Ano ang Kamatuoran Tuhoy sa “Dead Sea Scrolls”?

Sang nagligad nga kapin sa 50 ka tuig, ang bato nga ginhaboy sang isa ka Bedouin nga manugbantay sing karnero sa sulod sang kuweba nagresulta sa ginatawag sang iban nga labing daku nga tukib sa arkeolohiya sang ika-20 nga siglo. Nabatian sang Bedouin nga may nabuka nga banga ang bato. Sa pag-usisa, nasalapuan niya ang nahauna sa nakilal-an subong ang Dead Sea Scrolls.

INING mga linukot nangin sentro sang igtalupangod kag binais sa tunga sang mga iskolar kag sang media. Sa tunga sang publiko, ang kagumon kag sayop nga impormasyon naglapnag. Naglapnag ang hinuringhuring tuhoy sa paghinago, bangod sa kahadlok nga ang mga linukot basi magabuyagyag sing mga kamatuoran nga magapaluya sang pagtuo sang mga Cristiano kag mga Judiyo. Apang ano gid ang importansia sining mga linukot? Pagligad sang kapin sa 50 ka tuig, mahibaluan pa bala ang kamatuoran?

Ano ang Dead Sea Scrolls?

Ang Dead Sea Scrolls amo ang dumaan nga Judiyong mga manuskrito, ang kalabanan sini ginsulat sa Hebreo, ang iban sa Aramaiko, kag ang pila sa Griego. Madamo sining linukot kag mga pidaso ang kapin sa 2,000 ka tuig na kadugay, may petsa nga antes pa matawo si Jesus. Lakip sa nahauna nga mga linukot nga nakuha sa mga Bedouin amo ang pito ka malaba nga manuskrito nga halos madunot na. Sang gin-usisa ang madamo pa nga lungib, nasalapuan ang iban pa nga mga linukot kag linibo ka pinanid sang linukot. Sa ulot sang mga tuig 1947 kag 1956, ang kabug-usan nga 11 ka lungib nga may natago nga linukot ang natukiban malapit sa Qumran, sa Patay nga Dagat.

Sang gin-areglar ang tanan nga linukot kag mga pinanid sini, nagdamo ini sang mga 800 ka manuskrito. Mga un kuarto, ukon kapin sa 200 ka manuskrito lamang,  ang mga kopya sang mga bahin sang Hebreong Biblia nga teksto. Dugang pa nga mga manuskrito ang nagarepresentar sa dumaan di-Biblikanhon nga Judiyong mga sinulatan, lunsay Apokripa kag Pseudepigrapha.⁠ *

Ang pila ka linukot nga nagpakunyag gid sa mga iskolar indi anay kilala nga mga sinulatan. Nagalakip ini sa mga pagpatpat may kaangtanan sa Judiyong kasuguan, espesipiko nga mga pagsulundan para sa komunidad sang sekta nga nagapuyo sa Qumran, mga binalaybay kag mga pangamuyo nga ginagamit sa pormal nga pagsimba, subong man sa teolohiko nga mga sinulatan nga nagapakita sing mga pagtamod tuhoy sa katumanan sang tagna sang Biblia kag sang katapusan nga mga adlaw. May pinasahi man nga mga komentaryo sa Biblia, ang labing dumaan nga nauna nga bersikulo-por-bersikulo nga komentaryo sa mga teksto sang Biblia.

Sin-o ang Nagsulat Sang Dead Sea Scrolls?

Ginapakita sang nanuhaytuhay nga pagpetsa sa dumaan nga mga dokumento nga ang mga linukot mahimo ginkopya ukon ginkomposo sa ulot sang ikatlo nga siglo B.⁠C.⁠E. kag sang unang siglo C.⁠E. Ang pila ka iskolar nagpanugda nga ang mga linukot gintago sa mga lungib sang mga Judiyo gikan sa Jerusalem antes sang paglaglag sa templo sang 70 C.⁠E. Apang, nasapwan sang kalabanan nga mga iskolar nga nagapanalawsaw sa mga linukot nga ining pagtamod wala nagahisanto sa kaundan sang mga linukot mismo. Madamo nga linukot ang nagapabanaag sang mga pagtamod kag mga kinabatasan nga nagasumpakil sa mga pagtamod sang relihioso nga mga awtoridad sa Jerusalem. Ginapakita sini nga mga linukot ang isa ka komunidad nga nagapati nga ginsikway sang Dios ang mga saserdote kag ang pag-alagad sa templo sa Jerusalem kag nga gintamod niya ang pagsimba sang ila grupo sa desyerto subong isa ka sahi sang pagtal-us sa pag-alagad sa templo. Daw indi mahimo nga ang mga awtoridad sa templo sa Jerusalem magatago sing koleksion nga nagalakip sini nga mga linukot.

