Գլուխ 4

«Հին կտակարան»ը որքա՞ն արժանահաւատ է

Յաջորդ քանի մը գլուխներուն մէջ, Աստուածաշունչին դէմ արդի քննադատներուն ներկայացուցած կարգ մը ամբաստանութիւնները պիտի քննենք։ Ոմանք Աստուածաշունչը կ’ամբաստանեն թէ ինքզինք կը հակասէ եւ «հակա–գիտական» է։ Այս դատապարտութիւնները աւելի ետքը պիտի շօշափենք։ Բայց նախ, նկատի առէք յաճախ կրկնուած ամբաստանութիւնը թէ Աստուածաշունչը առասպելներու եւ աւանդավէպերու հաւաքածոյ մըն է։ Աստուածաշունչի հակառակորդները հաստատ հիմեր ունի՞ն այս քննադատութեան համար։ Ասիկա գիտնալու համար, նախ նկատի առնենք Եբրայերէն Գրութիւնները՝ այդպէս կոչուած Հին Կտակարանը։

1, 2. Երիքովի պաշարումը ինչպէ՞ս կատարուեցաւ, եւ այս առնչութեամբ ի՞նչ հարցումներ կը յարուցուին։

ՎԱՂԵՄԻ քաղաք մը պաշարուած է։ Արշաւողները խմբովին Յորդանան Գետը կտրած են եւ հիմա քաղաքին բարձր պարիսպներուն առջեւ կը բանակին։ Սակայն ի՜նչ տարօրինակ ռազմավարութիւն մը։ Վեց օրէ ի վեր, ներխուժող բանակը օրական մէկ անգամ քաղաքին շուրջը կը դառնայ լռելեայն, իրեն ընկերակցող քահանաներու խումբ մը իրենց փողերը հնչեցնելով միայն կը խզէ լռութիւնը։ Արդ, եօթներորդ օրը, բանակը լռելեայն քաղաքին շուրջը կը դառնայ եօթը անգամ։ Յանկարծ, քահանաները ուժգնութեամբ կը հնչեցնեն իրենց փողերը։ Բանակը իր լռութիւնը կը խզէ պատերազմի զօրաւոր աղաղակ մը բարձրացնելով, իսկ  քաղաքին հսկայ պարիսպները փուլ կու գան, քաղաքը անպաշտպան թողելով։—Յեսուայ 6։1–21

² Եբրայերէն Գրութիւններուն վեցերորդ գիրքը՝ Յեսուան՝ այսպէս կը նկարագրէ Երիքովի անկումը որ տեղի ունեցաւ գրեթէ 3,500 տարիներ առաջ։ Սակայն ատիկա իրապէս տեղի ունեցա՞ւ։ Բարձրագոյն քննադատներէն շատեր պիտի յաւակնին դրժել այս իրողութիւնը։ * Անոնք կը դաւանին որ Յեսուայ գիրքը, Աստուածաշունչի նախորդ հինգ գիրքերուն նման, աւանդավէպերէ կը բաղկանայ, որ գրուած է յիշեալ դէպքերը տեղի ունենալէն դարեր ետք։ Շատ մը հնագէտներ ալ կը ժխտեն այս դէպքը։ Ըստ անոնց, երբ Իսրայելացիները Քանանու երկիրը մտան, Երիքովը տակաւին գոյութիւն իսկ չունէր։

3. Ինչո՞ւ կարեւոր է քննել թէ Աստուածաշունչը ճշմարիտ պատմութիւն կը պարունակէ թէ ոչ։

³ Ասոնք լուրջ ամբաստանութիւններ են։ Երբ Աստուածաշունչը կարդաք, պիտի նկատէք որ անոր ուսուցումները զօրաւոր յարակցութիւն ունին պատմութեան հետ։ Աստուած առնչութիւն ունեցաւ իրական մարդոց, կիներու, ընտանիքներու եւ ազգերու հետ, իսկ իր պատուիրանները տրուեցան պատմական ժողովուրդի մը։ Արդի ուսումնականներ, որոնք Աստուածաշունչի պատմականութեան վրայ կասկած կը ներշնչեն, կասկածի տակ կը դնեն նաեւ անոր պատգամին կարեւորութիւնը եւ արժանահաւատութիւնը։ Եթէ Աստուածաշունչը իրապէս Աստուծոյ Խօսքն է, այդ պարագային անոր պատմութիւնը արժանահաւատ պէտք է ըլլայ եւ աւանդավէպեր ու առասպելներ պէտք չէ պարունակէ։ Սակայն այս քննադատները Աստուածաշունչին պատմական ճշմարտութիւնը հարցի տակ դնելու համար հիմեր ունի՞ն։

 Բարձրագոյն Քննադատութիւնը—Ո՞րքան Վստահելի

4–6. Վէլհաուզընի բարձրագոյն քննադատութեան կարգ մը վարկածները ի՞նչ են։

⁴ Աստուածաշունչի բարձրագոյն քննադատութիւնը սկսաւ ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերուն ընթացքին։ ԺԹ. դարու վերջին կիսուն, Աստուածաշունչի Գերմանացի քննադատ Եուլիուս Վէլհաուզըն ժողովրդականացուց այն վարկածը թէ Աստուածաշունչին առաջին վեց գիրքերը՝ մէջը ըլլալով Յեսուայ գիրքը՝ գրուած էին Հ.Դ.Ա. հինգերորդ դարուն, հոն նկարագրուած դէպքերը տեղի ունենալէ շուրջ հազար տարիներ ետք։ Ան ըսաւ սակայն, թէ անոնք կը պարունակէին այնպիսի նիւթեր որոնք աւելի կանուխ գրուած էին։¹ Այս վարկածը տպուեցաւ Պրիթանիքա Համայնագիտարանին ԺԱ. հրատարակութեան մէջ (Անգլ.), հրատարակուած՝ 1911–ին, որ կը բացատրէր. «Ծննդոցը յետ–գերութենական աշխատանք մըն է, որ կազմուած է յետ–գերութենական (Յ) կղերական եւ ոչ–կղերական նախկին աղբիւրներէ, իսկ այս վերջինը մեծապէս տարբեր է առաջինէն [Յ–էն], լեզուի, ոճի եւ կրօնական գետնի վրայ»։

