Ang Dumaan nga mga Escriba kag ang Pulong sang Dios

ANG Hebreo nga Kasulatan natapos sang talipuspusan sang ikalima nga siglo B.C.E. Sang masunod nga mga siglo, mainandamon nga gintipigan sang Judiyo nga mga iskolar, ilabi na sang mga Sopherim kag sang ulihi sang mga Masorete, ang pagkasibu sang Hebreo nga sinulatan. Apang, ang pinakadumaan nga mga tulun-an sang Biblia ginsulat sang panahon nanday Moises kag Josue, isa ka libo ka tuig antes ang panahon sang mga Sopherim. Ang materyal nga ginsulatan sini nga mga tulun-an nagakadunot; gani ang mga linukot dapat kopyahon sing madamong beses. Ano ang nahibaluan tuhoy sa hilikuton sang mga escriba sadto nga tion? May sampaton bala nga mga manugkopya sa dumaan nga Israel?

Ang pinakadumaan nga manuskrito sa Biblia nga matigayon karon amo ang mga bahin sang Dead Sea Scrolls, ang iban sini ginkopya sadtong ikatlo kag ikaduha nga siglo B.C.E. “Ang mas nauna nga mga kopya sang bisan ano nga bahin sang Biblia wala namon matigayon,” paathag ni Propesor Alan R. Millard, isa ka iskolar sang mga lenguahe kag arkeolohiya sa Malapit nga Sidlangan. Nagsiling pa sia: “Ginapakita sang kaingod nga mga kultura kon paano anay nagpangabudlay ang dumaan nga mga escriba, kag ini nga ihibalo nagabulig agod mabanabana kag makita kon daw ano ka importante ang Hebreo nga sinulatan kag ang maragtas sini.”

Ang Hilikuton sang Dumaan nga mga Escriba

Ang mga sinulatan may kaangtanan sa maragtas, relihion, kasuguan, akademya, kag literaryo ginhimo sa Mesopotamia sang nagligad nga apat ka libo ka tuig. Ang mga eskwelahan para sa pagkopya kag pagsulat naglambo, kag ang isa ka patag nga gintudlo nila amo ang eksakto nga pagkopya sang nagaluntad nga sinulatan. Nakita sang karon nga mga iskolar ang diutay lamang nga mga pagbag-o sa Babilonianhon nga mga sinulatan nga ginkopya sing sulitsulit sa sulod sang isa ukon kapin pa ka milenyo.

Ang propesyon nga pagkopya ukon pagsulat indi lamang naglambo sa Mesopotamia. Ang The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East nagsiling: “Ang Babilonianhon nga escriba sang tungatunga sang ikaduha nga milenyo BCE mahimo nga pamilyar sa mga pamaagi nga gingamit sa pila ka sentro sang pagkopya kag pagsulat sa bug-os nga Mesopotamia, Siria, Canaan, kag bisan sa Egipto.” *

Ang propesyon nga pagkopya ukon pagsulat may yara mataas nga estado sa Egipto sang panahon ni Moises. Ang mga escriba pirme nagakopya sang mga sinulatan. Ini nga hilikuton makita sa mga puni sa lulubngan sang Egipto nga may kadugayon na nga kapin sa apat ka libo ka tuig. Ang ensiklopedia  nga ginbalikwat sa ibabaw nagsiling tuhoy sa dumaan nga mga escriba sini nga panahon: “Sang ikaduha nga milenyo BCE, nagkopya kag nagtipon sila sing madamo nga sinulatan nga naglaragway sang bantog nga sibilisasyon sang Mesopotamia kag Egipto kag naghimo sing mga pagsulundan kag mga kasuguan para sa propesyonal nga escriba.”

Ini nga “mga pagsulundan kag mga kasuguan” naglakip sang paggamit sing colophon nga gindugang sa ginkopya nga sinulatan. Ang mga colophon nag-unod sang mga ngalan sang escriba kag sang tag-iya sang tapitapi, petsa, ginhalinan sang orihinal nga ginkopyahan sang tapitapi, ang kadamuon sang linya, kag iban pa. Sa masami ang escriba nagdugang: “Ini nga sinulatan ginkopya kag ginpaanggid sa orihinal.” Ginapakita sini nga mga detalye nga ang pagkasibu importante gid para sa dumaan nga mga manugkopya.

