Ang Paghidait sa Westphalia—Isa ka Daku nga Pagbag-o sa Europa

“ISA gid ka tumalagsahon nga hitabo nga magtipon diri karon nga adlaw ang tuman kadamo nga mga pangulo sang Estado sang Europa.” Amo sini ang ginsiling ni Roman Herzog, anay presidente sang Federal Republic of Germany, sang Oktubre 1998. Lakip sa mga nakabati sa ginsiling niya amo ang apat ka hari, apat ka reyna, duha ka prinsipe, isa ka bantog nga duke, kag pila ka presidente. Isa gid ini ka importante nga hitabo, nga gingastuhan sang Konsilyo sang Europa, sa ika-50 ka tuig nga maragtas sang modernong estado sang Alemanya. Ano ini nga okasyon?

Ang Oktubre 1998 amo ang ika-350 nga anibersaryo sang Tratado Para sa Paghidait Sang Westphalia. Ang mga kasugtanan para sa paghidait amo sa masami ang tion nga ang importante nga mga desisyon nga ginahimo may daku nga epekto sa maragtas, kag sa sini nga bahin ang Tratado sang Westphalia pinasahi gid. Ang pagpirma sa sining kasugtanan sang 1648 nagtapos sang Katluan ka Tuig nga Inaway kag ang moderno nga Europa nagsugod man nga mangin isa ka kontinente sang soberano nga mga estado.

Ang Establisado nga Sistema Gintay-ug

Sang Edad Media, ang labing gamhanan nga mga institusyon sa Europa amo ang Iglesia Katolika Romana kag ang Balaan nga Emperyo sang Roma. Ang emperyo ginatapuan sang ginatos ka estado nga may nagkalainlain nga kadakuon kag nagasakop sa duog nga ginaokupahan karon sang Austria, Czech Republic, nasidlangan nga Pransia, Alemanya, Switzerland, Low Countries (ginatapuan sang Belgium, Luxembourg, kag Netherlands) kag pila ka bahin sang Italya. Sanglit ang Aleman nga mga estado amo ang panguna nga katapo sini, ang emperyo nakilal-an subong ang Balaan nga Emperyo sang Roma sang Aleman nga Pungsod. Ang tagsa ka estado ginagamhan sang isa ka prinsipe. Ang emperador mismo isa ka Romano Katoliko sang pamilya Habsburg sang Austria. Gani, bangod sang pagdumalahan sang papa kag sang emperyo, ang Europa kontrolado sang Romano Katoliko.

Apang, sang ika-16 kag ika-17 nga siglo, ang establisado nga sistema gintay-ug. Indi nagustuhan sang madamo nga mga taga-Europa ang pagpagusa sang Iglesia Katolika Romana. Nagpamulong ang relihioso nga mga repormador subong nanday Martin Luther kag John Calvin tuhoy sa pagbalik sa mga talaksan sang Biblia. Madamo ang nagsuportar kanday Luther kag Calvin, kag gikan sa sini nga hublag naporma ang Repormasyon kag Protestante nga mga relihion. Ang Repormasyon nagtunga sang emperyo sa tatlo ka relihion​​—⁠⁠Katoliko, Luterano, kag Calvinista.

Diskompiado ang mga Katoliko sa mga Protestante, kag gintamay naman sang mga Protestante ang ila Katoliko nga mga karibal. Amo kon ngaa naorganisar ang Protestante nga Unyon kag ang Katoliko nga Liga sang maaga nga bahin sang ika-17 nga siglo. Ang iban nga mga prinsipe sang emperyo nagbuylog sa Unyon, ang iban naman sa Liga. Ang tanan sa Europa​​—⁠⁠kag ilabi na sa emperyo​​—⁠⁠diskompiado sa isa kag isa amo nga sa diutay lang nga pagpanggaritgarit mahimo magdabdab ang inaway. Sang natabo ini, gintunaan ini sang isa ka inaway nga naglawig sing 30 ka tuig.

Ang Makamamatay nga Pagpanggaritgarit Nagpaidlab sang Europa

Gin-ipit sang Protestante nga mga manuggahom ang Katoliko nga mga Habsburg nga ipahanugot ang dugang pa nga kahilwayan sa pagsimba. Apang ginhatag ini sing paganot, kag sang 1617-​18, duha ka Luterano nga mga simbahan sa  Bohemia (Czech Republic) ang pilit nga ginsirhan. Naakig sa sini ang Protestante nga mga halangdon, amo nga ginsalakay nila ang palasyo sa Prague, gindakop ang tatlo ka Katoliko nga mga opisyales, kag ginhulog sila gikan sa bintana sa mataas nga panalgan. Ini nga buhat gintunaan sang pag-idlab sang Europa.

