Ang Unang mga Cristiano kag ang Kalibutan

MGA duha ka libo ka tuig ang nakaligad, natabo ang labing makakulunyag nga butang sa Natung-an nga Sidlangan. Ang bugtong nga Anak sang Dios ginpadala gikan sa iya langitnon nga puluy-an agod magpuyo sa malip-ot nga tion sa kalibutan sang katawhan. Ano ang reaksion sang kalabanan nga katawhan? Si apostol Juan nagsabat: “Sa kalibutan sia [Jesus], kag ang kalibutan ginhimo niya, apang ang kalibutan wala makakilala sa iya. Nagkari sia sa iya kaugalingon nga puluy-an [Israel], kag ang iya gid katawhan wala magbaton sa iya.”​—⁠Juan 1:​10, 11.

Ang kalibutan wala magbaton kay Jesus, ang Anak sang Dios. Ngaa wala? Si Jesus nagpaathag sang isa ka rason sang sia magsiling: “Ang kalibutan . . . nagadumot sa akon, bangod nga nagapanaksi ako nahanungod sini nga ang iya buhat malaut.” (Juan 7:⁠7) Sang ulihi, ini gihapon nga kalibutan​—⁠nga gintiglawasan sang pila ka Judiyo nga relihiosong mga lider, sang Edomnon nga hari, kag sang Romano nga ­politiko⁠—​nagpapatay kay Jesus. (Lucas 22:66–23:25; Binuhatan 3:​14, 15; 4:​24-28) Kamusta ang mga  sumulunod ni Jesus? Ang kalibutan bala nangin handa sa pagbaton sa ila? Wala. Antes sia mapatay, si Jesus nagpaandam sa ila: “Kon kamo iya sang kalibutan, ang kalibutan magahigugma sang iya kaugalingon. Apang bangod nga kamo indi iya sang kalibutan, kundi ginpili ko kamo gikan sa kalibutan, busa ang kalibutan nagadumot sa inyo.”​—⁠Juan 15:⁠19.

Sa Panahon sang mga Apostoles

Ang mga pinamulong ni Jesus nangin matuod. Pila ka semana pagkatapos sang iya kamatayon, ang iya mga apostoles gindakop, ginpahog kag ginbunal. (Binuhatan 4:​1-3; 5:​17, 18, 40) Dili madugay pagkatapos sadto, ang makugi nga si Esteban ginganoy sa atubangan sang Judiyo nga Sanhedrin kag ginbato tubtob mapatay. (Binuhatan 6:​8-12; 7:​54, 57, 58) Sang ulihi, ginpapatay ni Hari Herodes Agripa I si apostol Santiago. (Binuhatan 12:​1, 2) Sa tion sang iya mga paglakbay subong misyonero, si Pablo ginhingabot bangod sang pagsugyot sang mga Judiyo sang Diaspora.​—⁠Binuhatan 13:50; 14:​2, 19.

Ano ang reaksion sang unang mga Cristiano sa sadtong mga paghingabot? Sang, antes pa sini, gindumilian sang relihioso nga mga awtoridad ang mga apostoles nga magbantala sa ngalan ni Jesus, nagsabat ang mga apostoles: “Kami kinahanglan magtuman sa Dios sangsa mga tawo.” (Binuhatan 4:​19, 20; 5:29) Amo sini ang ila padayon nga panimuot kon magtuhaw ang paghingabot. Walay sapayan, si apostol Pablo naglaygay sa mga Cristiano sa Roma nga “magpasakop sa mataas nga awtoridad [sang panguluhan].” Nagdugang sia sa paglaygay: “Kon mahimo, sa masarangan ninyo, magpakighidait sa tanan nga tawo.” (Roma 12:18; 13:⁠1) Hanti, ang unang mga Cristiano dapat gid mangin timbang. Gintuman nila ang Dios subong ang ila pangunang Manuggahom. Sa amo man nga tion, nagpasakop sila sa pungsudnon nga pagbulut-an kag nagtinguha sa pagpakighidait sa tanan nga tawo.

