“Sa amon lugar, daw halos tanan nga nagaedad 25 paubos nakaagi na panigarilyo ukon vape.”—Julia.

Sa sini nga artikulo

•  Ang dapat mo mahibaluan

•  Ang puede mo himuon

•  Ano ang dapat mo mabal-an parte sa marijuana?

•  Ang ginasiling sang iban

 Ang dapat mo mahibaluan

•   Makahalalit ang sigarilyo. Ang nicotine—ang panguna nga kemikal sa sigarilyo—makahalalit kag makaaladik. Suno sa U.S. Centers for Disease Control and Prevention, “ang pagpanigarilyo isa sa malikawan tani nga mga rason sang pagmasakit kag temprano nga pagkapatay sang mga tawo sa bilog nga kalibutan.”

   “Isa ako ka sonographer ukon nagapang-ultrasound, kag madamo na ako sing nakita sa ultrasound kon ano ang epekto sa lawas sang tawo bangod sa pagpanigarilyo. Indi ako makapati sa kadamuon sang plaque sa mga ugat sang mga tawo nga grabe magpanigarilyo sang una. Amo nga indi gid ’ko manigarilyo kay ginahalungan ko ang akon lawas.”—Theresa.

   Nahibaluan mo bala? Ang sigarilyo may 7,000 ka kemikal, kag ang kalabanan sa sini makahalalit. Kada tuig, minilyon ka tawo ang nagakapatay bangod sa mga balatian nga resulta sang pagpanigarilyo.

•   Ang mga tawo nga naga-vape nagapasulod sang makahalalit nga mga kemikal sa ila lawas. Bangod sa paggamit sang vape pen ukon mga electronic cigarette, naguba ang baga sang mga tawo kag napatay sila. Pareho sang mga sigarilyo, madamo nga klase sang vape ang may nicotine. Bangod makaaladik gid ang nicotine, ang mga pamatan-on nga nagagamit sini mahimo ‘maadik man sa iban pa nga droga,’ suno sa research parte sa mga e-cigarette.

   “May mga klase sang vape nga matam-is ang sabor pareho sang cotton candy kag cherry bomb, amo nga nanamian sini ang mga kabataan kag mga tin-edyer. Bangod manami ang sabor, abi nila indi ini makahalalit.”—Miranda.

   Nahibaluan mo bala? Ang aso nga halin sa e-cigarette indi lang basta tubig. May ara ini sang makahalalit nga mga kemikal nga nagasulod sa imo baga.

 Ang puede mo himuon

•   Mag-research. Indi magpati sa tanan mo nga mabatian. Halimbawa suno sa iban, ang pag-vape indi makahalit kag makadula sang stress. Mag-research kag maghimo sang husto nga desisyon base sa imo na-research.

   Prinsipio sa Biblia: “Ang tawo nga mapinatihon, nagapati sa bisan ano nga mabatian niya, apang ang tawo nga maalamon nagabinagbinag sang tagsa niya ka tikang.”—Hulubaton 14:15.

   “Kon pamensaron mo ang malain nga epekto sang pagpanigarilyo kag pag-vape, ma-realize mo nga indi ini basta ‘sadyasadya’ lang pareho sang ginapakita sang mga celebrity kag sang mga kaedad mo.”—Evan.

   Pamensari ini: Mas malipayon gid bala ang mga pamatan-on nga nagapanigarilyo ukon naga-vape? Makabulig gid man bala ini sa ila mga problema subong kag sa ulihi? Ukon basi makahatag ini sa ila sang dugang nga problema?

•   Maghimo sang mga butang nga makapahaganhagan sang imo stress. Ang pag-exercise, pagbasa, ukon pag-upod sa imo maayo nga mga friend amo ang pila sa mga paagi nga makapahaganhagan sang imo stress. Bangod nagapokus ka sa maayo nga mga butang, indi mo mapamensaran nga manigarilyo.

