GINTUKOD ni Jesus ang Cristianismo kag ginpalapnag ini sang iya mga sumulunod sang nagagahom ang Emperyo sang Roma. Sa Britanya kag Egipto, may makita ka gihapon nga mga dalan, alagyan sang tubig, kag mga monumento nga ginhimo sang mga Romano. Ginapahanumdom sini nga matuod gid si Jesus kag ang iya mga apostoles, pati na ang ila mga ginsiling kag ginhimo. Halimbawa, kon mag-agi ka sa dumaan nga Appian Way, daw pareho lang nga ginaagyan mo ang dalan nga ginlaktan ni apostol Pablo sang nagkadto sia sa Roma.—Binuhatan 28:15, 16.

Ang rekord sang Biblia parte kay Jesus kag sa iya mga disipulo ginapamatud-an sang madamo nga reperensia nga natabo sang unang siglo. Talupangda nga ginpakita ni Lucas ang tuig nga may duha ka importante nga hitabo: ang pagsugod sang ministeryo ni Juan nga Manugbawtismo kag ang pagbawtismo kay Jesus, amo nga nangin Cristo sia ukon Mesias. Suno kay Lucas natabo ini “sang ika-15 nga tuig sang paggahom ni Tiberio Cesar [29 C.E.], sang si Poncio Pilato ang gobernador sang Judea, kag si Herodes ang manugdumala sang distrito sang Galilea.” (Lucas 3:1-3, 21) Ginsambit man ni Lucas ang apat ka importante nga mga opisyales nga sanday Felipe (utod ni Herodes), Lisanias, Anas, kag Caifas. Ining pito ka ngalan ginapamatud-an sang kasaysayan. Binagbinagon naton subong si Tiberio, Pilato, kag Herodes.

Si Tiberio Cesar kilala gid, kag pirme sia ginapakita sa mga painting kag eskultura. Gintangdo sia nga emperador sang Senado sang Roma sang Septiembre 15, 14 C.E., sang mga 15 anyos si Jesus.

Ang ngalan ni Poncio Pilato mabasa upod kay Tiberio sa isa ka sinulatan sang Romano nga historian nga si Tacitus, wala madugay sang makompleto ang Biblia. Parte sa termino nga “Cristiano,” si Tacitus nagsulat: “Si Christus, nga amo ang ginhalinan sini nga ngalan, ginpapatay sang isa sang aton mga procurador nga si Poncio Pilato sang nagagahom si Tiberio.”

Si Herodes Antipas kilala nga nagtukod sang siudad sang Tiberias sa Dagat sang Galilea. Didto man sia nagaistar. Mahimo nga sa Tiberias ginpapugutan ni Herodes si Juan nga Manugbawtismo.

Mabasa man sa Biblia ang importante nga mga hitabo sang tion sang mga Romano. Sang inugbata na si Jesus, ang Biblia nagsiling: “Sadto nga mga adlaw isa ka mando ang naghalin kay Cesar Augusto nga magparehistro ang bug-os napuy-an nga duta; (ining nahauna nga pagparehistro natabo sang si Quirinio amo ang gobernador sang Siria;) kag ang tanan nga tawo naglakbay agod magparehistro, ang tagsatagsa sa iya kaugalingon nga siudad.”—Lucas 2:1-3.

Ginpatuhuyan man ni Tacitus kag sang Judiyong historian nga si Josephus si Quirinio. Ang pamatuod nga ining pagparehistro natabo makita sa sugo sang Romano nga mga gobernador nga ara gihapon sa British Library. Ini nagasiling: “Bangod malapit na ang pagsensus sa mga pamalay, dapat pabalikon ang tanan nga nagaistar sa gua nga mga distrito.”

Ginsambit man sa Biblia “ang daku nga tiggulutom . . . sa tion ni Claudio [ang Romanong Emperador].” (Binuhatan 11:28) Ginpamatud-an ini sang historian sang unang siglo nga si Josephus. Sia nagsiling: “May tiggulutom gid  man sadto nga tion kag madamo ang nagkalamatay.”