Mga Cristiano sa Romanong Kalibutan

Sang unang siglo nga kalibutan sang Romanong Emperyo, walay duhaduha nga ang mga Cristiano nakabenepisyo gikan sa Pax Romana, ukon Romanong Paghidait, nga ginsakdag sang mga Romanong lehiyon. Ang malig-on nga pagpangibabaw sang kasuguan kag kahim-ong, ang maayong mga dalan, ang indi tanto ka peligruso nga pagpanakayon sa dagat nagtuga sang palibot nga pabor sa paglapnag sang Cristianismo. Ang unang mga Cristiano nagkilala sang ila utang nga kabalaslan sa katilingban kag nagtuman sang sugo ni Jesus nga “ihatag kay Cesar ang mga butang nga iya ni Cesar.” (Marcos 12:⁠17) Sa iya sulat sa Romanong emperador nga si Antoninus Pius (138-161 C.E.), si Justin Martyr nagsiling nga ang mga Cristiano, “kapin ka handa sangsa tanan nga mga tawo,” sa pagbayad sang ila mga buhis. (First Apology, kapitulo 17) Sang 197 C.E., nagsiling si Tertullian sa Romanong mga manuggahom nga ang ila mga manugsukot sang buwis may “utang nga kabalaslan sa mga Cristiano” bangod sang ila matutom nga pagbayad sang ila mga buhis. (Apology, kapitulo 42) Amo ini ang isa ka paagi sang pagsunod nila sa laygay ni Pablo nga dapat sila magpasakop sa mataas nga awtoridad.

Dugang pa, tubtob nga mapahanugutan sang ila mga Cristianong prinsipio, ang unang mga Cristiano nagtinguha gid sa pagpuyo sing mahidaiton upod sa ila mga isigkatawo. Apang indi ini mahapos. Ang kalibutan sa palibot nila tama ka imoral kag naduyog sa Griego-Romano nga idolatriya, nga sa sini gindugang ang pagsimba sa emperador. Ang paganong Romano nga relihion amo ang relihion sang Estado, gani ang pagpangindi sa pagsunod sini gintamod subong pagkamasupilon sa Estado. Ano na lang ang himuon sang mga Cristiano?

Ang propesor sa Oxford nga si E. G. Hardy nagsulat: “Gin-isaisa ni Tertullian ang madamo  nga mga butang nga imposible para sa matutom nga Cristiano, kay nagadalahig ini sang idolatriya: halimbawa pagsumpa nga kinaandan sa mga kontrata; pagpuni sing mga suga sa mga gawang sa tion sang mga kapiestahan, kag iban pa; tanan Pagano nga mga seremonya; mga hinampang kag sirkos; propesyon nga pagtudlo sing sekular [paganong klasiko] nga literatura; serbisyo militar; publiko nga mga katungdanan.”​—⁠Christianity and the Roman Govern­ment.

Huo, mabudlay magkabuhi sa Romanong kalibutan nga indi masikway ang Cristianong pagtuo. Ang Pranses nga Katolikong awtor nga si A. Hamman nagsulat: “Imposible ang paghimo sang bisan ano nga butang nga indi masugata ang pagpati sa diosdios. Ang tindog sang Cristiano nagdala sa iya sing mga problema sa adlaw-adlaw; nagkabuhi sia sa guwa sang katilingban . . . Nag-atubang sia sing amuamo lang gihapon nga mga problema sa puluy-an, sa mga kalye, sa tiendahan . . . Sa kalye, Romanong banwahanon man sia ukon indi, ang Cristiano dapat maghukas sang takurong sa ulo kon mag-agi sa templo ukon sa istatwa. Paano niya malikawan ini nga indi mapangduhaduhaan, apang paano niya matuman ini nga wala nakahimo sing pagsimba? Kon naganegosyo sia kag nagakinahanglan sing kuwarta, dapat magsumpa sia sa manugpahulam sa ngalan sang mga diosdios. . . . Kon magbaton sia sing publiko nga katungdanan, ginapaabot nga maghalad sia. Kon nalista sia sa militar, paano sia makalikaw sa pagsumpa kag sa pagpakigbahin sa rito sini?”​—⁠La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (Adlaw-adlaw nga Pagkabuhi sa Tunga sang Unang mga Cristiano, 95-197 C.E.).

Maayong mga Banwahanon, Apang Ginpakamalaut

Sang mga 60 ukon 61 C.E, samtang si Pablo didto sa Roma nga nagahulat sang iya bista kay Emperador Nero, ang nagapangunang mga Judiyo nagsiling tuhoy sa unang mga Cristiano: “Kay nahanungod sining bunghay nahibaluan namon nga bisan diin ginapakamalain ini.” (Binuhatan 28:⁠22) Ang maragtason nga rekord nagapamatuod nga ang mga Cristiano ginpakamalain​—⁠apang sing dimatarong. Sa iya libro nga The Rise of Christianity, nag-asoy si E. W. Barnes: “Sa unang masaligan nga mga dokumento sini ang Cristianong kahublagan ginarepresentar subong may maayo gid nga moral kag masinulundon sa kasuguan. Ang mga katapo sini naghandum nga mangin maayong mga banwahanon kag mainunungon nga mga sakop. Naglikaw sila sa kalautan kag mga bisyo sang paganismo. Sa pribado nga pagkabuhi nangin mahidaiton sila nga mga kaingod kag masaligan nga mga abyan. Gintudluan sila nga mangin maligdong, mapisan kag matinlo sing pagkabuhi. Sa tunga sang nagadagsa nga kagarukan kag kahigkuan, sila bunayag kag maminatud-on, kon ila ginahuptan ang ila mga prinsipio. Mataas ang ila mga talaksan sa sekso: gintahod ang wagkos sang pag-asawahay kag may putli nga pagkabuhi sang pamilya. Upod sa sining maayong pinamatasan, wala sing isa ang maghunahuna nga sila magamo nga mga banwahanon. Apang madugay sila nga ginkangil-aran, ginpakamalaut kag gindumtan.”

