridad sa bug-os nga kalibutan

[Credit Lines]

Courtesy Sam Fentress

Courtesy Jenny Mealing/​flickr.com