Kon Diin Nagsumpunganay ang Matuod nga Pagsimba kag Paganismo

SA SULOD sang kapin sa 100 ka tuig, maukod nga gin-usisa sang mga arkeologo ang mga kagulub-an sang dumaan nga Efeso, sa katundan nga baybayon sang Turkey. Gintukod liwat ang pila ka bilding, kag madamo sing natukiban ang gintun-an kag ginpaathag sang mga sientipiko. Bangod sini, nalakip ang Efeso sa pirme ginakadtuan sang mga turista sa Turkey.

Ano ang natukiban sa Efeso? Paano ilaragway karon ining makawiwili nga siudad sang una? Paagi sa pagduaw sa mga kagulub-an sa Efeso kag sa Ephesus Museum sa Vienna, Austria, mahangpan naton kon paano nagsumpunganay ang matuod nga pagsimba kag ang pagano nga relihion sa Efeso. Apang, binagbinagon anay naton ang pila ka impormasyon.

Ginaagawan nga Duog

Magamo kag madamo ang nagasaylosaylo sa Europa kag Asia sang ika-11 nga siglo B.⁠C.⁠E. Ginsugdan sadto nga sakupon sang taga-Ionia nga mga Griego ang katundan nga baybayon sang Asia Minor. Nasalapuan nila ang mga tawo nga nagasimba sa iloy nga diosa, nga nakilala sang ulihi subong Artemis sang Efeso.

Sang tungatunga sang ikapito nga siglo B.⁠C.⁠E., ang nagasaylosaylo nga mga Cimmerian, nga naghalin sa Black Sea sa aminhan, nagpang-ati sa Asia Minor. Sang ulihi, sang mga 550 B.⁠C.⁠E., naggahom si Hari Croesus sang Lidia, isa ka gamhanan nga manuggahom nga bantog bangod sa iya daku nga manggad. Sa pagpasangkad sang Emperyo sang Persia, ginsakop ni Hari Ciro ang mga siudad sa Ionia, lakip ang Efeso.

Sang 334 B.⁠C.⁠E., ginsalakay ni Alejandro sang Macedonia ang Persia, kag nangin bag-o sia nga manuggahom sang Efeso. Sang napatay si Alejandro sang 323 B.⁠C.⁠E., gin-agawan sang iya mga heneral ang Efeso. Sang 133 B.⁠C.⁠E., ginhatag sang wala sing anak nga hari sang Pergamo nga si Attalus III ang Efeso sa mga Romano, amo nga nangin bahin ini sang Romano nga probinsia sang Asia.

Pagsumpunganay sang Matuod nga Pagsimba kag Paganismo

Sang nag-abot sa Efeso si apostol Pablo sa hingapusan sang iya ikaduha nga paglakbay subong misyonero sang unang siglo C.⁠E., mga 300,000 ang pumuluyo sa siudad. (Binuhatan 18:19-21) Sa iya ikatlo nga paglakbay subong misyonero, nagbalik si Pablo sa Efeso kag maisugon nga naghambal tuhoy sa Ginharian sang Dios sa sinagoga. Apang pagligad sang tatlo ka bulan, ginpamatukan  gid sia sang mga Judiyo, gani nagpamulongpulong si Pablo kada adlaw sa awditoryum sang eskwelahan ni Tirano. (Binuhatan 19:​1, 8, 9) Duha ka tuig sia nga nagbantala kag naghimo sing pinasahi nga mga milagro, subong sang pagpang-ayo kag pagtabog sa mga demonyo. (Binuhatan 19:10-17) Gani madamo gid ang nangin mga tumuluo! Huo, nagpangibabaw gid ang pulong ni Jehova, amo nga madamong salamangkero anay ang nagsunog sa gilayon sang ila malahalon nga mga libro.​—⁠Binuhatan 19:​19, 20.

Bangod sang madinalag-on nga pagbantala ni Pablo, madamo ang nag-untat sa pagsimba sa diosa nga si Artemis, apang nagpaakig man ini sa mga pagano. Isa ka daku nga negosyo ang paghimo sing mga tulutemplo nga pilak ni Artemis. Bangod nahilabtan ang ila palangitan-an, ginsugyot ni Demetrio ang mga platero nga manggamo.​—⁠Binuhatan 19:23-32.

Ang kinagubot naglab-ot sa pagsiagit sang kadam-an sa sulod sang duha ka oras: “Daku si Artemis sang mga taga-Efeso!” (Binuhatan 19:34) Sang nag-untat ang kinagamo, ginpalig-on ni Pablo ang iya mga masigka-Cristiano kag nagpadayon sia sa paglakbay. (Binuhatan 20:1) Apang, bisan nagsaylo na sia sa Macedonia, naghuyang gihapon ang pagsimba kay Artemis.