Dugang pa, ang Binuhatan 18:2 nagasiling nga “nagmando si Claudio sa tanan nga Judiyo nga magbiya sa Roma.” Ginpamatud-an ini sang biograpiya ni Claudio, nga ginsulat sang Romano nga historian nga si Suetonius sang mga 121 C.E. “Ginpahalin [ni Claudio] ang mga Judiyo sa Roma,” siling ni Suetonius. Nagsiling pa sia nga “pirme nagapanggamo” ang mga Judiyo kay ginahingabot nila ang mga Cristiano.

Sang tion sang ginsambit nga tiggulutom, ang Biblia nagsiling nga nagsuksok si Herodes Agripa “sang harianon nga panapton,” kag nagpamulongpulong sa isa ka grupo nga nagsabat: “Tingog sang isa ka dios, kag indi iya sang tawo!” Dayon, nagsiling ang Biblia nga ‘gin-ut-ot sang mga ulod si Agripa kag nabugtuan sang ginhawa.’ (Binuhatan 12:21-23) Ginrekord man ini ni Josephus kag may gindugang sia nga pila ka detalye. Suno sa iya, sang nagpamulongpulong si Agripa ang iya “bayo puro nga pilak.” Nagsiling man sia nga ‘grabe ang sakit sang tiyan ni Agripa.’ Napatay sia pagligad sang lima ka adlaw siling ni Josephus.

Mabasa man sa Biblia ang mga tagna nga ginsulat kag natuman sang tion sang mga Romano. Halimbawa, sang nagapasulod si Jesus sa Jerusalem, ginhibian niya ini. Gintagna niya kon paano laglagon sang Romano nga mga soldado ang siudad. “Magaabot sa imo ang mga adlaw nga magatukod ang imo mga kaaway sang pamakod nga may mataliwis nga mga usok,” siling ni Jesus. “Wala sila sing ibilin sa imo nga isa ka bato sa ibabaw sang isa ka bato, bangod wala mo ginhantop ang tion sang pag-usisa sa imo.”—Lucas 19:41-44.

Pero ang mga sumulunod ni Jesus may tsansa pa nga makapalagyo. Paano? Ginhatagan sila nga daan ni Jesus sing espesipiko nga mga instruksion: “Kon makita ninyo nga ginalibutan ang Jerusalem sang nagakampo nga kasuldadusan, nian hibalua ninyo nga ang paghapay sa iya malapit na. Nian ang mga yara sa Judea magpalagyo sa mga bukid, kag ang mga yara sa sulod niya [Jerusalem] maggua.” (Lucas 21:20, 21) Mahimo nga namensar ang mga sumulunod ni Jesus, ‘Paano kami makapalagyo kon ginapalibutan sang kaaway ang siudad?’

Ginsulat ni Josephus kon ano ang natabo. Sang 66 C.E., ginkuha sang Romanong gobernador ang kuarta sang templo kay may utang nga buhis ang mga Judiyo. Naakig gid sa sini ang mga rebelde nga Judiyo kag ginpamatay nila ang mga Romano kag nagdeklarar sing kahilwayan. Sang ulihi, sina man nga tuig, ang Romano nga gobernador sang Siria nga si Cestius Gallus upod sa iya 30,000 ka soldado nagpabagatnan. Nakalab-ot sila sa Jerusalem sang nagahiwat ang mga Judiyo sing kapiestahan. Malapit na si Gallus sa siudad kag ginaamat-amat na nila guba ang pader sang templo nga ginapanaguan sang mga rebelde. Pero gulpi lang nga nag-atras si Gallus! Sang makita ini sang mga soldado nga Judiyo ginlagas nila ang mga Romano.