⁵ Վէլհաուզըն եւ իր հետեւորդները Եբրայերէն Գրութիւններուն սկիզբի մասին մէջ արձանագրուած բոլոր պատմութիւնները նկատեցին որպէս «ոչ–գրական պատմութիւն, այլ՝ ժողովրդական հին աւանդութիւններ»։² Անոնք նախկին դէպքերը նկատեցին որպէս Իսրայէլի հետագայ պատմութեան պարզ արտացոլացումը։ Օրինակի համար, անոնք նշեցին թէ Յակոբի եւ Եսաւի միջեւ եղած թշնամութիւնը իրապէս գոյութիւն չէր ունեցած, այլ անիկա կը ցոլացնէր հետագային Իսրայէլի եւ Եդովմի միջեւ եղած թշնամութիւնը։

⁶ Ասոր հետ համընթաց ըլլալով, այս քննադատները կարծիք յայտնեցին թէ Մովսէս ուխտի տապանակ մը շինելու հրամանը բնաւ չէր ստացած եւ թէ տաղաւարը՝ անապատին մէջ Իսրայէլի պաշտամունքի կեդրոնը՝ բնաւ գոյութիւն չէր ունեցած։ Անոնք կը հաւատային թէ Ահարոնական քահանայութեան հեղինակութիւնը լիովին  հաստատուած էր Բաբելոնացիներու կողմէ Երուսաղէմի կործանումէն միայն քանի մը տարիներ առաջ, կործանում մը որ, ըստ քննադատներուն, տեղի ունեցած էր Հ.Դ.Ա. վեցերորդ դարու սկիզբը։³

7, 8. Իր վարկածներուն համար Վէլհաուզըն ի՞նչ «փաստեր» ունէր, եւ անոնք վստահելի՞ էին։

⁷ Այս գաղափարներուն համար, անոնք ի՞նչ «փաստեր» ունէին։ Բարձրագոյն քննադատները կը դաւանէին որ կրնային Աստուածաշունչի նախկին գիրքերու բովանդակութիւնը բաժնել քանի մը տարբեր փաստաթղթերու, հիմնուելով այն սկզբունքին վրայ թէ, ընդհանուր առմամբ, Աստուածաշունչի որեւէ համար, ուր Եբրայերէն Աստուած (Էլոհիմ) բառը գործածուած է, գրուած է գրողի մը կողմէ, իսկ այն համարը, ուր Աստուծոյ ակնարկուած է իր Եհովա անունով, գրուած է ուրիշի մը կողմէ, կարծես թէ նոյն գրողը չէր կրնար երկու արտայայտութիւններն ալ գործածել։⁴

⁸ Նմանապէս, ամէն անգամ որ գրքի մը մէջ դէպք մը մէկէ աւելի անգամներ արձանագրուած է, նկատուած է որպէս փաստ թէ այդ աշխատութիւնը մէկէ աւելի գրողներ ունեցած է, հակառակ անոր որ վաղեմի սեմական գրականութիւնն ալ նոյնանման կրկնումներու օրինակներ ունի։ Ասկէ զատ, կ’ենթադրուի որ ոճի որեւէ փոփոխութիւն գրողի փոփոխութիւն կը նշանակէ։ Սակայն նոյնիսկ արդի լեզուներով գրողներ, իրենց ասպարէզի տարբեր շրջանին կամ տարբեր նիւթեր շօշափելու ատեն, յաճախ իրենց ոճը կը փոխեն։ *

9–11. Արդի բարձրագոյն քննադատութեան կարգ մը աչքառու տկարութիւնները ի՞նչ են։

⁹ Իրական փաստեր գոյութիւն ունի՞ն այս վարկածներուն համար։ Բնա՛ւ երբեք։ Մեկնաբան մը նշեց. «Նոյնիսկ լաւագոյն քննադատութիւնը թէական եւ անստոյգ է, բան մը՝ որ բարեփոխուելու կամ սխալ ըլլալը փաստուելու եւ  ուրիշով մը փոխարինուելու ենթակայ է։ Անիկա մտային մարզանք մըն է, ենթակայ՝ բոլոր կասկածներու եւ ենթադրութիւններու որոնք այսպիսի մարզանքներուն անբաժան մէկ մասն են»։⁵ Աստուածաշունչի բարձրագոյն քննադատութիւնը մասնաւորաբար ծայր աստիճան «թէական եւ անստոյգ է»։

¹⁰ Կլիսըն Լ. Արքըր, բարձրագոյն քննադատութեան պատճառաբանութեան ուրիշ մէկ թերութեան վրայ ուշադրութիւն կը հրաւիրէ։ Հարցը այն է, կ’ըսէ ան, թէ «Վէլհաուզընի դպրոցը սկսաւ այն զուտ ենթադրութեամբ (զոր անոնք ճգնեցան ապացուցանելու համար) թէ Իսրայէլի կրօնքը միւս կրօնքներուն նման պարզապէս մարդկային ծագում մը ունէր եւ զայն պէտք էր բացատրել որպէս բարեշրջութեան արդիւնք մը»։⁶ Ուրիշ խօսքով, Վէլհաուզըն եւ իր հետեւորդները սկսան հետեւցնել թէ Աստուածաշունչը պարզապէս մարդոց խօսքն է եւ այդ հիման վրայ անոնք սկսան պատճառաբանել։

