Omena raye tji tu hepa omaundjiro?

HAPO atja pe kara vi andakuzu Daniel ngwa tamunwa morupa ndwa kapita, wa kayenda komurungu okukara nomaundjiro okuveruka komutjise wokangera? Hapo eye atja veruka komutjise wokangera? Hapo eye atja kara nomuinyo ndino? Nandarire ovandu imba mbe kambura kutja omaundjiro ye eta omberukiro, owo katja ve kayenda komurungu okuṋunisa oumune mbwo. Nu indi epu enanḓengu. Katu sokuyandja onḓengu onene komaundjiro, owo kamuti omupange.

Mehungi nda ri na ro ku nonganda yozombuze ya Columbia [CBS], Dr.  Nathan Cherney wa rakiza ohunga noumba wokuriyameka komaundjiro indu tji u novandu mba vera tjinene. Eye wa tja: “Twa kara mozongaro ovarumendu maave yandja ondjo kovakazendu vawo, yokutja owo kave kondjo pu va yenene okukara nouripura ouwa ohunga nouvere wawo.” Dr. Cherney wina wa tja: “Oumune otja imbwo u tjita kutja ovandu ve kambure kutja mave yenene okutjaera omutjise kutja au ha ryama komurungu. Nu indu ovandu tji ve hi nokuveruka, pe sana tjimuna owo kave nomaundjiro nga yenene kutja ve veruke komutjise mbu ve na wo, nu iho katjiṋa otjiwa.”

Ouatjiri owombwi wokutja, ovandu mbe kondja nomitjise omizeu ve mana omasa nu ve kara kehi yozongondjero ozonḓeu tjinene. Ovasuverwa vawo kave sokuvepa ondjo ngunda ave ri kehi youvere ouzeu. Nu hapo okukara nomaundjiro kahepero?

Kako katjiperi. Otjotjihorera, onganga otjingeyo ndji nounongo mokuyarurapehi omihihamo novikaṋena vyarwe, kai kondjo okuverukisa omutjise poo okutjita kutja omundu ma hupe orure, nungwari i kondja okuvatera omuvere okutjinda ouvere we nga komaandero. Ozonganga otja inḓo ze kambura momapangero omawa nge tjita kutja ovandu ve kare noumune ouwa nandarire imba mba vera tjinene. Pe nomakonḓononeno nge raisa kutja omaundjiro ye tjita kutja ovandu ve kare noumune ouwa nu ye eta ouwa warwe wina.

Ounanḓengu wokukara nomaundjiro

Dr.  W. Gifford-Jones wa tja: “Okukara nomaundjiro otjiṋa otjinanḓengu.” Eye wa tara momakonḓononeno pekepeke nga tjitwa, okutjiwa ounanḓengu wokuvatera ovavere momuinyo mba vera omutjise mbu hina omberukiro. Pe munika aayo ombatero ndjo i vatera ovandu okukara nomaundjiro noumune ouwa. Ongonḓononeno imwe ndja tjitwa mo 1989 ya raisa kutja ovavere mba muna ombatero ndjo va hupa orure, ngunda omakonḓononeno nga tjitwa mozombura nḓa aye hina eziriro esemba. Posi yokutja, omakonḓononeno ya raisa kutja ovavere mbe muna ombatero momuinyo kave kara nombameno nomihihamo omingi tjimuna imba mbe hiye i muna.

Tara kongonḓononeno yarwe ndja tjitwa ohunga nomuano oumune ouwa poo oumune ouvi mbu u notjiṋa nomutjise mbu ṱikonaparisa omisepa mbi twara ombinḓu komutima [coronary heart disease poo CHD]. Pa tjitwa omakonḓononeno kovarumendu mba ri kombanda yotjivarero 1 300 okutara kutja va ri noumune ouvi poo ouwa ohunga nehupo. Kombunda yozombura omurongo pa munikwa kutja ozopresente 12 na kombanda yanao zovarumendu mbo va kavera omutjise womutima imbwi CHD. Mokati kawo, imba mba ri noumune ouvi va ri ovengi pu imba mba ri noumune ouwa, ape notjivarero tja vevari ku umwe. Laura Kubzansky, oprofessor ngu vatera mouveruke na monḓunino yotjiwaṋa po Harvard School of Public Health wa tja: “Oviṋa ovingi mbyaavi raisa kutja okukara ‘noumune ouwa’ ku tjita kutja ovandu ve kare nouveruke ouwa, vya ri oviṋa mbyaavi hungirwa uriri nu mbi hiya konḓononwa nawa. Posi yokutja, omakonḓononeno nga tjitwa morupa rwomapangero womutima, ya raisa ouatjiri wokutja okukara noumune ouwa ku eta ouwa komberukiro yoye.”

Omakonḓononeno tjiva ya raisa kutja ovandu mbe muna kutja ve nouveruke oungundi kave hakahana okuveruka tji va zu nokutaurwa, nungwari imba mbe muna kutja ve nouveruke ouwa ve hakahana okuveruka. Nu pa munikwa kutja ovandu mbe kara noumune ouwa ve hupa orure. Omakonḓononeno yemwe ya tara komuano ovakurundu mu ve ṱunwa i youmune ouwa nouvi ovandu mbu ve na wo ohunga nokukurupa. Pa munikwa kutja ovakurundu tji mave raerwa omambo omawa ngu maye sasaneke oukurundu ku nounongo nondjiviro, owo ve uta okuraisa omasa morutu tji mave kawondja. Kunao, owo va raisa omasa nge ṱeki pu inga womundu ngwe rikuturisa orutu oure wovivike 12.