Nahibaluan sang matutom nga mga Cristiano nga amo na ini ang katumanan sang tagna ni Jesus. Ang siudad ginapalibutan sang mga soldado! Karon, bangod nalagyo ang ila kontra, tsansa na sang matutom nga mga Cristiano nga magpalagyo. Madamo ang nagkadto sa Pella, isa ka neutral nga siudad sang mga Gentil sa kabukiran sa pihak sang Jordan.

Ano ang natabo sa Jerusalem? Nagbalik ang mga Romano nga may 60,000 ka soldado nga ginapangunahan ni Vespasian kag sang iya anak nga si Tito. Nagkadto sila sa siudad antes sang Paskua sang 70 C.E. Gani nakibon ang mga pumuluyo kag ang mga nagalakbay para magtambong sa Paskua. Ginpangpulod sang mga Romano ang mga kahoy kag ginhimo ini nga mataliwis nga mga usok sa palibot sang siudad subong sang gintagna ni Jesus. Pagligad sang lima ka bulan, nasakop nila ang siudad.

Nagsugo si Tito nga indi pagtandugon ang templo. Pero ginsunog ini sang isa ka soldado kag wala gid sing may nabilin nga bato nga nagatungtong sa isa ka bato subong gintagna ni Jesus. Suno kay Josephus, mga 1,100,000 ka Judiyo kag mga proselita ang napatay. Ang kalabanan napatay bangod sa gutom kag balatian. Mga 97,000 man ang gindala nga bihag. Madamo ang nangin ulipon sa Roma. Sa subong, kon  magkadto ka sa Roma, makita mo didto ang kilala nga Colosseum nga ginpatindog ni Tito pagkatapos nga masakop niya ang Judea. Makita mo man didto ang Arch of Titus nga nagapahanumdom sang pagsakop sa Jerusalem. Makita naton nga natuman gid ang tanan nga detalye sang mga tagna sa Biblia. Gani importante nga pamatian naton ang ginasiling sini parte sa aton palaabuton!

Sang nag-atubang si Jesus sa Romanong Gobernador nga si Poncio Pilato, ginsambit niya ang parte sa isa ka Ginharian ukon gobierno nga “indi bahin sini nga kalibutan.” (Juan 18:36) Gintudluan ni Jesus ang iya mga sumulunod nga ipangamuyo ini nga gobierno. “Amay namon nga yara sa langit,” siling niya, “magkari ang imo Ginharian. Matuman ang imo kabubut-on sa duta subong sang sa langit.” (Mateo 6:9, 10) Tandai nga ang Ginharian sang Dios amo ang magahimo sang kabubut-on sang Dios sa duta, indi ang gobierno sang bugalon kag ambisyuso nga mga tawo.

Si Jesus amo ang Hari sa sining Ginharian sa langit. Suno sa katuyuan sang Dios, himuon niya nga paraiso ang bug-os nga duta.—Lucas 23:43.

San-o magapasilabot ang Ginharian sang Dios? Ang ginbanhaw nga si Jesus naghatag sa aton sing ideya sang nag-istorya sia kay apostol Juan, nga sadto napriso sa isla sang Patmos. Sa sini nga tion, nagagahom si Emperador Domitian sang Roma, nga utod ni Tito. “May pito ka hari,” siling ni Jesus. “Ang lima napukan na, ang isa amo karon, kag ang isa wala pa mag-abot, apang kon mag-abot sia magapabilin sia sa sulod sang malip-ot nga tion.”—Bugna 17:10.

Sang ginsulat ni Juan ini nga mga tinaga, lima ka “hari,” ukon emperyo ang napukan na: Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, kag Gresya. Ang isa nga “amo karon,” ukon ang nagagahom sang tion ni apostol Juan amo ang Roma. Gani isa na lang ang nabilin—ang katapusan nga gumalahom sa kasaysayan sang Biblia. Ano ang ginapakita sini? Daw ano ini kadugay nga maggahom? Ini nga mga pamangkot pagabinagbinagon sa masunod nga isyu sang Magmata!