¹¹ 1909–ին, Հրէական Համայնագիտարանը (Անգլ.) երկու ուրիշ տկարութիւններ նշեց Վէլհաուզընի վարկածին մէջ. «Այն պատճառաբանութիւնները, որոնցմով Վէլհաուզըն համակեց Աստուածաշունչի ժամանակակից քննադատներու գրեթէ ամբողջ մարմինը, երկու ենթադրութիւններու վրայ հիմնուած են. առաջին, թէ կրօնք մը ո՛րքան զարգանայ, ա՛յնքան աւելի խրթին կը դառնայ անոր ծիսակատարութիւնը. երկրորդ, թէ աւելի հին  աղբիւրներ անպայման շփում ունին ծիսական զարգացման սկզբնական հանգրուաններուն հետ։ Առաջին ենթադրութիւնը նախնական մշակոյթներու իրողութեան դէմ է, իսկ վերջինը ոչ մէկ կերպով գետին կը գտնէ ծիսական օրինագրքերուն մէջ, ինչպէս է Հնդկաստանի պարագան»։

12. Հնագիտութիւնը ի՞նչ լոյս կը սփռէ արդի բարձրագոյն քննադատութեան վրայ։

¹² Արդեօք բարձրագոյն քննադատութիւնը փորձի ենթարկելու կերպ մը կա՞յ, տեսնելու համար թէ անոր վարկածները շիտակ են, թէ՝ ոչ։ Հրէական Համայնագիտարանը կը շարունակէ ըսել. «Վէլհաուզընի տեսակէտները գրեթէ բացարձակապէս հիմնուած են գրական վերլուծումներու վրայ եւ հարկ է զանոնք հաստատել դասական հնագիտութեան տեսանկիւնէն քննելով»։ Ժամանակի ընթացքին, հնագիտութիւնը հաստատե՞ց Վէլհաուզընի վարկածները։ Պրիթանիքա Նոր Համայնագիտարանը (Անգլ.) կը պատասխանէ. «Հնագիտական քննադատութիւնը [Աստուածաշունչի պատմութեան] նոյնիսկ ամենահին շրջաններու պատմական մանրամասնութիւններուն արժանահաւատ ըլլալը ստուգելու նպաստած է, անվաւեր դարձնելով այն վարկածը թէ Հնգամատեանին պատմութիւնները [Աստուածաշունչի առաջին գիրքերուն պատմական արձանագրութիւնները] պարզապէս աւելի հետագայ շրջանի մը անդրադարձումն են»։

13, 14. Հակառակ իր խախուտ հիմերուն, Վէլհաուզընի բարձրագոյն քննադատութիւնը ինչո՞ւ տակաւին լայնօրէն ընդունուած է։

¹³ Հակառակ իր տկարութիւններուն, բարձրագոյն քննադատութիւնը ինչո՞ւ ներկայիս այսքան ժողովրդական է մտաւորական դասին մէջ։ Քանի որ անիկա կ’ըսէ այնպիսի բաներ զորս անոնք կ’ուզեն լսել։ ԺԹ. դարու ուսումնական մը բացատրեց. «Անհատապէս, ես Վէլհաուզընի այս գիրքը ուրիշ որեւէ գրքէ աւելի կ’ողջունեմ, քանի որ Հին Կտակարանին պատմութեան կնճռոտ հարցը ինծի համար վերջապէս լուծուած կը թուի այնպիսի կերպով մը՝ որ համաձայն է մարդկային  բարեշրջութեան սկզբունքին, որ կը պարտադրուիմ կիրարկել բոլոր կրօնքներու պատմութեան»։⁷ Բացայայտօրէն, բարձրագոյն քննադատութիւնը բարեշրջական Վէլհաուզընի նախապաշարումներուն հետ կը համաձայնէր։ Արդարեւ, այս երկու վարկածներն ալ նոյն նպատակին կը ծառայեն։ Ճիշդ ինչպէս որ բարեշրջութիւնը անպէտ կը դարձնէ Ստեղծիչի մը հաւատալու կարիքը, նոյնպէս Վէլհաուզընի բարձրագոյն քննադատութիւնը կ’ուզէր հասկցնել թէ հարկ չկայ հաւատալու որ Աստուածաշունչը Աստուծմէ ներշնչուած է։

¹⁴ Բանապաշտական այս Ի. դարուն, շատ մը մտաւորականներ աւելի դիւրութեամբ կ’ընդունին այն վարկածը թէ Աստուածաշունչը Աստուծոյ խօսքը չէ, այլ՝ մարդոց։ * Անոնց համար շատ աւելի դիւրին է հաւատալ թէ մարգարէութիւնները իրենց կատարումէն ետք գրուած են, քան թէ զանոնք ընդունիլ որպէս հարազատ։ Անոնք կը նախընտրեն Աստուածաշունչի հրաշքները բացատրել որպէս առասպելներ, աւանդավէպեր, կամ ժողովրդական հեքիաթներ, քան թէ նկատի առնել այն հաւանականութիւնը թէ անոնք իրապէս տեղի ունեցած են։ Բայց ասիկա նախապաշարեալ տեսակէտ մըն է եւ Աստուածաշունչին ճշմարտութիւնը դրժելու ոչ մէկ հաստատ հիմ կը հայթայթէ։ Բարձրագոյն քննադատութիւնը լուրջ թերացումներ ունի, իսկ Աստուածաշունչին վրայ անոր կատարած յարձակումը չէ կրցած ապացուցանել թէ Աստուածաշունչը Աստուծոյ Խօսքը չէ։

Հնագիտութիւնը Թիկունք կը Կանգնի՞ Աստուածաշունչին

15, 16. Աստուածաշունչին մէջ յիշուած վաղեմի ո՞ր կառավարիչին գոյութիւնը հաստատուեցաւ հնագիտութեան շնորհիւ։

¹⁵ Հնագիտութիւնը ուսումնասիրութեան շատ աւելի  կայուն դաշտ մըն է քան բարձրագոյն քննադատութիւնը։ Վաղեմի քաղաքակրթութիւններուն աւերակները պեղելով, հնախոյզները շատ մը կերպերով անցեալին պատահած կարգ մը դէպքերուն մասին մեր հասկացողութիւնը ընդլայնելու օժանդակած են։ Հետեւաբար, զարմանալի չէ որ հնագիտական արձանագրութիւններ յաճախ ներդաշնակ են Աստուածաշունչի գրութիւններուն հետ։ Երբեմն, հնագիտութիւնը նոյնիսկ ջատագոված է Աստուածաշունչը անոր քննադատներուն դիմաց։