   Prinsipio sa Biblia: “Ang kabalaka sa tagipusuon sang tawo nagapabug-at sini, apang ang maayo nga pulong nagapasadya sa iya.”—Hulubaton 12:25.

   “Abi sang iban ang pagpanigarilyo kag pag-vape makadula sang stress. Kon makabulig gid man ini, agi lang. Pero ang halit nga mahimo sini indi na madula. May mas maayo nga mga paagi para maghaganhagan ang stress.”—Angela.

   Pamensari ini: Ano ang pila ka paagi nga mahimo mo para maghaganhagan ang imo stress? Kon kinahanglan mo sing bulig, tan-awa ang artikulo sa “Pamangkot sang mga Pamatan-on” nga “Paano Ko Atubangon ang Kabalaka?”

•   Handai ang peer pressure. Ang pressure mahimo maghalin sa imo mga schoolmate. Mahimo maghalin man ini sa ginalantaw mo nga mga pelikula, mga TV show, kag sa social media nga nagapakita nga daw astig kag malipayon ang isa kon nagapanigarilyo sia kag naga-vape.

   Prinsipio sa Biblia: ‘Ang hamtong nga mga tawo nagagamit sang ila mga ikasarang sa paghangop nga nahanas nga makilala ang maayo kag malain.’—Hebreo 5:14.

   “Sang nagaeskwela pa ’ko, ginarespeto sang akon mga kaedad ang akon desisyon nga indi manigarilyo ukon mag-vape. Sang gin-explain ko sa ila ang rason kon ngaa wala ako nagapanigarilyo, ginaapinan nila ako kon may naga-pressure sa akon. Daw indi mapatihan nga kon ipabalo mo sa iban ang imo desisyon, mangin proteksion gid ini sa imo.”—Anna.

   Pamensari ini: Mabatuan mo bala ang peer pressure? May napensaran ka bala nga mga sitwasyon nga nahimo mo na ini? Kon kinahanglan mo sang bulig, tan-awa ang “Peer-Pressure Planner” sa kapitulo 15 sang Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2.

•   Pilia sing maayo ang imo mga friend. Malikawan mo nga manigarilyo ukon mag-vape kon ang imo mga friend wala man nagapanigarilyo ukon naga-vape.

   Prinsipio sa Biblia: “Kon mag-upod ka sa mga maalamon, mangin maalamon ka man, pero kon mag-upod ka sa mga buang-buang, magaantos ka.”—Hulubaton 13:20, Ang Pulong sang Dios.

   “Makabulig gid sa imo kon ang mga friend mo may pagpugong sa kaugalingon kag may panindugan. Kon makita mo ang maayo nga epekto sa ila kabuhi, maninguha ka man nga sundon sila.”—Calvin.

   Pamensari ini: Ang imo bala mga friend nagabulig sa imo para mangin healthy ka kag malikawan ang bisyo, ukon basi sila pa ang naga-pressure sa imo?

 Ano ang dapat mo mabal-an parte sa marijuana?

 Madamo nga tawo ang nagasiling nga indi makahalit ang marijuana. Pero indi ina matuod!

•   Ang mga pamatan-on nga naga-marijuana posible maadik sa sini. Suno sa mga research, ang paggamit sang marijuana permanente nga makaguba sang imo utok, kag posible makapanubo sang imo IQ.

•   Suno sa U.S. Substance Abuse and Mental Health Services Administration, “ginapakita sang research nga ang mga tawo nga naga-marijuana makahatag sing problema sa ila pamilya kag mga abyan, maapektuhan ang ila pag-eskwela, indi makakuha sang mataas nga posisyon sa obra, kag indi mangin malipayon sa ila kabuhi.”

   “Sang una, nakaagi nga daw gusto ko magsuyop sang marijuana para maghaganhagan ang akon stress. Pero sang ginpamensaran ko nga makaaladik ini, magasto, kag makahalit sa akon lawas, na-realize ko nga ang pagsuyop sang marijuana makapalala lang sang akon stress.”—Judah.