Paghuyang sang Templo ni Artemis

Mabakod gid ang pagsimba kay Artemis sa Efeso. Antes sang tion ni Hari Croesus, ang iloy nga diosa nga si Cybele amo ang ginasimba sa sini nga duog. Paagi sa pagsiling nga may kaangtanan si Cybele sa Griego nga mga dios, tuyo ni Croesus nga magpakilala sing dios ukon diosa nga batunon sang tanan, Griego man ukon indi. Sang tungatunga sang ikan-om nga siglo B.⁠C.⁠E., ginsakdag niya ang pagpatindog sang templo ni Artemis, ang nagbulos kay Cybele.

Ini nga templo isa ka daku nga hinimuan sa Griego nga arkitektura. Didto una nga gingamit ang dalagku nga mga bloke sang marmol sa pagpatindog sang amo sini nga sahi kag kadakuon. Nasunog ini nga templo sang 356 B.⁠C.⁠E. Ang pareho katahom nga ginpatindog liwat nga templo naghatag sing mga trabaho kag nangin kaladtuan sang mga peregrino. Ang ginpatindog liwat nga templo 50 metros kalapad kag 105 metros kalaba, kag natukod ini sa mataas nga pundasyon nga mga 73 metros kalapad kag 127 metros kalaba. Ginkabig ini nga isa sa pito ka kalatingalahan sa bug-os nga kalibutan. Apang, indi tanan nalipay sa sini. Ginpaanggid sang pilosopo nga si Heracleitus nga taga-Efeso ang madulom nga alagyan pakadto sa altar nga subong kadulom sa kalautan, kag para sa iya ang moral sang mga tawo sa templo mas malain pa sa mga sapat. Apang para sa madamo, daw indi maghuyang ang templo ni Artemis sa Efeso. Pero tuhay ang natabo. Ang libro nga Ephesos​​—⁠Der neue Führer (Efeso​—⁠Ang Bag-o nga Giya) nagsiling: “Sang ikaduha nga siglo, gulpi nga naghuyang ang pagsimba kay Artemis kag sa iban pa kilala nga mga dios.”

Sang ikatlo nga siglo C.⁠E., naglinog sing mabaskog sa Efeso. Subong man, gin-ati sang nagapanakayon nga mga Goth nga naghalin sa Black Sea ang madamo nga manggad sa templo ni Artemis, kag ginsunog nila ang templo. Ang ginsambit kaina nga libro nagsiling: “Bangod nalutos sia kag wala niya maamligan ang iya puluy-an, paano pa makabig si Artemis subong manug-amlig sang siudad?”​—⁠Salmo 135:15-18.

Sang ulihi, sang hingapusan sang ikap-at nga siglo C.⁠E., gindeklarar ni Emperador Theodosius I ang “Cristianismo” subong relihion sang Estado. Ang mga bato sang bantog anay nga templo ni Artemis gingamit na nga materyales  sa iban nga tinukod. Nadula sing bug-os ang pagsimba kay Artemis. Nagkomento ang isa ka wala mahingadli nga tumalan-aw tuhoy sa isa ka binalaybay nga nagadayaw sa templo subong isa ka kalatingalahan sa kalibutan sang una: “Nahapay gid kag makaluluoy ini nga duog karon.”

Si Artemis Anay, “Iloy sang Dios” Karon

Ginpaandaman ni Pablo ang mga gulang sang kongregasyon sa Efeso nga sa paghalin niya magalutaw ang “mapiguson nga mga lobo” kag mga tawo sa tunga nila nga “magapamulong sing tiko nga mga butang.” (Binuhatan 20:​17, 29, 30) Amo gid sina ang natabo. Nagpangibabaw ang butig nga pagsimba sa Efeso sa porma sang apostata nga Cristianismo.

Sang 431 C.⁠E., ginhiwat sa Efeso ang ikatlo nga ekumenikal nga konsilyo, diin ginbinagbinag ang kinaugali ni Cristo. Ang Ephesos​​—⁠Der neue Führer nagpaathag: “Bug-os ang kadalag-an sang mga taga-Alejandria, nga nagsiling nga si Cristo Dios.” Daku ang nangin epekto sini. “Ang nadesisyunan sa Efeso, diin nagtaas ang posisyon ni Maria halin sa nagbun-ag kay Cristo nga nangin nagbun-ag sa Dios, wala lamang ginbangdan sang pagsimba kay Maria kundi sang unang daku man nga pagsipak sa simbahan. . . . Ginadebatihan ini tubtob karon.”

Sa amo, ang pagsimba kay Cybele kag kay Artemis ginbuslan sang pagsimba kay Maria nga “nagbun-ag sa Dios” ukon ang “iloy sang dios.” Subong sang ginsiling sang libro, “ang Pagsimba kay Maria sa Efeso . . . ginahimo gihapon karon, nga mapaathag lamang kon iangot ini sa Pagsimba kay Artemis.”

Ginkalipatan sa Maragtas

Naghuyang ang Efeso sa tapos nga naghuyang ang pagsimba kay Artemis. Nagbudlay pa gid ang kabuhi sa siudad bangod sang mga linog, malaria, kag pagsupot sang labnang sa pantalan.