¹⁶ Օրինակի համար, ըստ Դանիէլի գիրքին, Բաբելոն Պարսիկներու ձեռքը իյնալէ առաջ, անոր վերջին կառավարիչը կը կոչուէր Բաղտասար։ (Դանիէլ 5։1–30) Քանի որ Աստուածաշունչէն դուրս Բաղտասարի մասին ո՛չ մէկ յիշատակութիւն եղած էր, կ’ըսուէր որ Աստուածաշունչը սխալ էր եւ թէ այս մարդը բնաւ գոյութիւն չէր ունեցած։ Սակայն ԺԹ. դարուն, հարաւային Իրաքի կարգ մը աւերակներու մէջ սեպագիր արձանագրութիւններով բազմաթիւ գլանիկներ երեւան բերուեցան։ Անոնց մէջ կար աղօթք մը, մատուցուած՝ Բաբելոնի թագաւորին՝ Նաբունիտոսին՝ անդրանիկ որդւոյն առողջութեան համար։ Իսկ ի՞նչ էր այս որդւոյն անունը. Բաղտասար։

17. Ինչպէ՞ս կրնանք բացատրել այն իրողութիւնը թէ Աստուածաշունչը Բաղտասարը թագաւոր կը կոչէ, մինչ շատ մը արձանագրութիւններ զինք կը կոչեն կառավարիչ կամ իշխան։

 ¹⁷ Ուրեմն Բաղտասար մը գոյութիւն ունեցած էր։ Սակայն Բաբելոնին անկման ատեն, ան թագաւո՞ր մըն էր։ Հետագային գտնուած շատ մը փաստաթղթեր անոր կ’ակնարկէին որպէս թագաւորին որդին, թագադրեալ իշխանը։ Բայց «Նաբունիտոսի Պարսաւագիր» կոչուած սեպագիր փաստաթուղթ մը Բաղտասարի իրական դիրքին վրայ յաւելեալ լոյս սփռեց։ Անիկա կը տեղեկագրէր. «Ան [Նաբունիտոս] ‘Զօրք’ը վստահեցաւ իր մեծ (որդւոյն), անդրանիկին, երկրին բոլոր բանակները անոր (հրամանին) տակ դնելով։ Ան (ամէն բանէ) ձեռք քաշեց, թագաւորութիւնն ալ վստահելով անոր»։⁸ Ուստի, թագաւորութիւնը Բաղտասարի վստահուեցաւ եւ զայն թագաւոր ընելու դիտաւորութիւնները եւ նպատակները զգալի էին։ * Բաղտասարի եւ իր հօրը՝ Նաբունիտոսին՝ միջեւ գոյութիւն ունեցող այս յարաբերութիւնը կը բացատրէ  թէ ի՛նչու Բաղտասար, Բաբելոնի մէջ տրուած վերջին կոչունքին, թագաւորութեան մէջ երրորդ իշխանի դիրքը հրամցուց Դանիէլին։ (Դանիէլ 5։16) Քանի որ Նաբունիտոս առաջին կառավարիչն էր, իսկ Բաղտասար՝ երկրորդը։

Թիկունք Կանգնող Ուրիշ Իրողութիւններ

18. Հնագիտութիւնը ի՞նչ տեղեկութիւն կը հայթայթէ Դաւիթի իշխանութեան բերած խաղաղութեան եւ բարգաւաճութեան մասին։

¹⁸ Արդարեւ, հնագիտական շատ մը յայտնագործութիւններ ապացուցանած են Աստուածաշունչին պատմական ճշգրտութիւնը։ Օրինակի համար, Աստուածաշունչը կը տեղեկագրէ որ Սողոմոն Թագաւոր իր հօրը՝ Դաւիթին տեղ թագաւոր ըլլալէ ետք, Իսրայէլ մեծ բարգաւաճութիւն վայելեց։ Կը կարդանք. «Յուդա ու Իսրայէլ շատուորութեան կողմանէ ծովուն եզերքը եղող աւազին չափ շատ էին։ Կ’ուտէին, կը խմէին եւ ուրախութիւն կ’ընէին»։ (Գ. Թագաւորաց 4։20) Այս խօսքերուն թիկունք կանգնող հետեւեալ գրութիւնը կ’ապացուցանէ ասիկա. «Հնագիտական ապացոյցներ կը յայտնեն որ Ք.Ա. տասներորդ դարու ընթացքին եւ անկէ ետք, բնակչութեան պայթում մը կար Յուդայի մէջ, երբ,  Դաւիթի բերած խաղաղութեան եւ բարգաւաճութեան շնորհիւ, շատ մը նոր քաղաքներու շինութիւնը կարելի եղաւ»։¹⁰

19. Հնագիտութիւնը յաւելեալ ի՞նչ տեղեկութիւն կը հայթայթէ Իսրայէլի եւ Մովաբի միջեւ եղած պատերազմին մասին։

¹⁹ Անկէ ետք, Իսրայէլ եւ Յուդա երկու ազգեր եղան, բայց Իսրայէլ դրացի Մովաբի երկիրը նուաճեց։ Ժամանակ մը Մովաբացիները, Մեսա Թագաւորին առաջնորդութեամբ, ըմբոստացան, իսկ Իսրայէլ Մովաբի դէմ պատերազմելու համար Յուդայի եւ դրացի Եդովմի թագաւորութեան հետ դաշինք կնքեց։ (Դ. Թագաւորաց 3։4–27) Յատկանշականօրէն, 1868–ին, Յորդանանի մէջ կոթող մը (փորագրուած թերթաքար մը) գտնուեցաւ, որուն վրայ Մեսայի կողմէ այս պատերազմին պատմութիւնը արձանագրուած էր՝ Մովաբերէնով։

