Malain Bala Magmama?

SA HIGAD sang dalan sa Bagatnan nga Asia, ang isa ka mainabyanon nga tawo nagngirit. Nakita ang iya maitom nga ngipon kag nagapula ang iya baba. Nagdupla sia sa dalan kag nagtapik ang iya pula nga dupla sa semento. Ini nga tawo nagamama.

Ginatos ka milyon ang nagamama halin sa Sidlangan sang Aprika, Pakistan, India asta sa Bagatnan-Sidlangan nga Asia pa-Papua New Guinea kag Micronesia. Mga 10 porsiento ini sang populasyon sa bilog nga kalibutan. Ang mga nagabaligya sang mama, kon kaisa upod sa ila kabataan, nagaplastar sang ila mga lamesa sa mga merkado kag sa higad sang dalan. Ang iban naman, nagabutang sing matahom nga mga suga ukon nagagamit sing seksi nga mga babayi para mangin mabakal ini.

Binilyon ka dolyar ang kita sa mama sa bilog nga kalibutan. Ano bala ang mama? Ngaa madamo ang nagamama? Ano ang epekto sini sa ila panglawas? Ano ang pagtamod sang Biblia sa sini? Kag paano ini mauntatan?

Ano ang Bunga?

Ang bunga, isa ka sahi sang palma nga makita sa Pasipiko kag Bagatnan-Sidlangan sang Asia. Ginalikit sang nagamama ang bunga nga may gamay nga apog sa buyo. Ang apog amo ang nagapagua sang alkaloid. Ang pila ka nagamama may ginabutang nga tabako, pangpatam-is, kag iban pa para manamian pa gid sila.

Ang kombinasyon sini amo ang rason kon ngaa nagalaway sing mapula ang nagamama. Gani, pirme sila nagapanupla, bisan pa ara sa salakyan, kag mahimo maigo ang iban!

Kahalitan ang Madangatan!

“Halin sang una, madamo na ang nagagamit sing bunga, kag may daku ini nga papel sa relihion, kultura, kag katilingban,” siling sang report sa Oral Health. “Para sa mga nagagamit sini, indi ini makahalalit kag suno sa ila nagapanami ini sang ila pamatyag, nagapahalipay, kag nagapainit sa ila lawas . . . Pero ginapakita sang ebidensia nga makahalalit gid ini.” Paano?

Nagapati ang awtoridad nga nagatapna sang droga nga may substansia ini nga makaaladik. Ang iban nga nagamama, makakonsumo sing asta 50 ka bunga kada adlaw! Sa ulihi, magapula ang ila ngipon, kag sundan ini sang impeksion sa ngislo. Suno sa Oral Health, mahimo magapula kag magakurinot ang mucous membrane sang baba sang pirme nagamama. Mahimo man magalala ini kag mapilas ang sulod sang baba nga ginatawag oral submucous fibrosis.

Ang mga nagamama mahimo man tubuan sing kanser sa tutunlan kag kanser sa baba, nga ginatawag oral squamous cell carcinoma. Mahimo nga amo ini ang rason kon ngaa madamo sing adulto sa Bagatnan-Sidlangan sang Asia ang may kanser sa baba. Sa Taiwan, mga 85 porsiento sang mga may kanser sa baba ang nagamama. Isa pa, “ang kadamuon sang may kanser sa baba sa Taiwan—isa sa panguna  nga napulo ka rason sang kamatayon diri—nangin halos apat ka pilo sang nagligad nga 40 ka tuig,” siling sang The China Post.

Amo man sini ang nagakatabo bisan diin. Ang Papua New Guinea Post-Courier nagsiling: “Ang paborito nga ulusangon sa Papua New Guinea, ang mama, nagapatay sing mga 2,000 ka tawo kada tuig kag ginatunaan sing madamo nga balatian, suno sa PNG Medical Society.” “Ang epekto sang madugay nga pagmama,” suno sa isa ka doktor kag manunulat sa medisina, “halos pareho sa pagpanigarilyo” kag balatian sa tagipusuon.

Ano ang Pagtamod sang Biblia?

Ang Biblia indi libro sang medisina, kag wala ini nagasambit parte sa pagmama. Pero, may mga prinsipio ini nga makabulig sa aton para sa mas matinlo kag mas maayo nga kabuhi. Binagbinaga ang masunod nga mga bersikulo kag ang mga pamangkot.