Bisan pa nga mga sumulunod sila kuntani sang Prinsipe sang Paghidait, nga si Jesucristo, ang mga miembro sang magkontrahanay nga relihion nag-away. (Isaias 9:6) Sa Inaway sang White Mountain, ginlutos sang Liga ang Unyon, amo nga nabahinbahin ini. Ang Protestante nga mga halangdon ginpatay sa tiendahan sang Prague. Sa bug-os nga Bohemia, ang propiedad sang mga Protestante nga wala magtalikod sa ila pagtuo ginkompiskar kag ginpanagtag sa mga Katoliko. Ginlaragway sang libro nga 1648​​—⁠⁠Krieg und Frieden in Europa (1648​​—⁠⁠Inaway kag Paghidait sa Europa) ini nga pagkompiskar subong “isa sa labing bantog nga pagsaylo sang pagpanag-iya sa sentral nga Europa.”

Ang isa lamang ka relihioso nga inaway sa Bohemia sa umpisa nangin isa ka internasyonal nga pagsumpunganay sing gahom. Sa masunod nga 30 ka tuig, ang Denmark, Espanya, Netherlands, Pransia, kag Sweden nadalahig sa inaway. Ang Katoliko kag Protestante nga mga manuggahom, sa masami bangod sang kakagod kag sang paghingamo sing gahom, naggamit sing kusog ukon taktika agod maghari sa politika kag sa komersio. Ang Katluan ka Tuig nga Inaway ginbahinbahin sa mga hugna, ang kada isa gintawag sunod sa ngalan sang panguna nga mga kaaway sang emperador. Ginsambit sang pila ka reperensia ang apat ka hugna: ang Bohemianhon kag Palatine nga Inaway, ang Danish-Lower Saxony nga Inaway, ang Sueco nga Inaway, kag ang Pranses-Sueco nga Inaway. Ang kalabanan nga inaway natabo sa teritoryo sang Balaan nga Emperyo sang Roma.

Ang mga hinganiban sadto nga dag-on naglakip sang mga pistola, mga eskopeta, kag mga kanyon, kag ang panguna nga suplayer sang armas amo ang Sweden. Ang mga Katoliko kag mga Protestante malapuyot nga nag-inaway. Ang mga soldado nakig-away nga nagasinggit sing “Santa Maria” ukon “Ang Dios kaupod namon.” Ang mga tropa nagpang-ati samtang nagapakadto sila sa Aleman nga mga estado, kag gintratar nila ang mga kaaway kag mga sibilyan subong sang mga sapat. Nangin tuman kapintas ang inaway. Tuhay gid ini sa ginatagna sang Biblia: “Ang pungsod indi na magbayaw sing espada batok sa pungsod, kag indi na sila magtuon sang inaway”!​​—⁠⁠Miqueas 4:3.

Nagdaku sa inaway ang isa ka kaliwat sang mga Aleman, kag handum gid sang nalapyo nga populasyon ang paghidait. Posible kuntani nga magluntad ang paghidait kon ang mga intereses sa politika sang mga manuggahom wala nagasumpakilay. Labi pa nga nangibabaw ang politika bangod ang inaway indi na relihioso kundi nangin politikal. Daw indi mapatihan nga ang tawo nga nagpasanyog sini nga pagbalhin isa ka mataas nga opisyal sang Iglesia Katolika.

Gingamit ni Kardinal Richelieu ang Iya Awtoridad

Ang opisyal nga titulo ni Armand-Jean du Plessis amo ang Kardinal de Richelieu. Sia man ang primer ministro sang Pransia halin 1624 tubtob 1642. Tuyo ni Richelieu nga himuon ang Pransia  nga panguna nga kagamhanan sa Europa. Bangod sini, ginpanikasugan niya nga pukanon ang gahom sang iya mga masigka-Katoliko, ang mga Habsburg. Paano niya ini ginhimo? Paagi sa pagsuportar sa pinansial sa Protestante nga mga hangaway sang Aleman nga mga estado, Denmark, Netherlands, kag Sweden, tanan sila nagpakig-away batok sa mga Habsburg.