20. Հնագիտութիւնը ի՞նչ կը յայտնէ Ասորեստանցիներուն կողմէ Իսրայէլի կործանման մասին։

²⁰ Ապա, Հ.Դ.Ա. 740–ին, Աստուած թոյլ տուաւ որ Իսրայէլի հիւսիսային ըմբոստ թագաւորութիւնը ջախջախուի Ասորեստանցիներուն կողմէ։ (Դ. Թագաւորաց 17։6–18) Աստուածաշունչի այս դէպքին պատմութեան մասին խօսելով, հնագէտ Քաթլին Քէնյըն կը բացատրէ. «Անհատ մը կրնայ կասկածիլ թէ ասիկա գրական չափազանցութիւն մըն է»։ Բայց ա՞յս է պարագան։ Ան  կ’աւելցնէ. «Իսրայէլի թագաւորութեան կործանման հնագիտական ապացոյցը գրեթէ աւելի կենսունակ է քան Աստուածաշունչի արձանագրութիւնը։ ... Իսրայէլի քաղաքներուն՝ Սամարիայի, Հասորի ամբողջական բնաջնջումը եւ անոնց ընկերակցող Մակեդովի կործանումը իրապէս հնագիտական ապացոյցներ են թէ [Աստուածաշունչը] գրողը չէր չափազանցեր»։¹¹

21. Հնագիտութիւնը ի՞նչ մանրամասնութիւններ կը հայթայթէ Բաբելոնացիներուն կողմէ Յուդայի նուաճման մասին։

²¹ Աւելի ետք, Աստուածաշունչը մեզի կ’ըսէ թէ Յովաքին Թագաւորին իշխանութեան ներքեւ, Բաբելոնացիները Երուսաղէմը պաշարեցին ու գրաւեցին։ Այս դէպքը արձանագրուած է Բաբելոնական Մնացորդացին վրայ, սեպագիր քարէ տախտակ մը, զոր հնախոյզներ երեւան բերին։ Անոր վրայ կը կարդանք. «Ագգատի [Բաբելոնի] թագաւորը ... պաշարեց Յուդա (Եահուտու) քաղաքը եւ Ատարու ամսուն երկրորդ օրը թագաւորը քաղաքը գրաւեց»։¹² Յովաքին Բաբելոն տարուեցաւ ու բանտարկուեցաւ։ Բայց հետագային, ըստ Աստուածաշունչին, ան բանտէն ազատ արձակուեցաւ եւ օրական հացի ռոճիկ ստացաւ։ (Դ. Թագաւորաց 24։8–15. 25։27–30) Ասոր թիկունք կը կանգնին Բաբելոնի մէջ գտնուած պաշտօնական փաստաթուղթեր որոնք կը նշեն «Յուդայի թագաւորին՝ Եաուքինի՝ տրուած» ռոճիկները։¹³

22, 23. Ընդհանրապէս, ի՞նչ յարակցութիւն գոյութիւն ունի հնագիտութեան եւ Աստուածաշունչի պատմական դէպքերուն միջեւ։

²² Հնագիտութեան եւ Աստուածաշունչի պատմական դէպքերուն միջեւ գոյութիւն ունեցող յարակցութեան նկատմամբ, Ուսուցչապետ Տէյվիտ Նոյէլ Ֆրիտման բացատրեց. «Ընդհանուր առմամբ սակայն, հնագիտութիւնը ձգտած է թիկունք կանգնիլ սուրբ գրային մանրամասնութիւններու պատմական վաւերականութեան։ Նահապետներու ժամանակէն մինչեւ Ն[որ] Կ[տակարանի] շրջանի ժամանակագրական հիմնական գիծերը սերտ առնչութիւն ունին հնագիտական թուականներուն հետ։ ... Շատ հաւանաբար ապագայ յայտնագործութիւններն ալ պիտի պաշտպանեն ներկայիս գոյութիւն ունեցող այն  չափաւոր կեցուածքը թէ սուրբ գրային աւանդութիւնը պատմական արմատ ունի եւ հաւատարմօրէն փոխանցուած է, թէեւ անիկա պատմութիւն չի կրնար նկատուիլ քննադատական կամ գիտական իմաստով»։

²³ Ապա, Աստուածաշունչը վարկաբեկելու համար բարձրագոյն քննադատներուն տածած ջանքերուն նկատմամբ, ան կ’ըսէ. «Արդի ուսումնականներուն սուրբ գրային պատմութիւնը վերակազմելու փորձերը, զոր օրինակ, Վէլհաուզընի տեսակէտը թէ նահապետական դարաշրջանը բաժանուած միապետութեան անդրադարձում մըն էր. կամ Նոթի եւ իր հետեւորդներուն կողմէ Մովսէսի ու Գաղթի պատմականութեան ժխտումը եւ հետեւաբար Իսրայէլի պատմութեան հետագայ վերակառուցումը չեն կրցած գոյատեւել հնագիտական տուեալներուն, ինչպէս նաեւ սուրբ գրային պատմութեան դիմաց»։¹⁴

Երիքովի Անկումը

24. Աստուածաշունչը ի՞նչ տեղեկութիւն կու տայ Երիքովի անկման մասին։

²⁴ Ասիկա կը նշանակէ՞ թէ հնագիտութիւնը ամէն պարագայի կը համաձայնի Աստուածաշունչին հետ։ Ո՛չ, կան որոշ անհամաձայնութիւններ։ Անոնցմէ մէկն է այս գլուխին սկիզբը նկարագրուած Երիքովի նշանաւոր նուաճումը։ Ըստ Աստուածաշունչին, Երիքովը առաջին քաղաքն էր զոր Յեսու գրաւեց, երբ ան Իսրայելացիները Քանանու երկիրը կ’առաջնորդէր։ Աստուածաշունչի ժամանակագրութիւնը ցոյց կու տայ թէ քաղաքը ինկաւ Հ.Դ.Ա. տասնըհինգերորդ դարու առաջին կիսուն։ Իսկ այդ նուաճումէն ետք, Երիքովը ամբողջովին հրկիզուեցաւ եւ ապա դարեր անբնակ մնաց։—Յեսուայ 6։1–26. Գ. Թագաւորաց 16։34