Omena raye okukara nomaundjiro noumune ouwa tji vi munika aayo vi yeta ouwa kouveruke womundu? Ngahino omena rokutja ovanongonone nozonganga kave ya zuva nawa omuano orutu nourizemburuka womundu mu vi ungura kutja owo ve yandje omaziriro omasemba. Ngunda aperi nao, ovatjiwe mba konḓonona otjiṋa hi ve yandja omaziriro otja koumune nondjiviro ndji ve na yo. Otjotjihorera, oprofessor imwe po University ya Kentucky wa tja: “Okukara nondjoroka nomaundjiro otjiṋa otjiwa. Ondjoroka i tjita kutja o he rikende tjinene nu u rimune nawa morutu. Otjiṋa ho wina ovandu otji mave sokuritjitira oveni kokutja ve kare mongaro omberuke.”

Oumune mbwo mape ya au rire oupe kozonganga tjiva novanongonone, posi yokutja kaumune oupe kovakonḓonone wOmbeibela. Ozombura ape 3 000 nḓa kapita, Ombara onongo Salomo wa hingwa okutjanga omambo nga: “Okukara nondjoroka ku eta omberukiro. Okukara nondjenda ku ngundiparisa orutu.” (Omiano 17:22) Tara ombangu ndji ri pokati komambo nga. Ezeva ndo kari tjere okukara nondjoroka ku ve rukisa omitjise ngamwa avihe, nungwari ri hungirira komberukiro momuinyo.

Kunao, ma rire nawa okupura kutja, Andakuzu omaundjiro omuti omupange, hapo onganga katja i yandja omuti mbwo? Kombanda yanao, omaundjiro ye eta ouwa warwe pendje nomberukiro.

Omuano oumune ouwa nouvi mu u ṱuna kehupo roye

Ovakonḓonone va muna kutja ovandu mbe noumune ouwa ve muna ouwa momiano omingi pekepeke. Owo potuingi ve ungura nawa moskole, moviungura na momanyando. Otjotjihorera, pa tjitwa omakonḓononeno kotjimbumba tjovakazendu tjotjikara. Ovakuturise vorutu va konḓonona ovakazendu kourike wawo okutara kutja ve tupuka pu pe ṱeki pi. Wina pa tjitwa ongonḓononeno okutara kutja omukazendu auhe u nomaundjiro nge ṱeki pi. Ovakuturise vorutu va muna kutja omaundjiro ya tjita kutja ovakazendu mbwo ve ungure nawa. Ongwaye okukara nomaundjiro tji ku ṱuna komundu tjinene nao?

Ongonḓononeno ndja tjitwa ohunga noumune ouvi ya raisa ovingi. Mozombura nḓa 1960, pa tjitwa omakonḓononeno nga raisa otjiṋa tjaa tji ha undjirwa ko ohunga nongaro yovipuka, ndja tjita kutja ovakonḓonone ve isane ongaro ndjo kutja “omerihahiziro.” Owo wina va muna kutja ovandu mave yenene okukara mongaro otja indjo. Otjotjihorera, pa tjitwa ongonḓononeno kovandu mba tuwa morurokoho oruingi nu mba raerwa kutja mave yenene okurihonga okutjaera orurokoho ndwo, indu tji mave yata ozombandi nḓu maze kongorerasana. Owo va yenena okutjaera orurokoho ndwo.

Otjimbumba otjitjavari wina tja raerwa omambo otjingewo, posi yokutja owo kave yenenene okutjaera orurokoho ndwo. Mena ranao ovandu ovengi motjimbumba ho va kara nouripura womerihahiziro. Ongonḓononeno ndja tjitwa kombunda meyuva otjingero, ya raisa kutja owo kaave vanga okutjita otjiṋa oparukaze. Owo va ri nongamburiro yokutja kape notjiṋa tji mave tjiti tji matji yenene okuyeta omarundurukiro kaaṋi. Nu motjimbumba otjitjavari ho mwa ri novandu mba ri noumune ouwa nu mba panḓa okuriyandjera okukara noumune womerihahiziro mbwo.

Dr.  Martin Seligman, ngwa ri norupa momakonḓononeno tjiva omatenga, wa kara nonḓero okukarira omukonḓonone woumune ouwa nouvi. Eye wa konḓonona omeripura wovandu mbe raisa ongaro yomerihahiziro. Eye wa muna kutja oumune ouvi otja imbwo u ṱuna kovandu momiano omingi nu u tjaera ovandu okutjita ozongondjero mehupo. Seligman wa tja nai ohunga noumune ouvi nomuano mbu u ṱuna kovandu: “Ozombura 25 nḓu mba tjita omakonḓononeno, za tjita kutja mbi kambure kutja, tji twe ri iririsa okukara noumune mbwo mau karerere. Nu mau tjiti kutja oviṋa avihe mbi matu ungura avi ha kara nondoṋeno nu matu kara moumba ouingi nga indu tji twa rundurura oumune wetu.”

Wina omambo nga tamunwa kombanda mba mape ya omape kovandu tjiva ndino, posi yokutja owo kamape kovakonḓonone wOmbeibela. Tara ketjangwa rOmiano ndi: “Tji mo riraisa kutja oove otjingundi moruveze rwouzeu, okutja, tjiri, oove otjingundingundi.” (Omiano 24:10) Otjiperi kutja, Ombeibela i kahurura kutja omerihahiziro nomeripura omavi ye tjita kutja o ha kara nomasa okutjita otjiṋa. Hapo mo yenene okutjita vi kutja u rwise oumune ouvi nokutja u kare noumune ouwa nomaundjiro mehupo roye?

 [Picture]

 Omaundjiro ye eta ouwa