Si Propesor Millard, nga ginbalikwat kaina, nagsiling: “Makita sang isa nga ang mga escriba may pamaagi sa pagkopya nga naglakip sang pagpaanggid kag pagtadlong, isa ka proseso nga may napasad na nga mga pamaagi agod indi magsala. Ang pila sini, nga amo ang pag-isip sang mga linya kag mga tinaga, gingamit man anay suno sa tradisyon sang mga Masorete sang nahauna nga bahin sang Edad Media.” Gani sang panahon nanday Moises kag Josue, ang panimuot nga nagapalig-on sang paghalong kag pagkasibu sa pagkopya sing mga sinulatan nagluntad na sa Natung-an nga Nasidlangan.

May kalipikado man bala nga mga manugkopya ang mga Israelinhon? Ano ang ginapakita sang kaundan sang Biblia?

Mga Escriba sa Dumaan nga Israel

Si Moises nagdaku subong miembro sang panimalay ni Paraon. (Exodo 2:10; Binuhatan 7:21, 22) Suno sa mga Egiptologo, ang tinun-an ni Moises mahimo naglakip sang kalantip sa pagbasa kag pagsulat sa sistema sang Egipto sa pagsulat kag sang pila ka ikasarang sang mga escriba. Sa iya libro nga Israel in Egypt, si Propesor James K. Hoffmeier nagsiling: “May rason nga patihan ang biblikanhon nga tradisyon nga nagasiling nga si Moises may ikasarang sa pagsulat sang mga hitabo, pagtipon sang rekord tuhoy sa mga paglakbay, kag iban pa nga hilikuton sang escriba.” *

 Ginasambit sang Biblia ang iban pa sa dumaan nga Israel nga may ikasarang sa pagkopya kag pagsulat. Suno sa The Cambridge History of the Bible, si Moises “nagtangdo sa edukado nga mga opisyales . . . sa pagrekord sing mga desisyon kag sa pag-organisar kag pagtigayon sing pinakabag-o kag husto nga impormasyon tuhoy sa mga tawo nga may nagkalainlain nga ranggo.” Ini nga konklusion ginpasad sa Deuteronomio 1:15, nga nagasiling: “Nagkuha ako [si Moises] sang mga pangulo sang inyo mga kabikahan . . . kag ginhimo sila nga mga pangulo ninyo, mga pangulo sang linibo kag mga pangulo sang ginatos kag mga pangulo sang kinalim-an kag mga pangulo sang tinagpulo kag mga manugdumala suno sa inyo mga kabikahan.” Sin-o ining mga manugdumala?

Ang Hebreo nga tinaga para sa “manugdumala” mabasa sing madamo nga beses sa sinulatan sang Biblia nga nagapatuhoy sa panahon nanday Moises kag Josue. Ang lainlain nga mga iskolar nagapaathag nga ini nga tinaga nagakahulugan sing “isa ka sekretaryo para sa pagsulat,” “isa nga ‘nagasulat’ ukon ‘nagarekord,’” kag “isa ka opisyal nga nagabulig sa hukom sa paghupot sing rekord.” Ining Hebreo nga tinaga mabasa sing madamo nga beses kag nagapakita nga may yara anay madamodamo nga sekretaryo sa Israel kag may madamo sila nga responsibilidad sa pagdumala anay sa pungsod.

Ang ikatlo nga halimbawa amo ang may kaangtanan sa mga saserdote sa Israel. Ang Encyclopaedia Judaica nagsiling nga ang ila “relihioso kag sekular nga mga katungdanan nagkinahanglan nga dapat mga edukado sila.” Halimbawa, si Moises nagsugo sa mga anak ni Levi: “Pagkatapos sang kada pito ka tuig, . . . basahon mo ini nga kasuguan sa atubangan sang bug-os nga Israel.” Ang mga saserdote nangin mga manug-atipan sang opisyal nga kopya sang Kasuguan. Sila ang nag-awtorisar kag nagdumala sang pagsulat sa masunod nga mga kopya.—Deuteronomio 17:18, 19; 31:10, 11.