25, 26. Երիքովի շրջանը պեղող հնախոյզներ ի՞նչ երկու տարբեր եզրակացութիւններու յանգեցան։

²⁵ Երկրորդ Աշխարհամարտէն առաջ, Երիքովը ըլլալ կարծուած վայրին մէջ պեղումներ կատարուեցան Ուսուցչապետ Ժոն Կէրսթէնկի կողմէ։ Ան երեւան բերաւ որ քաղաքը շատ հին էր եւ որ շատ անգամ կործանած ու  վերաշինուած էր։ Կէրսթէնկ նշեց որ այդ կործանումներէն մէկուն ընթացքին, անոր պարիսպները փլած էին որպէս թէ երկրաշարժէ մը եւ թէ քաղաքը ամբողջովին հրկիզուած էր։ Կէրսթէնկ կը խորհէր որ ասիկա տեղի ունեցած էր Հ.Դ.Ա. շուրջ 1400–ին, ինչ որ Յեսուի կողմէ Երիքովի կործանման համար Սուրբ Գրքին մատնանշած թուականէն շատ հեռու չէ։¹⁵

²⁶ Պատերազմէն ետք, ուրիշ հնախոյզ մը՝ Քաթլին Քէնյըն՝ յաւելեալ պեղումներ կատարեց Երիքովի մէջ։ Ան այդ եզրակացութեան յանգեցաւ թէ Կէրսթէնկի բնորոշած փլած պարիսպները անոր խորհած թուականէն դարեր առաջ տեղի ունեցած էին։ Ըստ իրեն, Երիքովի մեծ կործանումը տեղի ունեցած էր Հ.Դ.Ա. տասնըվեցերորդ դարուն, բայց ան ըսաւ որ Երիքովի շրջանին մէջ ո՛չ մէկ քաղաք գոյութիւն ունէր ԺԵ. դարուն, այն ժամանակ երբ, ըստ Աստուածաշունչին, Յեսու երկիրը գրաւելու ձեռնարկեց։ Ան ուրիշ կործանումի մը հաւանական ցուցմունքներուն կը մատնանշէ, որ այդ վայրին մէջ տեղի ունեցած էր Հ.Դ.Ա. 1325–ին եւ կը թելադրէ. «Եթէ Երիքովի  կործանումը պէտք է կապուի Յեսուի առաջնորդութեան ներքեւ կատարուած ներխուժման հետ, հնագիտութիւնը կը թելադրէ այս [վերջին] թուականը»։¹⁶

27. Հնագիտութեան եւ Աստուածաշունչին միջեւ գոյութիւն ունեցող տարբերութիւնները ինչո՞ւ պէտք չէ շփոթեցնեն մեզ։

²⁷ Ասիկա կը նշանակէ՞ թէ Աստուածաշունչը սխալ է։ Բնա՛ւ երբեք։ Պէտք է յիշենք որ թէեւ հնագիտութիւնը անցեալին վրայ լոյս կը սփռէ, սակայն անոր լոյսը միշտ յստակ չէ։ Երբեմն անիկա որոշապէս աղօտ է։ Ինչպէս մեկնաբան մը նշեց. «Դժբախտաբար, հնագիտական ապացոյցը կցկտուր է եւ հետեւաբար՝ սահմանափակ»։¹⁷ Ասիկա մասնաւորաբար ճշմարիտ է Իսրայէլի պատմութեան սկիզբի շրջաններուն, երբ հնագիտական ապացոյցները յստակ չեն։ Արդարեւ, անիկա աւելի նուազ յստակ է Երիքովի պարագային, քանի որ այդ շրջանը մեծապէս մաշուած է։

Հնագիտութեան Սահմանափակումները

28, 29. Հնագիտութեան կարգ մը սահմանափակումները ի՞նչ են, զորս մասնագէտներ ընդունած են։

²⁸ Հնագէտները անձնապէս կ’ընդունին իրենց գիտութեան սահմանափակ ըլլալը։ Եոհանան Ահարոնին, զոր օրինակ, կը բացատրէ. «Երբ կարգը գայ պատմական կամ պատմա–աշխարհագրական մեկնաբանութիւններու, հնագէտը ճշգրիտ գիտութիւններու աշխարհէն դուրս կու գայ եւ հասկնալի պատմական պատկեր մը կազմելու համար ան պէտք է ապաւինի արժէքի դատողութիւններու եւ ենթադրութիւններու»։¹⁸ Տարբեր յայտնագործութիւններու վերագրուած թուականներու նկատմամբ, ան կ’աւելցնէ. «Ուրեմն, միշտ պէտք է յիշենք որ բոլոր թուականներն ալ բացարձակ չեն եւ իրարմէ տարբեր չափով կասկածի ենթակայ են», թէեւ ան կը խորհի որ հնագէտները կրնան իրենց թուարկութիւններուն մէջ աւելի վստահ ըլլալ ներկայիս քան ինչ որ էր պարագան անցեալին։¹⁹

²⁹ Հին Կտակարանին Աշխարհը (Անգլ.) հետեւեալ հարցը կու տայ. «Հնագիտական կերպերը որքա՞ն առարկայական կամ իրապէս գիտական են»։  Անիկա կը պատասխանէ. «Հնագէտները շատ աւելի առարկայական են, երբ իրողութիւնները կը պեղեն քան երբ կը մեկնեն զանոնք։ Սակայն, անոնց մարդկային մտազբաղումները նաեւ կ’ազդեն ‘պեղում’ը կատարելու մէջ անոնց գործածած կերպերուն։ Երբ երկրին խաւերը կը պեղեն, անոնք ինքնաբերաբար իրենց ապացոյցը կ’անհետացնեն, այնպէս որ բնաւ չեն կրնար իրենց ‘փորձ’ը կրկնել։ Ասիկա հնագիտութիւնը յատուկ կը դարձնէ գիտական մարզին մէջ։ Ասկէ զատ, անիկա հնագիտական տեղեկագրութիւնը շատ պահանջկոտ եւ ծուղակներով լեցուն պարտականութիւն մը կը դարձնէ»։²⁰