Subong nga si Jesus wala mahangpan sang dumaan nga kalibutan, wala man sini mahangpan ang mga Cristiano kag gani gindumtan sila. Sanglit nagdumili sila sa pagsimba sa emperador kag sa pagano nga mga diosdios, ginsumbong sila nga wala nagapati sa Dios. Kon may kalalat-an, ginabasol sila nga ginpaakig nila ang mga dios. Bangod naglikaw sila sa pagtan-aw sa imoral nga mga palaguwaon ukon sang maduguon nga gladiator nga salida, ginkabig sila nga indi mainabyanon, ‘akig sa tawhanon nga rasa.’ Ang ila mga kaaway nagpangangkon nga nabungkag ang mga puluy-an bangod sang Cristianong “sekta” kag hanti makatalagam sa kalig-unan sang katilingban. Si Tertullian naghambal nga ginpakamaayo pa sang mga paganong bana nga ang ila mga asawa makahimo sing pagpakighilawas sangsa mangin mga Cristiano.

Ginmulay ang mga Cristiano bangod nagpamatok sila sa aborsion, nga lapnag nga ginahimo sadto nga tion. Apang, ginsumbong sila sang ila mga kaaway nga nagapamatay sang mga kabataan. Ginkunukuno nga sa ila mga pagtinipon gin-inom nila ang dugo sang ginhalad nga mga kabataan. Sa amo man nga tion,  ang ila mga kaaway nagpilit sa ila sa pagkaon sang soriso nga dugo, bisan pa nakahibalo sila nga ini batok sa ila konsiensia. Hanti nagsumpakil ang panumbungon sang ila kaaway.​—⁠Tertullian, Apology, kapitulo 9.

Gintamay Subong Bag-o nga Sekta

Ang istoryador nga si Kenneth Scott Latourette nagsulat: “Ang isa pa ka panumbungon batok sa Cristianismo amo ang pagyaguta sa iya bag-o nga ginhalinan kag ginpaanggid ini sa pagkadumaan sang iya mga kasumpong [Judaismo kag Griego-Romano paganong mga relihion].” (A History of the Expansion of Christianity, Tomo 1, pahina 131) Sa maaga nga bahin sang ikaduhang siglo C.E., ang Romanong istoryador nga si Suetonius nagtawag sa Cristianismo subong “ang bag-o kag makahalalit nga disparatis.” Si Tertullian nagpamatuod nga ginkaugtan ang Cristianong ngalan kag ang mga Cristiano wala ginkahamut-an nga sekta. Tuhoy sa paagi kon paano gintamod sang mga punuan sang Romanong Emperyo ang mga Cristiano sang ikaduhang siglo, si Ro­bert M. Grant nagsulat: “Ang sadsaran nga pagtamod amo nga ang Cristianismo indi kinahanglanon, mahimo makahalalit, nga relihion.​—⁠Early Christianity and Society.

Ginsumbong nga Agresibo sa Pagpangumbertir

Sa iya libro nga Les premiers siècles de l’Eglise (Ang Unang mga Siglo sang Iglesia), si Jean Bernardi nga propesor sang Sor­bonne nagsulat: “Ang [mga Cristiano] naglakat kag nagpakigsugilanon sa bisan diin kag kay bisan sin-o. Sa mga dalanon kag sa mga siudad, sa mga plasa kag sa mga puluy-an. Ginaabiabi ukon wala. Sa mga imol, kag sa mga manggaranon nga nagpabugal sang ila pagkabutang. Sa mga kubos kag sa mga gobernador sang mga probinsia sang Roma . . . Nagpanglakatan sila sa dalanon, nagsakay sa mga barko, kag naglakbay tubtob sa mga ukbong sang duta.”

Ginhimo gid bala nila ini? Sa pagkamatuod ginhimo gid nila. Si Propesor Léon Homo nagapanaysayon nga batok sa unang mga Cristiano ang opinyon sang publiko bangod sang ila “mainit nga pagpangumbertir.” Si Propesor Latourette nagapahayag nga samtang ang mga Judiyo nadulaan sang ila kakugi sa pagpangumbertir, “ang mga Cristiano, sa pihak nga bahin, mga agresibo nga mga misyonero kag sa sini nga kabangdanan ang kaugot napukaw.”

