MAHIMO nga ang madamo nga aspekto sang medisina subong indi na gali bag-o pareho sang ginahunahuna sang iban. Ang matuod, ang pila sa kinaandan nga paagi sang pagbulong ginahimo na sa pila ka lugar sa sulod sang mga siglo. Halimbawa, binagbinaga ang kasaysayan sang medisina sa Middle East.

Sang 805 C.E., naghimo si CALIPH HARUN AR-RASHID sang ospital sa kapital, sa Baghdad. Halin sang ika-9 asta sang ika-13 nga siglo, ang iban nga gumalahom nagpatindog man sang mga ospital sa bug-os nga emperyo sang Islam, halin sa Espanya asta sa India.

Ginabaton sini nga mga ospital ang mga manggaranon kag imol kag bisan ano man ang ila relihion. Ang mga doktor diri wala lamang nagapamulong, kundi naga-research man kag nagahanas sang bag-o nga mga doktor. May mga ward para sa internal medicine, ophthalmology, orthopedics, pag-opera, makalalaton nga balatian, kag diperensia sa hunahuna. Kada aga, ginabisitahan sang mga doktor kag sang ila mga estudyante ang pasyente para tudluan sang dapat nila kaunon kag resetahan sang bulong. Ang mga pharmacist diri amo ang nagahatag sing mga bulong. May nagadumala man sa mga rekord, sa gasto, sa paghanda sang pagkaon, kag iban pa nga butang pareho sa ginahimo sang mga ospital subong.

Para sa mga historian, ini nga mga ospital amo ang “isa sa pinakadaku nga kadalag-an sang mga Islam sang una.” Sa bilog nga emperyo sang Islam, “napauswag gid sing maayo ang ospital bilang isa ka institusyon, kag nag-impluwensia ini sing daku sa pag-uswag sang pagbulong asta sa aton panahon,” siling sang awtor kag historian nga si Howard R. Turner.

Si RHAZES, natawo sa dumaan nga siudad sang Rayy, nga bahin subong sang Tehran, sang tungatunga sang ikasiam nga siglo. Gintawag sia nga “pinakamaayo nga doktor sang mga Islam kag sa iya tion.” Para makabenepisyo ang iban nga doktor, ginrekord niya ang mga paagi, kahimtangan, kagamitan kag mga resulta sang iya mga eksperimento. Ginlaygayan man niya ang tanan nga doktor nga padayon nga hibaluon kag gamiton ang pinakabag-o nga mga paagi sa pagbulong.

Madamo sing nahimuan si Rhazes. Halimbawa, ang iya sinulatan parte sa medisina nalakip sa 23 ka tomo nga Al-Hawi (Comprehensive Book), nga ginakabig bilang isa sa pinakamaayo nga libro sa medisina. Ginapatihan nga sa sini nga libro una nga ginsambit ang obstetrics, gynecology, kag ophthalmic surgery. Lakip sa 56 ka topiko parte sa medisina nga ginsulat niya amo ang masaligan nga paglaragway sang smallpox kag tipdas. Si Rhazes man ang nakadiskobre nga ang hilanat amo ang isa sa mga depensa sang lawas.

Dugang pa, sia ang nagdumala sang mga ospital sa Rayy kag sa Baghdad. Diri niya gintun-an ang mga may diperensia sa hunahuna amo nga gintawag sia nga amay sang psychology kag psychotherapy. Magluwas sa medisina, nakahimo man si Rhazes sang mga libro sa chemistry, astronomy, mathematics, philosophy, kag theology.

Si AVICENNA, isa man sa nanguna sa medisina nga naghalin sa Bukhara, nga bahin subong sang Uzbekistan. Nangin isa man sia sa pinakamaayo nga doktor, pilosopo, astronomo, kag matematiko sang ika-11 nga siglo. Naghimo si Avicenna sang ensiklopedia, nga The Canon of Medicine, nga nagabinagbinag sang tanan nga butang nga may kahilabtanan sa medisina.

Ginsulat ni Avicenna sa Canon nga ang TB makalalaton, nga ang balatian makalaton paagi  sa tubig kag duta, nga ang emosyon makaapekto sa panglawas, kag nga ang mga maskulo makabatyag paagi sa mga nerve. Ginlaragway sa The Canon ang 760 ka paagi sa paghimo sang bulong—mga substansia, epekto, kag paagi sa pagtomar—kag mga pagsulundan sa pagtesting sang bag-o nga mga bulong. Gin-translate ini sa Latin, kag gingamit sang mga eskwelahan sang medisina sa Europa sa sulod sang ginatos ka tuig.

Ining imbentor sang ika-10 nga siglo, nga halin sa Andalusia, nga bahin subong sang Espanya, nakahimo sang 30 ka tomo nga libro, lakip ang 300 ka pahina nga libro parte sa pag-opera. Ginlaragway niya ang bag-o nga paagi sa paggamit sang catgut sa pagtahi sang mga operasyon, pagkuha sang bato sa barukan paagi sa isa ka instrumento nga ginasuok sa guluwaan sang ihi, thyroidectomy, kag pagkakas sang katarata.

Gingamit ni Albucasis ang ginatawag nga “moderno nga mga teknik sa pagbulong” para mapahapos ang pagbata kag mabalik ang naglisa nga abaga. Sia man ang una nga naggamit sang koton nga bendahe kag nagsemento sang nabali nga mga tul-an. Ginpaathag man niya ang mga paagi sa pag-implant sang napungil nga ngipon, paghimo sang pustiso, pagtadlong sang kiwi nga ngipon, kag pagkakas sang mga tartar.

 Sa mga libro ni Albucasis una nga nakita ang mga piktyur sang mga kagamitan sa pag-opera. Makita sa sini ang 200 ka drowing sang mga instrumento sa pag-opera kag kon sa ano kag paano ini ginagamit. Halos gamay lang ang ginbag-o sang iya mga desinyo sa sulod sang isa ka libo ka tuig.

Sang ika-11 kag ika-12 nga siglo, gin-translate sang mga iskolar sa Latin ang Arabic nga mga libro sa medisina, ilabi na sa Toledo, Espanya kag sa Monte Cassino kag Salerno, sa Italya. Gintun-an sang mga doktor ini nga mga translation sa mga unibersidad sa Europa nga Latin ang lenguahe. Gani ang ihibalo sa medisina halin sa Middle East “nangin daku nga impluwensia sa Europa sa nagsunod nga mga siglo, sangsa bisan ano nga ihibalo sang mga Islam,” siling sang manunulat nga si Ehsan Masood.

Maathag nga ang mga nadiskobrehan kag mga imbension sang maalam nga mga tawo sadto pareho nanday Rhazes, Avicenna, Albucasis, kag ila mga kontemporaryo masiling gid nga amo ang pundasyon sang ginatawag naton nga moderno nga medisina.