30. Աստուածաշունչի աշակերտները ինչպէ՞ս կը նկատեն հնագիտութիւնը։

³⁰ Հետեւաբար, հնագիտութիւնը կրնայ շատ օգտակար ըլլալ, բայց մարդկային որեւէ ձեռնարկի մը նման, անիկա ալ թերի է։ Մինչ հնագիտական վարկածները հետաքրքրութեամբ նկատի կ’առնենք, զանոնք բնաւ պէտք չէ նկատենք որպէս անվիճելի ճշմարտութիւններ։ Եթէ հնագէտներ իրենց յայտնագործութիւնները մեկնաբանեն Աստուածաշունչին հակասող կերպով մը, ինքնաբերաբար պէտք չէ եզրակացնենք թէ Աստուածաշունչը սխալ է, իսկ հնագէտները՝ շիտակ։ Անոնք շատ անգամ փոփոխումի ենթարկած են իրենց մեկնաբանութիւնները։

31. Վերջերս Երիքովի անկման մասին ի՞նչ նոր ենթադրութիւն մը առաջարկուեցաւ։

³¹ Հետաքրքրական է նշել թէ 1981–ին, Ուսուցչապետ Ժոն Ժ. Պիմսըն, իր կարգին, նկատի առաւ Երիքովի կործանումը։ Ան մօտէն սերտեց Երիքովի կրակոտ կործանումը որ, ըստ Քաթլին Քէնյընին, տեղի ունեցած էր Հ.Դ.Ա. տասնըվեցերորդ դարու կիսուն։ Ըստ իրեն, այդ կործանումը ոչ միայն կը յարմարէր Յեսուի կողմէ այդ քաղաքին կործանման մասին Աստուածաշունչի պատմութեան, այլ Քանանու հնագիտական պատկերը կատարելապէս կը յարմարէր անոր մասին Աստուածաշունչին տուած նկարագրութեան, երբ Իսրայելացիները ներխուժեցին այդ երկիրը։ Հետեւաբար, ան հնագիտական թուարկութիւնը սխալ կը համարէ եւ այս կործանման  համար կ’առաջարկէ Հ.Դ.Ա. տասնըհինգերորդ դարու մէջտեղերը, այսինքն, Յեսուի ապրած ժամանակը։²¹

Աստուածաշունչը Ճշգրիտ Պատմութիւն մը

32. Կարգ մը ուսումնականներու քով ի՞նչ հակում տեսնուած է։

³² Ասիկա կ’ապացուցանէ այն իրողութիւնը թէ հնագէտներ յաճախ իրար կը հակասեն։ Հետեւաբար, զարմանալի չէ որ անոնցմէ ոմանք Աստուածաշունչին հետ համամիտ չեն, մինչ ուրիշներ համամիտ են։ Այսուհանդերձ, կարգ մը ուսումնականներ սկսած են յարգել, եթէ ոչ Աստուածաշունչի բոլոր մանրամասնութիւնները, գոնէ անոր ընդհանուր պատմութիւնը։ Ուիլիըմ Ֆօքսուէլ Ալպրայթ կարգ մը հնագէտներու կարծիքը ներկայացուց, երբ գրեց. «Ընդհանուր վերադարձ մը եղած է Իսրայէլի կրօնական պատմութեան ճշգրտութիւնը գնահատելու, թէ՛ որպէս ամբողջութիւն եւ թէ որպէս մանրամասնութիւն։ ... Մէկ խօսքով, հիմա դարձեալ կրնանք Աստուածաշունչը սկիզբէն մինչեւ վերջը նկատել որպէս կրօնական պատմութեան ճշգրիտ փաստաթուղթ մը»։²²

33, 34. Եբրայերէն Գրութիւնները ինչպէ՞ս կ’ապացուցանեն որ պատմականօրէն ճշգրիտ են։

³³ Իրականութեան մէջ, Աստուածաշունչը ինքնին ճշգրիտ պատմութեան կնիքը կը կրէ։ Վաղեմի շատ մը առասպելներու եւ աւանդավէպերու հակառակը, Աստուածաշունչի դէպքերը մասնայատուկ ժամանակներու եւ թուականներու հետ կապուած են։ Անոր մէջ արձանագրուած շատ մը դէպքերուն թիկունք կը կանգնին այդ ժամանակէն եղող թուագրեալ գրութիւններ։ Երբ տարբերութիւն մը ըլլայ Աստուածաշունչին եւ վաղեմի կարգ մը արձանագրութիւններուն միջեւ, այդ տարբերութիւնը  յաճախ կարելի է վերագրել այդ վաղեմի միապետներուն որոնք իրենց պարտութիւնները արձանագրելու կը դժկամէին եւ իրենց յաջողութիւնները կը պանծացնէին։

³⁴ Արդարեւ, այդ վաղեմի շատ մը արձանագրութիւնները աւելի պաշտօնական պրոպականդներ են քան պատմութիւններ։ Ասոր հակառակը, Աստուածաշունչը գրողները հազուագիւտ անկեղծութիւն կը ցուցաբերեն։ Նահապետական կարկառուն դէմքեր, ինչպէս՝ Մովսէս եւ Ահարոն, իրենց տկարութիւններով եւ առաքինութիւններով նկարագրուած են։ Նոյնիսկ մեծ թագաւոր Դաւիթին թերութիւնները պարկեշտօրէն մերկացուած են։ Ամբողջ ազգին թերացումները կրկնակիօրէն քօղազերծուած են։ Այս անկեղծութիւնը Եբրայերէն Գրութիւնները կը յանձնարարէ որպէս ճշմարտախօս ու վստահելի, իսկ Յիսուսի խօսքերուն կշիռ կու տայ, որ Աստուծոյ մատուցած աղօթքի մը մէջ ըսաւ. «Քու խօսքդ ճշմարտութիւն է»։—Յովհաննու 17։17