Sang 1635, si Richelieu nagpadala sing Pranses nga mga tropa sa inaway sa nahauna nga tion. Ginpaathag sang libro nga vivat pax​​—⁠⁠Es lebe der Friede! (Mabuhi ang Paghidait!) nga sa katapusan nga hugna sini, “ang Katluan ka Tuig nga Inaway indi na nangin inaway sa ulot sang relihioso nga mga partido. . . . Ang inaway nangin isa ka pagsumpunganay sang paghari sa politika sa Europa.” Ang isa lamang ka relihioso nga inaway sa umpisa sa ulot sang mga Katoliko kag mga Protestante nangin inaway sang ulihi sang magkadampig nga mga Katoliko kag mga Protestante kontra sa iban nga mga Katoliko. Ang Katoliko nga Liga, nga nagluya na sang maaga nga bahin sang katuigan 1630, nabungkag sang 1635.

Komperensia Para sa Paghidait sa Westphalia

Ang Europa nahapay bangod sang pagpang-ati, pagpatay, pagpanglugos, kag balatian. Ang paghandum sing paghidait amat-amat nga nagbaskog bangod sang pagkahisayod nga isa ini ka inaway nga wala sing magadaug. Ang libro nga vivat pax​​—⁠⁠Es lebe der Friede! nagkomento nga “sang talipuspusan sang katuigan 1630, nahisayran sang ulihi sang nagagahom nga mga prinsipe nga ang kusog militar indi na makabulig sa ila sa pagtigayon sang ila tulumuron.” Apang kon luyag sang tanan ang paghidait, paano ini matigayon?

Si Emperador Ferdinand III sang Balaan nga Emperyo sang Roma, si Hari Louis XIII sang Pransia, kag si Reyna Christina sang Sweden naghilisugot nga dapat hiwaton ang isa ka komperensia diin ang tanan nga partido sa inaway dapat magtipon kag hambalan ang mga kondisyon para sa paghidait. Duha ka lugar ang ginpili nga hiwatan sang paghambalanay​​—⁠⁠ang mga banwa sang Osnabrück kag Münster sa Aleman nga probinsia sang Westphalia. Ginpili ini bangod yari ini sa tungatunga sang mga kapital sang Sweden kag Pransia. Sugod sang 1643, mga 150 ka delegasyon​​—⁠⁠ang iban may daku nga grupo sang mga manuglaygay⁠—​ang nag-abot sa duha ka banwa, ang Katoliko nga mga tiglawas nagtipon sa Münster, ang Protestante nga mga delegado sa Osnabrück.

Una, ginhimo ang isa ka pagsulundan sang paggawi agod mangin basihan sang titulo kag ranggo sang mga tiglawas, kahimusan sa pulungkuan, kag mga pamaagi. Nian nagsugod ang mga paghambalanay tuhoy sa paghidait, kag ang mga panugda ginpasa halin sa isa ka delegasyon pakadto sa masunod paagi sa mga manugpatunga. Paglipas sang halos lima ka tuig​​—⁠⁠samtang padayon nga nagainaway​​—⁠⁠ang mga kondisyon para sa paghidait ginkasugtan. Ang Tratado sang Wesphalia may yara kapin sa isa ka dokumento. Ang isa ka kasugtanan ginpirmahan sa Osnabrück sa ulot ni Emperador Ferdinand III kag sang Sweden, ang isa pa sa Münster sa ulot sang emperador kag sang Pransia.

Samtang nagalapnag ang balita tuhoy sa tratado, ang mga selebrasyon nagsugod. Ang inaway nga nagsugod paagi sa isa ka makamamatay nga idlab natapos nga may literal nga mga pwites. Nagsanag ang langit sa nagkalainlain nga mga siudad. Ang mga lingganay sang simbahan ginpabagting, ang mga kanyon ginpalupok bilang pagsaludo, kag ang mga tawo nag-amba sa mga dalan. Makapaabot na bala karon ang Europa sing dayon nga paghidait?

Posible Bala ang Dayon nga Paghidait?

Ginkilala sang Tratado sang Westphalia ang prinsipio sang pagkasoberano. Nagkahulugan ini nga ang tagsa ka partido sa tratado nag-ugyon nga tahuron ang mga kinamatarong sa teritoryo sang tanan nga iban pa nga mga partido kag indi magpasilabot sa mga nagakatabo sa sulod sang ila pungsod. Sa amo natukod ang moderno nga Europa subong isa ka kontinente sang soberano nga mga estado. Sa tunga sining mga estado, ang iban nakabenepisyo sing kapin pa gikan sa tratado sangsa iban.