Bisan pa mahimo nga may isa ka grupo sang mga manugkopya sa Qumran, mahimo nga madamo sang mga linukot ang gintipon sa iban nga duog kag gindala didto sang mga tumuluo. Sa kahulugan, ang Dead Sea Scrolls isa ka daku nga koleksion sang librarya. Subong sang bisan ano man nga librarya, ang koleksion mahimo maglakip sa isa ka madamo nga panghunahuna, ang tanan wala gid man nagapabanaag sang relihioso nga mga pagtamod sang mga bumalasa sini. Apang, ining mga teksto nga nagaluntad sa madamo nga kopya mahimo gid nga nagapabanaag sa pinasahi nga mga interes kag pagpati sang grupo.

Ang mga Pumuluyo Bala Sang Qumran mga Essene?

Kon ini nga mga linukot librarya sang Qumran, sin-o ang mga pumuluyo sini? Si Propesor Eleazar Sukenik, nga nakatigayon sing tatlo ka linukot para sa Hebrew University sa Jerusalem sang 1947, amo ang una nga nagpanugda nga ining mga linukot iya sang isa ka komunidad sang mga Essene.

Ang mga Essene isa ka Judiyong sekta nga ginsambit anay sang mga manunulat sang unang-siglo nga sanday Josephus, Philo sang Alexandria, kag Pliny the Elder. Ang eksakto nga ginhalinan sang mga Essene isa ka haumhaum lamang, apang daw nagluntad sila sadtong panag-on sang kagamo pagkatapos sang pagribok sang mga Macabeo sang ikaduha nga siglo B.⁠C.⁠E.⁠ * Ginreport ni Josephus ang pagluntad nila sadto nga panag-on samtang gindetalye niya kon paano ang ila relihioso nga mga pagtamod tuhay gikan sa iya sang mga Fariseo kag mga Saduceo. Ginsambit ni Pliny ang nahamtangan sang komunidad sang mga Essene malapit sa Patay nga Dagat sa ulot sang Jerico kag En-gedi.

Ginpanugda ni Propesor James VanderKam, iskolar sa Dead Sea Scrolls, nga “ang mga Essene nga nagapuyo sa Qumran isa lamang anay ka magamay nga bahin sang mas daku nga kahublagan sang mga Essene,” nga ginbulubanta ni Josephus nga nagadamo sing mga apat ka libo. Bisan pa wala nagahisanto sing eksakto sa tanan nga paglaragway, ang laragway nga makita sa mga sinulatan sang Qumran daw mas nagabagay sa mga Essene sangsa bisan ano nga iban pa nga Judiyong grupo sadto nga panag-on.

Ang iban nagapangangkon nga ang Cristianismo  nagsugod sa Qumran. Apang, madamong talalupangdon nga kinatuhayan ang makita sa ulot sang relihioso nga mga pagtamod sang Qumran nga sekta kag sang una nga mga Cristiano. Ang mga sinulatan sang Qumran nagapakita sing tuman ka estrikto nga mga pagsulundan sa Adlaw nga Inugpahuway kag sing halos di-makatarunganon nga kabalaka tuhoy sa seremonyal nga kaputli. (Mateo 15:​1-​20; Lucas 6:​1-​11) Amo man sini ang masiling nahanungod sa pagpahilayo sang mga Essene sa katilingban, sa ila pagpati sa kapalaran kag pagkadimamalatyon sang kalag, kag sa ila pagpadaku sa indi pagpangasawa kag sa makatalanhaga nga mga ideya tuhoy sa pagpakig-upod sa mga anghel sa ila pagsimba. Nagapakita ini nga nagasumpakil ini sa mga panudlo ni Jesus kag sang una nga mga Cristiano.​​—⁠Mateo 5:​14-​16; Juan 11:​23, 24; Colosas 2:​18; 1 Timoteo 4:​1-3.