Binagbinaga kon paano ginhimo ang nahauna nga kopya sang Kasuguan. Sang katapusan nga bulan sang iya kabuhi, si Moises nagsiling sa mga Israelinhon: “Sa adlaw nga magtabok kamo sa Jordan pakadto sa duta nga ginahatag sa imo ni Jehova nga imo Dios, magpatindog ka sing dalagku nga mga bato, kag papution mo sila sa apog. Kag isulat mo sa ila ang tanan nga pulong sini nga kasuguan.” (Deuteronomio 27:1-4) Pagkatapos malaglag ang Jerico kag Ai, ang mga Israelinhon nagtipon sa Bukid Ebal, nga nahamtang sa tunga sang Ginsaad nga Duta. Didto mismo ginsulat ni Josue sa mga bato sang altar ang “isa ka kopya sang kasuguan ni Moises.” (Josue 8:30-32) Nagluntad lamang ini nga mga inskripsion bangod ang mga tawo makahibalo magsulat kag magbasa. Nagapakita ini nga ang mga Israelinhon anay may ihibalo sa hambal kag may ikasarang sa pagtipig sing sibu sang ila sagrado nga sinulatan.

Pagkamasaligan sang Kasulatan

Pagkatapos sang panahon nanday Moises kag Josue, nagkalainlain pa nga mga Hebreong linukot ang ginhimo, kag ginkopya ini sa kamot. Sang magdaan na ini nga mga kopya ukon mapierde bangod sang kahun-og ukon agup-op, ginkinahanglan ini nga islan. Ini nga proseso sang pagkopya nagpadayon sa sulod sang mga siglo.

Walay sapayan sang paghalong sang mga manugkopya sang Biblia, ang pila ka kasaypanan di-malikawan nga nahimo. Apang nagbag-o bala ang sinulatan sang Biblia bangod sang mga kasaypanan sang mga manugkopya? Wala. Sa kabug-usan, ining mga kasaypanan magagmay lamang kag wala sini maapektuhan ang pagkasibu sang Biblia, subong sang ginpamatud-an paagi sa pagpaanggid sa dumaan nga mga manuskrito.

Para sa mga Cristiano, ang pagtamod ni Jesucristo sa dumaan nga mga tulun-an sang Biblia isa ka pamatuod sang pagkasibu sang Balaan nga Kasulatan. Ang mga ekspresyon subong sang “Wala bala ninyo mabasahi sa libro ni Moises?” kag “Wala bala ginhatag sa inyo ni Moises ang Kasuguan” nagapakita nga ginkabig ni Jesus ang nagaluntad nga mga kopya nga ginsulat sang kamot sang yari sia sa duta nga masaligan. (Marcos 12:26; Juan 7:19) Dugang pa, ginpamatud-an ni Jesus ang pagkasibu sang bug-os nga Hebreong Kasulatan sang nagsiling sia: “Ang tanan nga butang nga ginsulat sa kasuguan ni Moises kag sa mga Manalagna kag sa mga Salmo tuhoy sa akon.”—Lucas 24:44.

Busa may rason kita agod magsalig nga ang Balaan nga Kasulatan ginpaalinton sing sibu gikan sa nagligad. Subong ini sa ginsiling sang inspirado nga si manalagna Isaias: “Ang berde nga hilamon nalaya, ang bulak nalayong; apang tuhoy sa pulong sang aton Dios, magapadayon ini tubtob sa walay latid nga tion.”—Isaias 40:8.

[Mga Footnote]

[Piktyur sa pahina 18]

Isa ka Egiptohanon nga escriba samtang nagakopya

[Piktyur sa pahina 19]

Ang pinakadumaan nga mga tulun-an sang Biblia ginsulat sang panahon ni Moises