“Mga hinigugma, tinluan naton ang aton kaugalingon gikan sa tanan nga dagta sang unod kag espiritu, nga ginahimpit ang pagkabalaan nga may kahadlok sa Dios.” (2 Corinto 7:1) “Ipresentar ninyo ang inyo lawas nga . . . balaan, kalahamut-an sa Dios.” (Roma 12:1) Mangin balaan bala ukon matinlo ang isa sa atubangan sang Dios kon ginahigkuan niya ang iya lawas paagi sa pagmama?

“Paagi sa [Dios] kita may kabuhi.” (Binuhatan 17:28) “Ang tagsa ka maayong dulot kag tagsa ka himpit nga regalo gikan sa hitaas.” (Santiago 1:17) Ang kabuhi hamili nga regalo sang Dios. Ginarespeto bala sang isa ining regalo kon may mga bisyo sia nga magaresulta sa pagbalatian?

“Wala sing makapaulipon sa duha ka agalon.” (Mateo 6:24) “Indi ko pag-ipaidalom ang akon kaugalingon sa awtoridad sang bisan ano nga butang.” (1 Corinto 6:12) Magapaulipon bala sa mahigko nga bisyo ang isa nga gusto magpahalipay sa Dios?

“Higugmaon mo ang imo isigkatawo subong sang imo kaugalingon.” (Marcos 12:31) “Ang gugma wala nagahimo sang malaut sa isigkatawo.” (Roma 13:10) Pagpakita bala sing matuod nga gugma sa iban kon madupla kita sing mapula kag mahigko nga laway sa mga dalan, alagyan, ukon iban pa nga lugar?

Anihon gid naton ang aton ginasab-ug. (Galacia 6:7, 8) Amo gid ini ang kamatuoran. Gani kon may malain kita nga mga bisyo, malain man ang aton madangatan. Pero kon sundon naton ang gusto sang Dios para sa aton, nga nagalakip sang maayo nga paggawi, indi lang maayo ang aton madangatan, kundi  mangin malipayon gid kita sing dayon. Kon nagamama ka kag gusto mo mangin maayo kag mangin malipayon paagi sa paghimo kon ano ang husto sa panulok sang Dios, paano mo mauntatan ini nga bisyo? Binagbinaga ang tatlo ka paagi nga napamatud-an na nga epektibo.

Tatlo ka Paagi Para Mauntatan ang Bisyo

1. Mangin determinado. Para mauntatan ini, indi bastante nga mahibaluan mo lang ang epekto sini sa imo panglawas. Dapat mangin determinado ka gid, kay madamo nga tawo ang padayon nga nagamama, nagapanigarilyo, ukon nagadroga bisan pa nakahibalo sila nga malain gid ini sa ila panglawas kag kabuhi. Para mangin mabakod ang imo determinasyon, maayo nga tun-an mo ang Biblia para makilala mo ang Manunuga kag mahibaluan mo nga palangga ka niya. “Ang pulong sang Dios buhi kag gamhanan,” siling sang Hebreo 4:12.

2. Mangayo sing bulig sa Dios. “Padayon sa pagpangayo, kag hatagan kamo,” siling ni Jesucristo. “Padayon sa pagpangita, kag inyo makita; padayon sa pagpanuktok, kag pagabuksan kamo. Kay ang tagsatagsa nga nagapangayo magabaton, kag ang tagsatagsa nga nagapangita makakita, kag ang tagsatagsa nga nagapanuktok pagabuksan.” (Lucas 11:9, 10) Kon makita sang matuod nga Dios nga si Jehova nga sinsero ka gid sa pagpangayo sing bulig kag kusog, pamatian ka niya. “Ang Dios gugma,” siling sang 1 Juan 4:8. Ang isa nga nakabatyag sina nga gugma amo ang Cristiano nga si apostol Pablo. Nagsulat sia: “Sa tanan nga butang may kusog ako paagi sa iya nga nagapabakod sa akon.”—Filipos 4:13.

3. Mangayo sing bulig sa iban. Ang mga tawo nga ginaupdan mo may maayo ukon malain nga impluwensia sa imo. “Kon mag-upod ka sa mga maalamon, mangin maalamon ka man, pero kon mag-upod ka sa mga buang-buang, magaantos ka,” siling sang Hulubaton 13:20 (APD). Gani pilia gid sing maayo ang imo mga kaupdanan. Madamo sa mga Saksi ni Jehova ang nagamama sang una. Pero paagi sa pagpakig-upod sa pareho nila nga Saksi kag pagtuon sa Biblia, nabuligan sila nga untatan ining malain nga bisyo.