35. Բանապաշտները ի՞նչ չեն կրցած ընել, իսկ Աստուածաշունչի աշակերտները ի՞նչ բանի կը դիմեն անոր ներշնչուած ըլլալը փաստելու համար։

³⁵ Ալպրայթ կը շարունակէ ըսել. «Ամէն պարագայի, Աստուածաշունչի բովանդակութիւնը գերիվեր է նախկին կրօնական բոլոր գրականութիւններէն. իսկ իր պարզ ու անկեղծ պատգամով, բոլոր երկիրներու եւ ժամանակներու մարդիկը համակելու իր համայնականութեամբ, անիկա տպաւորիչ կերպով գերակայ է հետագայ բոլոր գրականութիւններէն»։²³ Ուսումնականներուն վկայութենէն աւելի, այս ‘գերակայ պատգամ’ն է, որ կը փաստէ Աստուածաշունչին ներշնչուած ըլլալը, ինչպէս պիտի տեսնենք յաջորդ գլուխներուն մէջ։ Բայց հոս նշենք որ արդի բանապաշտները չեն կրցած Եբրայերէն Գրութիւններուն իրապէս պատմական ըլլալը հերքել, քանի որ անոնք շատ մը կերպերով կ’ապացուցանեն իրենց ճշգրիտ ըլլալը։ Նոյնը կարելի՞ է ըսել Քրիստոնէական Յունարէն Գրութիւններուն՝ «Նոր Կտակարան»ին՝ մասին ալ։ Յաջորդ գլուխին մէջ նկատի պիտի առնենք ասիկա։

[Ստորանիշներ]

[Ուսումնասիրութեան հարցումներ]

[Մէջբերում՝ էջ 53]

Վաղեմի աշխարհային պատմութիւններուն հակառակը, Աստուածաշունչը անկեղծօրէն կը տեղեկագրէ կարկառուն անձնաւորութիւններու, զոր օրինակ, Մովսէսին ու Դաւիթին, մարդկային թերութիւնները

[Շրջանակ՝ էջ 44]

Հնագիտութեան արժէքը

«Հնագիտութիւնը հին գործիքներու եւ անօթներու, պատերու եւ կառոյցներու, զէնքերու եւ զարդեղէններու նմոյշ մը կը հայթայթէ։ Ասոնց մեծամասնութիւնը կարելի է ժամանակագրականօրէն շարել եւ ապահովաբար բնորոշել պատշաճ արտայայտութիւններով ու Աստուածաշունչին մէջ գտնուած բովանդակութիւններով։ Այս իմաստով, Աստուածաշունչը ճշգրտօրէն գրաւոր կերպով կը պահպանէ վաղեմի մշակութային միջավայրը։ Աստուածաշունչի պատմութիւններու մանրամասնութիւնները հեղինակի մը երեւակայութիւններուն քմայքոտ արտադրութիւնները չեն, այլ՝ սեփհական արտացոլացումները այն աշխարհին որուն մէջ տեղի ունեցած են արձանագրուած սովորական դէպքերէն մինչեւ հրաշալի դէպքերը»։—Սուրբ Երկրին Հնագիտական Համայնագիտարանը (Անգլ.)։

[Շրջանակ՝ էջ 50]

Հնագիտութիւնը ի՛նչ կրնայ եւ ի՛նչ չի կրնար ընել

«Հնագիտութիւնը ոչ կրնայ վճռական արտայայտութիւններով փաստել եւ ոչ ալ հերքել Աստուածաշունչը, սակայն անիկա մեծապէս կարեւոր տարբեր պաշտօններ ունի։ Անիկա Աստուածաշունչով կանխաւ ենթադրուած նիւթական աշխարհը որոշ չափով կը վերականգնէ։ Օրինակի համար, տուն մը ի՛նչ նիւթով կը շինուէր, կամ ‘բարձր տեղ’ մը ի՛նչի կը նմանէր, տեղեկութիւններ որոնք բնագրին շուրջ մեր հասկացողութիւնը մեծապէս կ’աւելցնեն։ Երկրորդ, անիկա պատմական արձանագրութիւնը կ’ամբողջացնէ։ Մովաբական Կոթողը, զոր օրինակ, Դ. Թագաւորաց 3։4–ին մէջ տրուած պատմութեան ուրիշ մէկ երեսակը կու տայ։ ... Երրորդ, անիկա վաղեմի Իսրայէլի դրացիներուն ապրելակերպը եւ մտածելակերպը կը յայտնէ, ինչ որ ինքնին մեծապէս հետաքրքրական է եւ կը լուսաբանէ այն գաղափարներու աշխարհը որու մէջ վաղեմի Իսրայէլի մտածելակերպը զարգացաւ»։—Էպլա—Հնագիտութեան մէջ Յայտնութիւն մը (Անգլ.)։

[Նկար՝ էջ 41]

Միլդըն տարբեր ոճերով գրեց։ Բարձրագոյն քննադատութեան համակիրները անոր երկերը շատ մը տարբեր հեղինակներո՞ւ կը վերագրեն։

[Նկար՝ էջ 45]

«Նաբունիտոսի Պարսաւագիր»ը կը տեղեկագրէ որ Նաբունիտոս թագաւորութիւնը վստահեցաւ իր անդրանիկ որդւոյն

[Նկար՝ էջ 46]

Մովաբական Կոթողը կը յայտնէ Մովաբի եւ Իսրայէլի միջեւ եղած պատերազմին մասին Մեսա Թագաւորին մեկնաբանութիւնը

[Նկար՝ էջ 47]

Բաբելոնի պաշտօնական տեղեկագրութիւնները կը հաստատեն Երուսաղէմի կործանման մասին Աստուածաշունչի պատմութիւնը