Wala Sing Paghinago, Wala Sing Natago nga mga Linukot

Sa mga tinuig pagkatapos matukiban ang Dead Sea Scrolls, madamo nga publikasyon ang ginbalhag nga nagpahapos nga matigayon sang mga iskolar sa bug-os kalibutan ang una nga mga tukib. Apang may daku nga problema tuhoy sa linibo ka mga pinanid gikan sa isa sang mga lungib, nga gintawag Cave 4. Yari ini sa mga kamot sang magamay nga internasyonal nga grupo sang mga iskolar nga gintukod sa Sidlangan nga Jerusalem (bahin anay sang Jordan) sa Palestine Archaeological Museum. Wala sing Judiyo ukon Israeli nga mga iskolar ang nalakip sa sining grupo.

Ang grupo naghimo sing isa ka pagsulundan nga wala nagatugot nga matan-aw ang mga linukot tubtob mabalhag nila ang opisyal nga mga resulta sang ila pagpanalawsaw. Limitado lamang ang kadamuon sang mga iskolar sa grupo. Kon mapatay ang isa ka katapo sang grupo, isa lamang ka bag-o nga iskolar ang mahimo idugang sa pagbulos sa iya. Ang kadamuon sang trabaho nagakinahanglan sing mas daku nga grupo, kag sa pila ka kahimtangan, sing daku pa nga pagkasampaton sa dumaan nga Hebreo kag Aramaiko. Si James VanderKam nagsiling sa sining paagi: “Indi masarangan sang walo ka eksperto, bisan ano man ka batid, ang linibolibo ka pinanid.”

Sang Anom-ka-Adlaw nga Inaway sang 1967, ginsakop sang Israel ang Sidlangan nga Jerusalem kag ang mga linukot sini, apang wala sing ginbag-o sa pagsulundan para sa grupo sang manugpanalawsaw. Sang ang pagbalhag sa mga linukot gikan sa Cave 4 naatrasar sing halin sa tinuig pakadto sa dinekada, nagprotesta ang pila ka iskolar. Sang 1977, gintawag ini ni Propesor Geza Vermes sang Oxford University nga pinakadaku nga akademiko nga iskandalo sang ika-20 nga siglo. Naglapnag ang hinuringhuring nga ang Iglesia Katolika hungod nga nagtago sing impormasyon gikan sa mga linukot nga mahimo makapalain sa Cristianismo.

Sang katuigan 1980, gindugangan gid man ang grupo kag nangin 20 ka iskolar ang katapo sini. Nian, sang 1990, sa panuytoy sang bag-o gintangdo nga editor in chief, nga si Emanuel Tov, sang Hebrew University sa Jerusalem, ang grupo ginpadaku pa sa kapin sa 50 ka iskolar. Isa ka estrikto nga iskedyul ang ginpahamtang sa pagbalhag sing naimprinta nga mga edisyon sang mga manuskrito nga may detalyado nga mga komento ukon pagkopya sang mga iskolar sa nabilin nga mga linukot.

Natabo ang wala ginapaabot nga daku nga pag-uswag sang 1991. Una, ginbalhag ang A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls. Gintingob ini sa bulig sang kompyuter pasad sa isa ka kopya sang concordance sang grupo. Masunod, ginpahibalo sang Huntington Library sa San Marino, California, nga matigayon sang bisan sin-o nga iskolar ang ila kompleto nga mga larawan sang mga linukot. Wala madugayi, paagi sa pagbalhag sa A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, ang mga larawan sang wala anay mabalhag nga mga linukot mahapos na matigayon.

Gani sa katapusan nga dekada, ang tanan nga Dead Sea Scrolls matigayon na agod mausisa. Ginapakita sang pagpanalawsaw nga wala sing paghinago; wala sing natago nga mga linukot. Samtang ang katapusan nga opisyal nga mga edisyon sang mga linukot ginabalhag, karon lamang masugdan ang bug-os nga pag-usisa. Nagluntad ang isa ka bag-o nga henerasyon sang mga iskolar sa linukot. Apang ano ang importansia sining pagpanalawsaw para sa mga estudyante sang Biblia?

[Mga nota]

[Retrato sa pahina 3]

Ini ang pila sang mga lungib malapit sa Patay nga Dagat diin nakita ang dumaan nga mga linukot

[Picture Credit Line sa pahina 3]

Pinanid sang linukot: Pahina 3, 4, kag 6: Sa maayong kabubut-on sang Israel Antiquities Authority

[Picture Credit Line sa pahina 5]

Sa maayong kabubut-on sang Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem