Bison sang Europa​—Ginluwas Gikan sa pagkapapas

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA POLAND

Nakunyag gid ang mga mangangayam. Nasapwan na nila ang agi nga ginapangita nila. Sang gin-usoy nila ini, nakita gid nila ang ila ginapangita. Ang balahibo sini duag tsokolate kag ang bungot maitom. Ang mga sungay sini matalom kag nagakurba pasulod. Madamo ang nagapangita sang karne kag panit sini gani makuwartahan gid ini sang mga mangangayam.

Sa una nga pagpalupok, naigo ang sapat gani nagtaripad ini sa kagulangan. Apang sa ikaduha nga pagpalupok wala gid sia makaluwas. Natumba sa duta ining tunga sa tonelada nga sapat. Wala gid sing hinalung-ong ang mga mangangayam sa Poland nga ang ila ginhimo mangin bahin sang maragtas. Abril 1919 sadto, ginpatay nila ang katapusan nga ilahas nga bison sang Europa nga nagapuyo sa kapatagan. Maayo lang kay sadtong tion may nabilin pa nga mga bison sa mga zoo kag hinuptanan sang mga tawo.

ANG bison sang Europa (Bison bonasus), nga ginatawag man kon kaisa nga wisent nagapuyo sang una sa madamo nga pungsod sa Europa. Tuman kadamo pa sadto sa ila. Ang toro nagabug-at tubtob 900 kilos kag nagataas tubtob dos metros. Dalagku ining mga sapat amo nga gintawag sila nga mga emperador sang kagulangan.

Ang talalupangdon gid sa bison amo ang daw bangian niya nga lawas. Ang panampad nga bahin sang iya lawas mas daku sangsa pangulihi. Ang iya abaga daku kag malapad nga may torotoro, samtang ang iya naman buli gamay. May bungot ang bison kag may madamol kag malaba nga balahibo sa panampad samtang natabunan naman sing malip-ot nga balahibo ang iya pangulihi.

Daw Mapapas Na

Ginabulubanta nga mga pila ka libo na lang karon ang bison sang Europa. Nadulaan sila sing puluy-an bangod sa pagpanguma, pagkalbo sa kagulangan, kag wala untat nga pagpangayam sang mga tawo. Sang ikawalo nga siglo, napapas gid ang bison sang Europa nga yara sa Gaul (ang Pransia kag Belgium karon).

Sang ika-16 nga siglo, gintinguhaan sang mga hari sang Poland nga amligan ini. Ang isa sa una nga hari nga naghimo sini amo si Sigismund II Augustus. Nagmando sia nga silutan sing kamatayon ang mga nagapangayam sini. Ngaa?  “Luyag nila amligan ini agod may ayamon ang mga hari kag ang iya mga alagad,” siling ni Dr. Zbigniew Krasiński sang Białowieza National Park. Walay sapayan sang silot nga kamatayon, wala gid maamligan ang ilahas nga mga bison kag sang talipuspusan sang ika-18 nga siglo, makita na lamang ini sa Białowieza Forest sa sidlangan sang Poland kag sa Caucasia.

Sang ika-19 nga siglo, nag-ayoayo ang kahimtangan sang mga bison. Sang ginsakop sang Emperyo sang Roma ang Białowieza Forest, nagsugo si Emperador Alexander I nga amligan ang bison sang Europa. Bangod sini, madasig sila nga nagdamo. Sang 1857 halos 1,900 ka bison ang ginaamligan sang gobierno. Sang ulihi, naghimo sila sing mga kulumpayan agod makakaon ang mga bison kon tigtulugnaw. Nagbutang man sila sing ilimnan, kag nanghawan agod may matamnan sang inugpahalab sa mga bison.

Apang makapasubo nga wala magdugay ining proyekto. Sa sulod sang 60 ka tuig, katunga na lang sa ila ang nabilin. Sang nag-umpisa ang Bug-os Kalibutan nga Inaway I napapas gid ang ilahas nga bison sa Poland. Walay sapayan sang kasuguan sang Alemanya nga “amligan ang mga bison para sa masunod nga mga henerasyon,” madamo ang nagkalamatay bangod sa nagpalalagyo nga Aleman nga mga soldado, mga Ruso nga nagrebelde, kag wala untat nga pagpangayam. Subong sang ginsaysay sa panugod sining artikulo, ang katapusan nga ilahas nga bison sang Europa sa Poland ginpatay sang 1919.

Amat-amat nga Nagdamo

Bangod sa pagtinguha nga luwason ang mga bison, gintukod ang International Society for the Protection of the European Bison sang 1923. Una, gin-isip nila kon pila ka puro nga bison ang ginahuptan ukon ginapanag-iyahan. * Natukiban nila nga may 54 pa ka puro nga bison sang Europa sa kapatagan nga yara sa nagkalainlain nga mga zoo kag sa mga bulutangan sang ilahas nga mga sapat sa bug-os nga kalibutan. Apang, indi tanan may ikasarang sa pagbuad. Ang iban tama na ka tigulang samtang ang iban naman balatianon. Sang ulihi nagpili sila sing 12 ka bilog, kag ang lima sa sini, ginapatihan nga amo ang ginhalinan sang tanan nga bison sa kapatagan nga nagakabuhi karon.

Talalupangdon gid nga sang tigragas sang 1929, ginbuy-an sa Białowieza Forest​—ang kagulangan nga ginaamligan sang gobierno—​ang duha ka bison sang Europa nga nagapuyo sa kapatagan. Pagligad sang 10 ka tuig, nangin 16 ini.

Naluwas sa Pagkapapas?

Sang maaga nga bahin sang 21 nga siglo, may mga 2,900 ka bison sang Europa sa bug-os nga kalibutan kag mga 700 sini ang yara sa Poland. Sa sulod sang mga tinuig, nagdamo man ang mga bison sa Belarus, Kyrgyzstan, Lithuania, Rusya, kag Ukraine.

Apang, indi pa hilway sa katalagman ang bison sang Europa. Mahimo gihapon sila mapapas bangod sa mga mangangayam, peste, balatian, kag kakulang sing pagkaon kag tubig. Kag tungod silasila man lang ang nagapinarisay, mahimo nga mangin depektuso ang gene sang ila mga kabataan. Bangod sini, ang bison sang Europa yara gihapon sa Red List, ang listahan sang mga ilisipon na lang nga mga tanom kag sapat sa bug-os nga kalibutan.

Bangod sa panikasog sang mga tawo, may yara gihapon bison sang Europa tubtob karon. Apang ginpahanumdom kita ni Dr. Krasiński, nga ginsambit kaina nga “ang natabo sa bison sang Europa isa ka halimbawa kon daw ano kadali mapapas ang mga sapat, apang daku gid nga panikasog ang kinahanglan agod luwason sila.” Wala pa mapat-od kon ano ang matabo sa ila kag sa iban pa nga kasapatan. Ang importante lang amo nga naluwas karon sa pagkapapas ining “mga emperador sang kagulangan.”

[Nota]

 [Mga retrato sa pahina 10]

Ang bison sang Europa sa Białowieza National Park

[Credit Line]

All photos: Białowieski Park Narodowy