 [Kahon/Mga Retrato sa pahina 24, 25]

GIN-UNTATAN NILA ANG ILA BISYO

Gin-interbyu sang Magmata! ang lima ka tawo nga nagamama sang una pero nag-untat na sa sini nga bisyo. Binagbinaga ang ila ginsiling.

Ngaa nagmama kamo?

Pauline: Ginpamama ako sang akon mga ginikanan sang bata pa ako. Halos tanan nagamama sa amon lugar sa Papua New Guinea.

Betty: Ginhatagan ako ni Tatay sing mama sang duha ka tuig ako. Sang tin-edyer ako, nagadala ako sing madamo nga bunga amo nga daw puno na ako sang palma. Naadik ako. Gani aga pa nagamama na ako.

Wen-Chung: Nagsugod ako sa pagmama sang 16 anyos ako. Indi ko gusto nga maulihi sa iban. Uso ini sang una kag ginakabig ka nga hamtong kon nagamama ka.

Jiao-Lian: Nagabaligya ako sing mama para makakuarta. Para mangin madahog ini, ginasiguro ko nga de-kalidad ang akon produkto. Gani, ginatestingan ko anay ini, kag sang ulihi naadik ako.

Ano ang epekto sini sa inyo panglawas?

Jiao-Lian: Ang akon baba, ngipon, kag bibig nagapula. Nahuya gid ako sa akon piktyur sadto. Asta subong ginatubuan gihapon ako sang mga sungaw sa baba.

Pauline: Sang una, may mga sungaw ako sa baba, daw pirme masuka, kag ginalupot.

Betty: Treintay singko kilos lang ako, kag mamag-an gid ini sa akon edad kag kataason. Kalain sang akon ngipon, kag pirme ko ini ginatinluan kag ginanusnusan sang steel wool.

Sam: Sang una, nagalinupot ako kag may impeksion sa ngislo. Karon, isa na lang ang akon ngipon! Wala gid nakabulig ang pagnusnos ko sing steel wool sa sini.

Ngaa gin-untatan ninyo ini?

Pauline: Nabasa ko sa Biblia sa 2 Corinto 7:1 nga gusto sang Dios nga “tinluan naton ang aton kaugalingon gikan sa tanan nga dagta sang unod.” Nanikasog gid ako para mapahalipay ang akon Manunuga.

Sam: Gusto ko nga giyahan ako sang balaan nga espiritu ni Jehova nga Dios, gani nangamuyo ako sa iya nga buligan ako nga mabatuan ang tentasyon sa pagmama. Ginsabat niya ang akon pangamuyo. Treinta na ka tuig nga wala ako nagamama.

Jiao-Lian: Samtang nagabasa ako sing Biblia, may nabasa ako nga “Tinlui ang inyo mga kamot, kamo nga makasasala.” (Santiago 4:8) Natandog gid ako sa sini nga sugo. Husto bala nga magmama kag magbaligya sing mama, bisan pa nahibaluan ko nga makahalit ini? Sadto mismo nga tion nagdesisyon ako nga ‘tinluan ang akon mga kamot’ gikan sa sinang bisyo nga makahalit sa pisikal kag makaguba sang akon kaangtanan sa Dios.

Ano ang inyo nabenepisyo?

Wen-Chung: Nagmama ako sadto para batunon ako sang akon mga kaedad. Sa karon, may maayo na ako nga kaangtanan kay Jehova kag sa akon mga utod sa pagtuo.

Sam: Mas maayo ang akon panglawas kag kaangtanan sa Dios subong. Kag bangod wala na ako nagagasto para sa malain nga bisyo, mas maatipan ko sing maayo ang akon pamilya.

Pauline: Nagabatyag ako nga hilway kag matinlo. Puti na kag mapag-on ang akon ngipon. Kag ang akon balay kag hardin wala na sing mga panit sang bunga kag mapula nga dupla.

Betty: May matinlo ako nga konsiensia kag mas maayo nga panglawas. Nagamaestra ako subong sa eskwelahan kag nagaalagad subong bug-os tion nga Cristiano nga ministro.

[Mga Retrato]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Diagram/Mga Retrato sa pahina 23]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

Ang padayon nga pagmama magaresulta sa malala nga mga balatian

Bunga nga ginlikit sa buyo

Mahigko nga ngipon kag impeksion sa ngislo

Oral submucous fibrosis

Oral squamous cell carcinoma

[Retrato sa pahina 22]

Bunga nga ginlikit sa buyo