KON nakulbaan ka ukon nahadlok bangod sa malain nga mga balita, wala ka nagaisahanon. Sang 2014, si Barack Obama, nga presidente anay sang Estados Unidos, nagsiling nga bangod sang malain nga mga ginareport sa media, madamo ang naghinakop “nga ang aton kalibutan nagalala . . . na gid kag indi na mapunggan ang pagkaguba sini.”

Pero, wala madugay pagkatapos niya ina mahambal, mainayuhon niya nga ginsugid ang mga estratehiya sa pagsolbar sa mga problema subong sa kalibutan. Ginatawag niya ang mga tikang nga ginahimo sang gobierno nga “maayong balita” kag nagsiling nga “nagalaum gid” sia kag “positibo.” Buot silingon, nagapati sia nga paagi sa mga panikasog sang tawo masolusyunan ang problema sang kalibutan para malikawan ang pagkaguba sini.

Madamo man ang nagalaum pareho sa iya. Halimbawa, ang pila nagasalig sa siensia, nga nagapromisa nga ang madasig nga pag-uswag sang teknolohiya amo ang magakay-o sang kalibutan. Ang isa ka eksperto sa teknolohiya nagasalig gid nga sa tuig 2030, “ang aton teknolohiya mangin linibo ka beses nga mas maayo kag sa tuig 2045, mangin minilyon ka beses ini nga mas maayo.” Nagsiling pa sia: “Maayo gid ang ginahimo naton. Bisan pa nagalala ang aton mga problema, mas madasig kita nga nakakita sing mga solusyon sa sini.”

Daw ano kalala ang kahimtangan sang kalibutan subong? Malapit na gid bala maguba ang kalibutan? Bisan pa ang pila ka sientipiko kag mga pulitiko nagasiling nga mangin maayo ang palaabuton, madamo gihapon ang indi sigurado sa sini. Ngaa?

MGA ARMAS NGA MAKAPATAY SANG MADAMO NGA TAWO. Bisan pa nagapanikasog ang United Nations kag ang iban nga organisasyon nga dulaon ang nuklear nga mga armas, napaslawan sila gihapon. Sa baylo, may mga lider nga wala nagasapak sang kasuguan parte sa pagkontrol sang mga armas. Ginapauswag pa gid subong sang mga pungsod ang ila nuklear nga mga armas kag nagahimo sing mas makamamatay pa gid. Kag ang mga pungsod nga wala sing nuklear nga mga armas sadto, makasarang na subong sa pagpatay sang mas madamo nga tawo.

Bangod sa pag-uswag sang nuklear nga mga armas sang mga pungsod mas delikado na gid subong ang kalibutan, bisan sa tion nga may “paghidait.” “Halimbawa, ang mga robot nga gindesinyo nga magpatay nga indi na kinahanglan kontrolon sang tawo, amo gid ang dapat kabalak-an,” paandam sang Bulletin of the Atomic Scientists.

 PROBLEMA SA PANGLAWAS. Limitado lang ang mahimo sang siensia kon parte sa aton maayo nga panglawas. Nagadamo na gid ang apektado sang high blood, sobra nga katambukon, polusyon sa hangin, kag pag-abuso sa droga—nga tanan ginatunaan sang balatian. Madamo nga tawo ang nagakapatay bangod sa indi makalalaton nga mga balatian, pareho sang kanser, balatian sa tagipusuon, kag diabetes. Nagadamo man ang nalimitehan bangod sa iban nga balatian, pareho sang balatian sa panghunahuna. Kag sining karon lang madamo ang naapektuhan sang paglapnag sang makamamatay nga mga sakit pareho sang Ebola virus kag Zika virus. Ang punto: Indi masarangan solbaron sang tawo ang problema sa balatian, kag daw wala na sing paglaum nga madula ini!

PAGHALIT SANG TAWO SA PALIBOT. Padayon nga ginahigkuan sang mga pabrika ang atmospera sang duta. Minilyon ka tawo ang nagakapatay bangod sang kontaminado nga hangin.

Ang mga tawo, komunidad, kag ahensia sang gobierno padayon nga nagahaboy sang ila mga basura sa dagat, pareho sang basura halin sa ospital, higko halin sa agrikultura, plastik, kag iban pa. “Ining makahililo nga mga basura nagahalit sa mga tinuga kag tanom sa dagat, subong man sa mga tawo nga nagakaon sing kontaminado nga mga pagkaon halin sa dagat,” paathag sang Encyclopedia of Marine Science.

Nagakaubusan man kita sang tab-ang nga tubig. Ang isa ka British nga awtor sa siensia nga si Robin McKie nagpaandam: “Ang kalibutan nagaatubang sang krisis sa tubig nga magaapektar sa tanan.” Gin-aku sang mga pulitiko nga ang daku nga balasulon sa kakulang sang tubig amo ang tawo kag nagaresulta ini sa serioso nga problema.

PAGHALIT SANG KINAUGALI SA TAWO. Ang mga bagyo, buhawi, linog, kag iban pa nga kalamidad, nagaresulta sa grabe nga pagbaha, pagkatiphag sang mga duta, kag iban pa nga kahalitan. Mas nagadamo na gid ang mga tawo nga napatay ukon nahalitan sining mga kalamidad. Ang pagtuon sang U.S. National Aeronautics and Space Administration nagsiling nga sa ulihi mas daku ang posibilidad nga may “mabaskog pa gid nga mga bagyo, makamamatay nga init, kag mas grabe nga pagbaha kag tig-ilinit.” Mapapas bala ang katawhan bangod sini nga mga kalamidad?

Mahimo madamo ka pa sing mapensaran nga pareho sini nga katalagman. Pero, indi ka makakita sing sabat parte sa palaabuton paagi sa pag-usisa sa tanan nga malain nga nagakatabo subong. Mahimo magsiling ang iban nga pareho lang ini sa pagpamati sa mga pulitiko kag mga sientipiko. Pero pareho sang ginsambit sa nagligad nga artikulo, madamo ang nakasapo sang makapakumbinsi nga mga sabat parte sa kahimtangan sang kalibutan kag sa palaabuton. Diin makita ina nga mga sabat?