Ang Pransia ginpakilala subong isa ka nagapanguna nga gahom, kag ang Netherlands kag  Switzerland nakatigayon sing independensia. Para sa Aleman nga mga estado, nga ang madamo sini nahapay sa inaway, ang tratado may mga disbentaha. Ang madangatan sang Alemanya sa pila ka kasangkaron ginpamat-uran sang iban nga mga pungsod. Ang The New Encyclopædia Britannica nagreport: “Ang mga bentaha kag mga disbentaha sang Aleman nga mga prinsipe ginpat-od sang kon ano ang bentaha sa nagapanguna nga mga gahom: Pransia, Sweden, kag Austria.” Sa baylo nga matingob kag mahiusa subong isa ka pungsod, ang Aleman nga mga estado nabahinbahin kaangay sang nagligad. Dugang pa, ang pila ka teritoryo nasakop sang dumuluong nga mga manuggahom, subong sang mga bahin sang dalagku nga mga suba sang Alemanya​​—⁠⁠ang Rhine, Elbe, kag Oder.

Ang Katoliko, Luterano, kag Calvinista nga mga relihion ginhatagan sing magkatupong nga pagkilala. Wala ini magpahalipay sa tanan. Si Papa Inosente X kontra kaayo sa tratado, kag gindeklarar ini nga walay pulos. Apang, ang relihioso nga mga dulunan nga ginpasad halos wala magbalhin sa sulod sang tatlo ka siglo. Bisan wala pa matigayon ang relihioso nga kahilwayan para sa indibiduwal, nagapadulong ini sa amo nga direksion.

Gintapos sang tratado ang Katluan ka Tuig nga Inaway, kag upod sa sini natapos man ang kalabanan nga inaway. Amo ini ang katapusan nga daku nga relihiosong inaway sa Europa. Ang inaway wala madula, apang ang kabangdanan sini nagbalhin halin sa relihion padulong sa politika ukon komersio. Wala ini nagapahangop nga wala na sing impluwensia ang relihion sa mga inaway sa Europa. Sadto anay sa Bug-os Kalibutan nga mga Inaway I kag II, ang bilya sang paha nga ginasuksok sang Aleman nga mga soldado may isa ka pamilyar nga sinulatan: “Ang Dios Kaupod Namon.” Sadtong makasiligni nga mga inaway, ang mga Katoliko kag mga Protestante liwat nga nag-upod sa isa ka bahin agod makig-away kontra sa mga Katoliko kag mga Protestante sa pihak nga bahin.

Maathag nga ang Tratado sang Westphalia wala magdul-ong sa dayon nga paghidait. Apang, ini nga paghidait maagom sa dili madugay sang matinumanon nga katawhan. Si Jehova nga Dios magahatag sing walay katapusan nga paghidait sa katawhan paagi sa Mesianikong Ginharian sang iya Anak, nga si Jesucristo. Sa idalom sini nga panguluhan, ang isa ka matuod nga relihion mangin isa ka puersa para sa paghiusa, indi sa pagbinahinbahin. Wala na sing magaaway sa bisan ano nga rason, relihioso man ini ukon indi. Daw ano nga kaumpawan kon ang Ginharian magagahom na sing bug-os sa duta kag ‘ang paghidait walay katapusan’!​​—⁠⁠Isaias 9:​6, 7.

[Blurb sa pahina 21]

Ang isa lamang ka relihioso nga inaway sa umpisa sa ulot sang mga Katoliko kag mga Protestante nangin inaway sang ulihi sang magkadampig nga mga Katoliko kag mga Protestante kontra sa iban nga mga Katoliko

[Blurb sa pahina 22]

Ang mga soldado nakig-away nga nagasinggit sing “Santa Maria” ukon “Ang Dios kaupod namon”

[Retrato sa pahina 21]

Si Kardinal Richelieu

[Retrato sa pahina 23]

Ang ika-16 nga siglo nga drowing nga nagalaragway sang pagsumpunganay nanday Luther, Calvin, kag sang papa

[Credit Line sang retrato sa pahina 20]

From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Retrato sa pahina 23]

Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck