INDI makapati ang maisugon nga manuglagulad sa iya nakita. Nakita niya ang bahin sang arko sang Roma nga nalubong sa desyerto sang Algeria! Sang 1765, natukiban ini ni James Bruce nga taga-Scotland. Wala sia nakahibalo nga nagatindog gali sia sa ibabaw sang kagulub-an sang pinakadaku nga duog nga ginpuy-an sang mga Romano sa Aminhan nga Aprika. Amo ini ang dumaan nga siudad sang Thamugadi, nga Timgad na subong.

Pagligad sang isa ka siglo, sang 1881, ginkutkot sang mga arkeologo nga taga-Pransia ang kagulub-an sang Timgad. Nakahinakop sila nga walay sapayan sang mainit nga palibot, nagkabuhi ang mga pumuluyo diri sing matawhay kag hamungaya. Pero ngaa nagtukod sang daku nga kolonya ang mga Romano diri? Kag ano ang matun-an naton sa sining dumaan nga siudad kag sa nagaistar diri?

Sang ginsakop sang mga Romano ang Aminhan nga Aprika sang unang siglo B.C.E., ginkontra sila sang pila ka tumandok nga tribo. Ano ang himuon sang mga Romano para may kalinong? Una, ang mga soldado sang Third Augustan Legion naghimo sang napaderan nga mga kampo kag mga torre sa malapad nga kabukiran sa naaminhan nga Algeria subong. Sang ulihi, ginhimo nila ang siudad sang Timgad pero sa lain nga katuyuan.

Ginpagua nila nga gintukod ang Timgad para istaran kuno ini sang mga beterano, pero ang matuod gintukod nila ini agod dulaon ang pagrebelde sang mga tribo diri. Natuman gid ang ila plano. Ang mga nagakadto sa Timgad para magbaligya naganyat sa matawhay nga pagpangabuhi diri. Romano lang ang puede makaistar diri. Gani madamo nga tumandok ang nag-entra sa Lehiyon sang Roma sa sulod sang 25 ka tuig para mangin banwahanon upod sang ila kabataan.

Pero wala nakontento ang pila ka taga-Aprika nga mangin banwahanon lang. Nangin prominente pa gani sila sa Timgad ukon sa iban nga kolonya sang siudad. Ang tuso nga plano sang mga Romano nagmadinalag-on gid kay sa sulod pa lang sang tunga sa siglo, mas madamo na nga taga-Aminhan nga Aprika ang nag-istar sa Timgad.

Paano nabuyok dayon sang mga Romano ang mga tumandok? Palareho ang pagtratar sa ila suno sa gintudlo sang Romano nga estadista nga si Cicero. Ang siudad gintunga sing palareho para sa Romanong mga beterano kag mga tumandok  sang Aprika. Maayo ang pagplano sa siudad. Tig-20 metros kuadrados ang kada balay kag may makitid ini nga mga dalan. Ang mga pumuluyo nanamian gid sang plastada sini.

Pareho sang madamo nga siudad sang Roma, ang mga pumuluyo nagatipon kon tienda para mamati sa mga bag-o nga balita ukon maghampang. Mahimo ginaimadyin sang mga tumandok sa kaingod nga mga bukid nga nagalakat sila sa may atop nga mga alagyan ukon nagarelaks sa mga publiko nga mga palaliguan samtang nagapamati sang tulo sang tubig. Mahimo nga ginaimadyin nila nga nagapungko sila sa mabugnaw nga lugar kag nagapakig-istorya sa ila mga abyan. Daw damgo lang ini para sa ila.

Ang bukas nga mga teatro nakabuyok man sa mga tawo. Makaigo sa sini ang masobra 3,500 nga halin sa Timgad kag kaingod nga mga banwa. Sa entablado, ginapakita sang mga aktor ang binastos nga mga kalingawan sang Roma nga nagapadaku sang imoralidad ukon kasingki.

Naimpluwensiahan man sang relihion sang Roma ang mga tawo. Ang salog kag dingding sang mga palaliguan gindekorahan sing madamo sing kolor nga mga mosaic nga may mga laragway sang pagano nga mga diosdios. Bangod nagapaligo sila adlaw-adlaw, amat-amat nga nakilala nila ang mga diosdios sang Roma kag naimpluwensiahan sang relihion sini. Gani nagmadinalag-on ang tuyo sang mga Romano nga batunon sang mga taga-Aprika ang ila kultura kay ang mga monumento sa lulubngan may tinigib nga larawan sang mga diosdios sang mga taga-Aprika kag Roma.

Sang gintukod ni Emperador Trajan ang siudad sang 100 C.E., ginpadamo sang mga Romano ang produksion sang uyas, lana nga olibo, kag alak sa bilog nga Aminhan nga Aprika. Gani amo na ini ang nagasuplay sang pagkaon sa Roma. Pareho sa iban nga siudad nga sakop sang Roma, nag-uswag man ang Timgad. Sang ulihi nagdamo ang populasyon sang Timgad kag naglapad ang siudad.

Nag-ayo ang pangabuhi sang mga pumuluyo kag sang mga tag-iya sang duta bangod sa ginabaligya nila sa Roma, pero halos wala nakabenepisyo ang mga agsador. Sang ikatlo nga siglo C.E., nagrebelde ang mga agsador kay indi na nila maagwanta ang inhustisya kag buhis. Ang pila sa ila nga Katoliko nag-upod sa mga Donatist, isa ka grupo sang nagapangangkon nga mga Cristiano nga nagrebelde bangod sang kagarukan sa Iglesia Katolika.—Tan-awa ang kahon nga “ Ang mga Donatist—Indi ‘Putli nga Relihion’”

Pagkatapos sang mga kinagamo, inaway sibil kag pagpanakop sang mga barbaro sa sulod sang madamo nga siglo, nadula sang Roma ang ila impluwensia sa Aminhan nga Aprika. Sang ikan-om nga siglo C.E., ginsunog sang tumandok nga mga Arabo ang Timgad kag sang ulihi nalimtan na ini sa sobra na sa 1,000 ka tuig.

Ang mga arkeologo nga nagkutkot sang kagulub-an sang Timgad naham-ot sa sulat sa Latin  nga nakita nila sa tilipunan. Nagasiling ini: “Pagpangayam, pagpaligo, paghampang, pagkinadlaw—amo ini ang kabuhi!” Suno sa isa ka historian nga taga-Pransia, “ginapakita sini nga pilosopiya nga daw wala sing ambisyon ang isa, pero ginakabig ini sang iban nga sekreto sang kaalam.”

Ang matuod, madugay na ini nga pilosopiya sang mga Romano. Ginsambit sang unang siglo nga Cristiano nga si apostol Pablo ang mga may pilosopiya nga “Magkaon kita kag mag-inom, kay buas mapatay kita.” Bisan pa relihioso ang mga Romano, nagapangalipay lang sila nga wala nagahunahuna sang matuod nga katuyuan sang kabuhi. Ginpaandaman ni Pablo ang iya pareho nga mga Cristiano sa sina nga mga tawo sang nagsiling sia: “Indi pagtuguti nga mapatalang kamo. Ang malain nga pagpakig-upod nagapalain sang mapuslanon nga mga batasan.”—1 Corinto 15:32, 33.

Bisan pa nagkabuhi ang mga tawo sa Timgad sing mga 1,500 ka tuig na ang nagligad, daw amo gihapon ang pagtamod sa kabuhi sang mga tawo subong. Madamo ang nagakabuhi nga wala nagahunahuna sa matabo sa masunod nga adlaw. Para sa ila, husto ang pagtamod sang mga Romano sa kabuhi, bisan ano man ang resulta sini. Pero mas realistiko ang pagtamod sang Biblia sang nagsiling ini: “Ang danyag sini nga kalibutan nagabag-o.” Gani ginapalig-on kita sini nga ‘indi paggamiton ang kalibutan sing bug-os.’—1 Corinto 7:31.

Ang kagulub-an sa Timgad nagapamatuod nga ang sekreto sang malipayon kag mapuslanon nga kabuhi wala nagadepende sa pagsunod sa madugay na nga nalubong nga sinulatan sa desyerto sang Aminhan nga Aprika. Kundi nagadepende ini sa pagsunod sa pahanumdom sang Biblia: “Ang kalibutan nagataliwan kag amo man ang kailigbon sini, apang sia nga nagahimo sang kabubut-on sang Dios nagapabilin sing dayon.”—1 Juan 2:17.