Sang ikapito nga siglo C.⁠E., madasig nga naglapnag ang Islam. Wala lamang gintingob sang Islam ang Arabe nga mga tribo. Gin-ati sang mga Arabo nga sakay sang mga bapor de guerra ang Efeso sang ikapito kag ikawalo nga siglo C.⁠E. Nadula na gid ang Efeso sang nahil-ob sang labnang ang bug-os nga pantalan sini kag ang siudad nangin tinumpok sang kagulub-an. Isa na lang ka gamay nga komunidad ang nabilin sa sining matahom anay nga siudad, ang Aya Soluk (Selçuk karon).

Paglagaw sa mga Kagulub-an sang Efeso

Agod mahanduraw ang himaya anay sang Efeso, mahimo ka maglagaw sa mga kagulub-an sini. Kon magsugod ka sa gawang sa ibabaw nayon, makita mo sa gilayon ang matahom nga Dalan sang Curetes pakadto sa Librarya ni Celsus. Sa tuo nayon sang dalan, matalupangdan mo ang Odeum​—⁠isa ka gamay nga teatro nga gintukod sang ikaduha nga siglo C.⁠E. Makapalingkod ini sing 1,500 ka tawo kag mahimo nga gingamit ini indi lamang subong hulot para sa konseho kundi para man sa pangpubliko nga kalingawan. Sa magtimbang nga kilid sang Dalan sang Curetes amo ang mga tinukod, subong sang tilipunan para sa mga opisyales sang Estado diin ginahambalan ang mga hitabo sa Estado,  ang templo ni Hadrian, pila ka ilimnan sang tubig para sa publiko, kag mga balay sa kilid sang bungyod​—⁠mga puluy-an sang kilala nga mga taga-Efeso.

Magadayaw ka sa matahom nga Librarya ni Celsus, nga gintukod sang ikaduha nga siglo C.⁠E. Madamo diri sing linukot nga natago sa mga bulutangan sa dingding sang daku nga hulot sa pagbasa. Ang apat ka estatwa sa matahom nga panampad sang librarya nagalaragway sa mga kinaiya nga ginapaabot sa nagapanguna nga Romanong alagad sang banwa subong ni Celsus, nga amo sanday: Sophia (kaalam), Arete (maayo nga moral), Ennoia (debosyon), kag Episteme (ihibalo ukon paghangop). Ang orihinal nga mga estatwa makita sa Ephesus Museum sa Vienna. Sa kilid sang luwang sa atubangan sang librarya amo ang isa ka daku nga ganhaan pakadto sa merkado sang Tetragonos. Napalibutan ining malapad nga merkado sang naatupan nga palamasyaran kag diri kinaandan nga naganegosyo ang mga tawo.

Masunod mo nga kadtuan ang Marmol nga Dalan, nga pakadto sa daku nga teatro. Ang katapusan nga pagpasangkad sa teatro ginhimo sang nagagahom pa ang Roma subong emperyo, kag makapalingkod ini sing 25,000 ka tumalan-aw. Napunihan sang madamo nga haligi, eskultura, kag estatwa ang panampad sini. Mahanduraw mo gid ang daku nga kinagubot sang kadam-an nga nagtipon didto nga ginsugyot sang platero nga si Demetrio.

Makahalawhaw ang dalan halin sa daku nga teatro pakadto sa pantalan sang siudad. Mga 500 metros ini kalaba kag 11 metros kasangkad, kag nagaidas ang mga haligi sa magtimbang nga kilid. Malabayan man sa sini nga dalan ang gintukod nga gymnasium sang teatro kag gymnasium sang pantalan nga gingamit para sa pisikal nga paghanas. Ang daku katama nga gawang sang pantalan sa punta sang dalan amo ang ganhaan pagua, kag diri natapos ang aton malip-ot nga paglagaw sa pila sang labing makawiwili nga mga kagulub-an sa bug-os nga kalibutan. Makita sa Ephesus Museum sa Vienna ang human sa kahoy nga modelo sining maragtason nga siudad kag ang madamo nga mga monumento.

Kon maglagaw ka sa museo kag makita mo ang estatwa ni Artemis sang Efeso, mahanduraw mo sa gilayon ang pagbatas sang mga Cristiano sa Efeso sang una. Nagkabuhi sila sa isa ka siudad nga lapnag ang espiritismo kag relihioso nga pagkapanatiko. Ginpamatukan gid sang mga nagasimba kay Artemis ang mensahe sang Ginharian. (Binuhatan 19:19; Efeso 6:12; Bugna 2:1-3) Apang, nagbakod ang matuod nga pagsimba walay sapayan sining di-maayo nga kahimtangan. Mangibabaw man ang pagsimba sa matuod nga Dios kon madula na ang butig nga relihion sa aton tion, subong sang natabo sang una sa pagsimba kay Artemis.​—⁠Bugna 18:4-8.

[Map/Retrato 26]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

MACEDONIA

Black Sea

ASIA MINOR

Ephesus

Mediterranean Sea

EGYPT

[Retrato sa pahina 27]

Ang nabilin sa templo ni Artemis

[Mga retrato sa pahina 28, 29]

1. Librarya ni Celsus

2. Estatwa ni Arete

3. Ang Marmol nga Dalan, pakadto sa daku nga teatro