Sang ikaduha nga siglo C.E., ang Romanong pilosopo nga si Celsus nagmulay sang mga paagi sang mga Cristiano sa pagbantala. Nagsiling sia nga ang Cristianismo para lang sa walay tinun-an kag ‘makahaylo lang sa mga buangbuang, mga ulipon, mga babayi, kag magagmay nga mga kabataan.’ Ginsumbong niya ang mga Cristiano nga nagadoktrina sa mga “tuluntuhon nga katawhan,” kay sila “ginapapati nga wala nagahunahuna sing maayo.” Sia ­nagpangangkon nga sila nagasiling sa ila mga disipulo: “Dili na magpamangkot pa; magpati ka lang.” Apang, suno kay Origen, si Celsus mismo ang nag-ako nga “indi lamang mga walay tinun-an kag mga kubos ang nagpati sa panudlo ni Jesus kag nagbaton sang Iya relihion.”

Wala Sing Ekumenismo

Ang unang mga Cristiano dugang pa nga ginmulay bangod sa pagpangangkon nga ginahuptan nila ang kamatuoran sang isa ka matuod nga Dios. Indi sila bukas sa ekumenismo, ukon salakot nga pagtuluuhan. Si Latourette nagsulat: “Indi katulad sa mga pagtuluuhan sang nagligad, sila [mga Cristiano] dimainabyanon sa iban nga mga relihion. . . . Kabaliskaran sa pagkamatinuguton sang iban nga mga kulto kon tuhoy sa iban nga mga relihion, nagasiling sila nga sila ang may dimapanghiwala nga kamatuoran.”

Sang 202 C.⁠E., si Emperador Septimius Severus nagpatuman sang pagsulundan nga nagadumili  sa mga Cristiano sa paghimo sang mga kombertido. Walay sapayan, wala ini magpauntat sa ila sa pagpanaksi tuhoy sa ila pagtuo. Ginsaysay ni Latourette ang resulta: “Sa pagdumili sini sa pagkompromiso sa karon nga paganismo kag sa madamo sosyal nga mga kustombre kag mga paggawi sa moral sadtong panahon [ang unang Cristianismo] nakatukod sing paghiusa kag organisasyon nga nagtindog batok sa katilingban. Ang paghamulag nga ginakinahanglan sa pagbuylog sa sini nagahatag sa mga sakop sini sing pagtuo nga nagahatag sa ila sing kusog batok sa paghingabot kag kakugi sa paghimo sing mga kombertido.”

Ang rekord sang maragtas, hinunuo, maathag. Sa kabug-usan, ang unang mga Cristiano, samtang nagatinguha nga mangin maayo nga mga banwahanon kag nagakabuhi sing mahidaiton upod sa tanan nga tawo, nagpamatok nga mangin “bahin sang kalibutan.” (Juan 15:19) Nangin matinahuron sila sa mga pamunuan. Apang sang si Cesar nagdumili sa ila sa pagbantala, wala na sila sing pililian pa kundi ang magpadayon sa pagbantala. Nagtinguha sila sa pagpuyo nga mahidaiton sa tanan nga tawo apang nagdumili nga makompromiso sa mga talaksan sa moral kag sa pagano nga idolatriya. Bangod sini, sila ginkangil-aran, gintamay, ginkaugtan, kag ginhingabot, subong sang ginsiling ni Jesus nga ila maeksperiensiahan.​—⁠Juan 16:⁠33.

Nagpadayon bala ang ila pagkanapain sa kalibutan? Ukon sa paglipas sang tion, yadtong nagpangangkon nga nagabuhat sang Cristianismo nagbag-o bala sang ila panimuot sa sini?

[Blurb sa pahina 4]

Ang tindog sang Cristiano nagdala sa iya sing mga problema sa adlaw-adlaw; nagkabuhi sia sa guwa sang katilingban”

[Blurb sa pahina 6]

Ang Cristianismo ginyagum-at bangod sang iya bag-o nga ginhalinan kag ginpatuhay . . . sa pagkadumaan sang iya mga kasumpong”

 [Picture Credit Line sa pahina 2]

Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.

[Piktyur sa pahina 3]

Bangod ang mga Cristiano nangindi sa pagsimba sa Romanong emperador kag sa pagano nga mga diosdios, ginsumbong sila nga wala nagapati sa Dios

[Credit Line]

Museo della civiltà Romana, Roma

[Piktyur sa pahina 7]

Ang unang-siglo nga mga Cristiano nakilal-an subong makugi nga mga manugbantala sang mensahe sang Ginharian