Nasolbar ang isa Ka Daku nga Misteryo sa Siensia

I-PLAY

Nasolbar ang isa Ka Daku nga Misteryo sa Siensia

SANG 1901, ginsalom sang mga diver ang isa ka dumaan nga barko sang mga negosyante sang Roma nga nalugdang sa Gresya sa isla sang Antikýthēra, kag may nakita sila nga isa ka bahandi. Ini nga barko may mga kargamento subong sang marmol kag bronse nga mga estatwa kag pilak nga mga sensilyo halin sa Pergamo. Bangod sa mga sensilyo, ginbulubanta sang mga researcher nga naglugdang ini nga barko sang nagapakadto ini sa Roma sang mga 85 ukon mga 60 B.C.E.

Sugod sang nadiskobrehan ini, ining dumaan nga mga butang gintipigan sa National Archaeological Museum sa Athens, sa Gresya. Pero, indi ang mga estatwa ukon ang mga sensilyo ang ginkadto sang mga researcher sa museo sang 2005. Interesado sila sa isa ka bronse nga instrumento nga nasulod anay sa kahoy nga kahon nga daw suludlan sang sapatos kadaku. Ini nga instrumento, nga ginatawag Antikythera Mechanism, nagapakita nga ang mga tawo sang una may hinimuan sa siensia nga labaw pa sangsa aton ginahunahuna. Ginakabig ini nga “pinakamoderno nga instrumento sa dumaan nga panahon.”

Ano ini? Kag ngaa importante gid ini?

Misteryoso nga Instrumento

Sang gintakas ang kahon sini, tuktukon ini kaayo kag ginkaputan na sang nagtig-a nga mga butang. Pagligad sang halos 2,000 ka tuig, daw berde na nga bato ang hitsura sini. Bangod napokus ang tanan nga atension sa mga estatwa, halos wala anay ini ginsapak.

Sang gin-usisa ini sang isa ka Griego nga arkeologo sang 1902, nakita niya nga madamo ini sing piyesa. May mga gear ini nga nagkalainlain ang kadakuon, kag may sigo gid ini nga mga unto-unto. Daw relo ini kon tulukon, pero bangod ginapatihan nga ang mga relo nagluntad sang nagligad lang nga mga 700 ka tuig, indi mahimo nga relo ini.

Ang isa ka artikulo tuhoy sa Antikythera Mechanism nagpaathag nga “ang mga istoryador halos indi magpati nga [ang mga Griego sang nagligad nga mga 2,000 ka tuig] makahimo sing sigo katama nga mga gear, nga ginhimo halin sa metal kag gin-areglar sa masibod nga grupo sang mga gear nga makasarang sa pagpatiyog sang mga shaft.” Ginapatihan man sang pila nga isa ini ka sahi sang astrolabe, isa ka instrumento nga ginagamit anay sa paghibalo sang latitude paagi sa posisyon sang mga bituon, adlaw kag bulan.

Pero madamo gihapon ang nagabais nga ini nga mga gear tuman ka komplikado amo nga imposible nga naghalin ini sang nagligad nga mga 2,000 ka tuig. Gani, nagapati sila nga mahimo indi ini bahin sang mga kargamento sang dumaan nga barko nga naglugdang. Sa pihak nga bahin, nagsiling naman ang isa ka iskolar nga mahimo amo ini ang ginasugidsugid nga Sphere of Archimedes. Ginlaragway ni Cicero ini nga instrumento sang unang siglo B.C.E. subong isa ka planetarium, isa ka instrumento nga nagapakita sang hulag sang adlaw, bulan, kag lima ka planeta nga makita naton. Pero, bangod wala ini sing ebidensia, ang teoriya tuhoy sa astrolabe amo ang ginpatihan.

Maid-id nga Gin-usisa

Sang 1958, gintun-an ini ni Derek de Solla Price, nga nag-eskwela subong physicist apang sang ulihi nangin propesor sang kasaysayan. Nagapati sia nga ini nga instrumento makasarang sa pagbulubanta sang nagligad ukon sang palaabuton nga mga hitabo sa kahawaan, subong sang kon san-o ang masunod nga ugsad. Nadiskobrehan niya nga ang mga sulat sa dial sini nga instrumento nagapatuhoy sa mga adlaw, bulan, kag mga zodiac sign sa kalendaryo. Ginhaumhaum niya nga may nagatiyog ini anay nga mga kamot nga nagatudlo sa posisyon sang adlaw, bulan kag mga bituon sa nagkalainlain nga tion.

Nagsiling si Price nga ang pinakadaku nga gear nagarepresentar sa hulag sang adlaw kag ang isa ka pagtiyog sini nagapatuhoy sa isa ka tuig. Kon ang isa ka gear nga naangot sa daku nga gear nagapatuhoy sa hulag sang bulan, nian ang ratio sang kadamuon sang mga unto-unto sang duha ka gear mahimo nagapakita sang ideya sang mga Griego sang una parte sa paglibot sang bulan.

Sang 1971, ginpa-X-ray ni Price ini nga instrumento. Paagi sa sini, napamatud-an niya ang iya teoriya. Isa gid man ini ka komplikado nga instrumento sa astronomiya. Gindrowing ni Price ang ginahaumhaum niya ang pag-andar sini nga instrumento kag ginpaimprinta ini sang 1974. Nagsulat sia: “Wala na kita sing may makita nga kaangay sini nga instrumento. . . . Suno sa aton nahibaluan sa siensia kag teknolohiya sang dumaan nga Griego, nagpati kita anay nga wala sing subong sini nga sahi sang instrumento sadto nga tion.” Sa sina nga tion, wala ginsapak ang hinimuan ni Price. Pero, ginpadayon sang iban ang iya pagtuon sa sini nga instrumento.

Dugang nga Impormasyon

Sang 2005, ang grupo sang mga researcher nga ginsambit kaina sa panugod nagtuon sa instrumento paagi sa moderno nga CAT-scan agod makita ang sulod sini sing mas klaro. Ini nga pagtuon naghatag pa gid sa aton sing dugang nga impormasyon kon paano nagapanghikot ang instrumento. Kon lisuon gani ang knob sini, mga 30 ka gear ang nagapahulag sa tatlo ka kamot sa atubang kag sa likod sini. Bangod sini mahimo na mahibaluan ang hulag sang adlaw, bulan kag mga bituon, lakip ang eklipse, may labot sa kada apat ka tuig nga Olympic kag iban pa nga mga hampang sang mga Griego. Ini nga mga hampang masami nga ginabasihan sa pag-isip sang mga tion.

Ngaa importante ini nga impormasyon? May pila ka rason. Ang astronomiya importante sa mga tawo sang una bangod ginabasihan sang mga mangunguma ang adlaw kag bulan kon san-o sila magsab-og. Ginabasihan man sang mga marinero ang mga bituon sa ila paglayag. Nanamian man ang mga Griego sa pagtan-aw sa mga nagakatabo sa kalangitan. Kag may isa pa ka rason kon ngaa importante gid ini nga impormasyon sa ila.

“Para sa taga-Babilonia sang una, importante nga mapaktan nila kon san-o ang eklipse, kay nagapati sila nga dimalas ini,” sulat ni Martin Allen, sang Antikythera Mechanism Research Project. “Ginapatihan man nga mahimo gid gamiton sang mga pulitiko ini nga instrumento agod dumalahan ang iya mga sakop. May nagpanugda man nga ang rason kon ngaa diutay lang ang aton nahibaluan sa sini nga instrumento amo nga ginsekreto ini sang mga militar ukon mga pulitiko.”

Ano man ang masugid pa sini sa aton, ini nga instrumento pamatuod lang nga ang astronomiya kag matematika sang dumaan nga Griego halos nabase sa mga tradisyon sang Babilonia, kag mas moderno ini sangsa aton ginhunahuna. Ang Nature nga magasin nagsiling: “Ang dumaan nga Antikythera Mechanism wala lamang nagakontra sa aton ginhunahuna nga pagpati tuhoy sa pag-uswag sang teknolohiya nga ginpaalinton sa sulod sang madamo nga tuig, kundi nagahatag man ini sa aton sing bag-o nga ihibalo sa kasaysayan.

[Kahon sa pahina 26]

SIN-O ANG NAGHIMO SINI?

Mahimo nga madamo pa sang ginhimo nga kaangay sang Antikythera Mechanism. “Wala ka sing makita nga sala sa paghimo sini,” sulat ni Martin Allen. “Ang tanan nga piyesa sini may katuyuan. Wala sing sobra nga mga buho, ukon mga inagihan nga nagapakita nga ginbag-o ini samtang ginahimo ini nga instrumento. Nagapamatuod ini nga antes sini nga instrumento, madamo na ang ginhimo nga pareho sini.” Gani sin-o ang naghimo sini? Kag ano ang natabo sa iban niya nga ginhimo?

Ang pinakabag-o nga pagtuon sa sini nga instrumento nagsugid kon ano ang ngalan sang mga binulan sa dial sini nga nagapakot sang mga eklipse. Ini nga mga ngalan naghalin sa Corinto. Bangod sini, nagsiling ang mga nagatuon nga ang instrumento ginhimo kag gingamit sang isa ka grupo sang mga tawo. Nagsiling ang magasin nga Nature: “Mahimo nga ang naggamit sini amo ang mga taga-Corinto sa aminhan-katundan nga Gresya ukon ang mga taga-Syracuse sa Sicily, kag kon gingamit ini sang mga taga-Syracuse, mahimo nga gingamit ini sa panahon ni Archimedes.”

Ngaa wala na sing nasapwan nga instrumento pareho sini? “Ang bronse isa ka malahalon kag pirme gina-recycle nga butang,” sulat ni Allen. “Amo nga talagsa ka lang makakita sang antigo nga human sa bronse. Ang matuod, ang kalabanan nga nasapwan nga mga antigo nga human sa bronse nakuha sa idalom sang tubig, nga imposible makuha sang mga panday agod himuon liwat nga lain nga butang.” “Amo lang ini ang nabilin naton [nga sampol],” siling sang isa ka researcher, “bangod wala ini makuha sang mga manug-scrap sang metal.”

[Diagram/Mga retrato sa pahina 25]

(Para sa aktual nga format, tan-awa ang publikasyon)

Kon paano posible nga nagaandar ang Antikythera Mechanism

1. Ang tiliyugan sa atubangan nagapakita sang dalagan sang lunar nga mga binulan kag sang posisyon sang adlaw kag bulan. Ginapakita man sini ang inadlaw kag binulan suno sa solar nga kalendaryo kag ang paghulag sang adlaw (kag sang makita nga mga planeta) may labot sa konstelasyon sang zodiac

2. Sa likod, ang tiliyugan sa ibabaw nayon nagapakita sang kaangtanan sang lunar nga mga binulan, solar nga mga tinuig, kag ang tion sang mga hampang sa Gresya

3. Sa likod, ang tiliyugan sa idalom nagapakot sang eklipse sa adlaw kag sa bulan

[Mga retrato]

Atubangan

Likod

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 26]

Kon ano ang posible nga itsura sang likod

[Credit Line]

[Credit Line sang retrato sa pahina 24]

MAGMATA!