Isa ka Epidemya sang Dumot

“Wala gid mahangpan sang mga tawo ang mga tawo nga ginadumtan nila.”—JAMES RUSSELL LOWELL, MANUNULAT KAG DIPLOMAT.

ANG dumot daw yara gid sa palibot naton karon. Ang mga ngalan subong sang East Timor, Kosovo, Libe­ria, Little­ton, kag Sara­jevo—subong man sang neo-Nazi, mga buyong nga bulog, kag pagkasupremo sang mga puti—nagtudok sa aton hunahuna upod ang nagapabilin nga panan-awon sang mga nasunugan, ­bag-o nakutkot nga dalagku kaayo nga mga lulubngan, kag mga bangkay.

Ang mga handum tuhoy sa isa ka palaabuton nga wala sing dumot, binangig, kag kasingki nabang-awan. Si Da­nielle Mit­terand, asawa sang anhing nga presidente sang Pransia, naghinumdom sang iya pagkapamatan-on: “Handum gid anay sang mga tawo nga magkabuhi sing hilway sa isa ka utudnon nga katilingban nga masaligan nila; nga nagakabuhi nga may kalinong sing hunahuna sa tunga kag upod sang iban; handum gid nila ang mapagros, mahidaiton kag dungganon nga pagkabuhi sa isa ka malig-on kag maalwan nga kalibutan nga magaatipan sa ila.” Ano ang natabo sa sadtong mga handum? Nanganduhoy sia: “Pagligad sang tunga sa siglo, ang amon mga handum ginsalakay gid.”

Ang liwat nga pagluntad karon sang dumot indi gid mapasapayanan. Labi ini nga naglapnag, kag nagaluntad ini sa mas athagon nga mga porma. Ang kalig-unan sang indibiduwal nga ginapasapayanan sang minilyon nagahuyang bangod sang lapnag nga binuang nga mga buhat sang dumot, ang tagsatagsa daw mas makakulugmat sangsa nauna. Bisan pa nalikawan naton ang dumot sa aton puluy-an ukon sa aton pungsod, nagahulat lang ini sa aton sa bisan diin man. Ayhan nakita naton ang pamatuod sini adlaw-adlaw sa mga balita kag sa pagwaragwag sing bag-o nga mga hitabo sa telebisyon. Ang pila sini naglapnag pa gani sa Internet. Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

Nakita sang nagligad nga dekada ang di-matupungan nga pag-utwas sang nasyonalismo. “Ang nasyonalismo,” siling ni Joseph S. Nye, Jr., direktor sang Harvard Cen­ter for Inter­na­tional Af­fairs, “labi nga nagabaskog sa madamo nga lugar sa kalibutan, wala nagaluya. Sa baylo sang isa ka bug-os globo nga minuro may mga minuro sa bug-os nga globo nga labi nga nagakilalahay. Sa amo, nagadugang ini sang mga kahigayunan nga magbinangig.”

Ang iban nga porma sang dumot kapin pa ka malalangon, nga natago sa mga dulunan sang isa ka pungsod ukon bisan gani sa mga dulunan sang isa ka kaingod. Sang ginpatay sang lima ka bulog ang isa ka tigulang nga Sikh sa Can­a­da, “ginpadaku [sini nga hitabo] ang ginatan-aw sang iban subong pagbalik sang mga krimen sang dumot sa isa ka pungsod nga masunson ginadayaw tungod sa iya pagkamatinuguton sa rasa.” Sa Alemanya, pagkatapos sang dalayon nga pag-usmod sang nagligad nga tinuig, ang rasista nga mga pagsalakay sang mga ekstremista nagtaas sing 27 porsiento sang 1997. “Makapaluya ini sing buot nga hitabo,” siling ni Inte­rior Min­is­ter Man­fred Kan­ther.

Ginpakita sang isa ka report sa naaminhan nga Alba­nia nga kapin sa 6,000 ka kabataan ang halos nangin mga bilanggo sa ila mismo mga puluy-an bangod sang kahadlok nga matiruhan sang mga kaaway sang ila pamilya. Ining mga kabataan mga biktima sang ven­det­ta (pagbalusay sang magkaaway nga mga pamilya) nga tradisyon, “nga nagtublag sang kabuhi sang linibo ka pamilya.” Sa Estados Unidos, suno sa Fed­er­al Bu­reau of In­ves­ti­ga­tion (FBI), “ang  pagdampigdampig sa rasa amo ang kabangdanan sang kapin sa katunga sang 7,755 ka krimen sang dumot nga ginhimo sang 1998 nga ginreport sa FBI.” Ang iban nga mga motibo sa iban pa nga mga krimen sang dumot nagalakip sing pagdampigdampig may kaangtanan sa relihion, etniko ukon pungsod nga ginhalinan, kag mga kasablagan.

Dugang pa, ginapatalupangod sang mga uluhan sa pamantalaan kada adlaw ang epidemya sang xe­no­pho­bia (kahadlok kag kaakig sa mga estranghero), nga panguna nga ginapatungod batok sa mga re­fugee, nga nagadamo na karon sing 21 milyones ka tawo. Sing makapasubo, ang kalabanan sang mga nagadumot sa mga dumuluong amo ang mga pamatan-on, nga ginasugyot sang iresponsable nga mga politiko kag sang iban nga nagapangita sing mga balasulon. Ang indi tanto ka bal-anon nga mga tanda sang amo man nga hitabo nagalakip sing di-pagsalig, pagkadimatinuguton, kag pagpalareho sa mga tawo nga magkatuhay.

Ano ang pila ka kabangdanan sining epidemya sang dumot? Kag ano ang sarang mahimo agod madula ang dumot? Binagbinagon sang masunod nga artikulo ini nga mga pamangkot.

 [Picture Credit Line sa pahina 2]

Cover, top: UN PHOTO 186705/J. Isaac

[Picture Credit Line sa pahina 3]

Daud/Sipa Press