Ami mba kwatwa mombura ndji 1929 tji ya ri 22 ku Desemba, moNoville, okahuro okaṱiṱi ku ke nozofarama muvyu popezu na Bastogne, moBelgian Ardennes. Ami mbi zemburuka omuano mbu mbe kurisiwa nawa i yovanene vandje pofarama. Ami nomuangu wandje Raymond aatu kanda ozongombe eyuva arihe nu aatu vatere nomakondero wovikokotwa ombura aihe. Mokahuro ketu, ovandu avehe aave ungura kumwe nawa okuvaterasana.

Ovanene vandje Emile na Alice va ri ouṋepo ouṱakame wokereka ndji oKatolika. Osondaha aihe owo aave i kovitjitwa vyokereka. Nungwari ape mombura ndji 1939, ovakandjira okuza koEngland ve ya kokahuro ketu na ve yandja okambo nga Consolation ku tate, nai ku ke tjiukwa otja Penduka. Tate wandje wa hakahana okutjiwa kutja oviṋa okambo mbyaa ke hungire ouatjiri, nu ihi tje mu hinga okuuta okulesa Ombeibela. Indu tja isa okuyenda kovitjitwa vyokereka, ovararanganda vetu mbaave raisa ongaro ombwa va uta okumupirukira tjinene. Owo va ṋiṋikiza tate wandje kutja ma kare moKatolika, nu otjiṋa ho tja tjita kutja ve kare nomahungi omengi.

Tjiri aatji ndji hihamisa tjinene okumuna tate wandje ama tjindwa navi i yovararanganda vetu. Otjiṋa ho tja tjita kutja mbi ningire ombatero ya Mukuru mongumbiro ndja tamunwa pomautiro worupa ndwi, okuvatera tate. Ami tjiri mba ri nondjoroka indu ovararanganda vetu tji va isa okupirukira tate kouṱiṱiṱiṱi. Ihi tje ndji pa ongamburiro kutja Jehova tjiri “u zuvira ozongumbiro.”

Mombura ndji 1940 tji ya ri 10 ku Mei, ouhonapare woNazi moGermany wa wira oBelgium, nu mena ranao ovandu ovengi va taura okupita motjirongo. Eṱunḓu retu ra taurira komamuho wa France. Otja tjaatu ryanga, eṱe povikando tjiva twa ri potuveze  otunaumba, ovimbumba vyovita vya Germany noFrance paa vi rwisasana.

Kombunda, eṱe twa yenena okuyaruka kofarama yetu, posi ya twa kamuna kutja oviṋa vyetu ovingi vya vakerwe. Ombwa yetu Bobbie, aiyerike, ondja ri mbo okutuyakura. Oviṋa mbyo vya tjita kutja mbi ripure kutja, ‘Ongwaye tji ku novita nomauzeu omengi nao?’

Oruveze ndwo, eṱe twa tunduuzwa i Mbuti Emile Schrantz, a omurumendu omuṱakame omukandjira ngwa ri omunene wombongo. Eye wa kahurura okuza mOmbeibela kutja ongwaye omauzeu tji ye ri ko, nu wa zira omapuriro wandje warwe ngu mba ri na wo ohunga nehupo. Ami mba uta okukara noupanga wopopezu ku na Jehova, nu mba ri nongamburiro kutja eye oMukuru worusuvero.

Ngunda ovita avi hi ya yanda, eṱunḓu retu aari yenene okuhakaena nokukara tjinene pu novakambure ovakwetu. Mombura ndji 1943 ku Auguste, Mbuti José-Nicolas Minet we ya okuvarura ofarama yetu okuyekuyandja ehungi. Eye wa pura kutja, “Ouṋe ngu ma vanga okupapitisiwa?” Tate na omo wandje va yera omake, nami wina mba tjita nao. Atuyetatu twa papitisiwa monḓonḓu onḓiṱi ndja ri popezu nofarama yetu.

Mombura ndji 1944 ku Desemba, otjimbumba tjovarwe vovita tja Germany tja uta otjirwa tja tjo otjisenina mOvita Ovitjavari vyOuye koutokero wa Europa, tjaatji tjiukwa otja Battle of the Bulge. Eṱe aatu kara popezu nopoṋa paape rwirwa otjirwa ho, nu oure womueze aatu kara mondjuwo uriri. Eyuva rimwe mba pita pendje okukarisa ovinamuinyo, nu pa pamuka otjipamuke tji tja nyona omututu wondjuwo maamu ṱizirwa ovinamuinyo. Omusorondate wa America ngwa ri motjiunda nu ngwa ri popezu na ami, wa ravaera na tja: “Rara pehi!” Ami mba tupuka ne ka rara meṋe ye, neye we ndji twa ko ekori rotjitenda kotjiuru okundjitjevera.

Kombunda yovita, eṱe aatu hungire ku novakambure ovakwetu aruhe mombongo ya Liège, ndja ri omukato wozokilometa ape 90, kokunene kwetu. Otja oruveze tjaaru kayenda, eṱe twa zikamisa okambumba okaṱiṱi moBastogne. Ami mba uta  okuungura mongetjefa ndjaai ungura notjitjamurongo tji tji sutwa kohoromende, nu mba ri noruveze okurihonga oveta. Kombunda mba kaungura momberoo yohoromende. Mombura ndji 1951, twa woronganisa omaworonganeno omaṱiṱi worukondwa moBastogne. Pa ri ovandu ape 100, mu mamu kamburire mo omukazendu omupyuke omukandjira wena Elly Reuter. Eye wa hinga okanyeti oure wozokilometa 50 ku tja ma kare pomaworonganeno ngo. Tjimanga twa suverasana nu ami mbe mu vareka. Elly wa muna omaṋangero woskole ya Gilead moUnited States. Eye wa tjanga komberoo ohongora okukahurura kutja ongwaye tje hi nokuyakura omaṋangero ngo. Mbuti Knorr ngwa hongorere po ovakarere va Jehova oruveze ndwo, we mu zira kutja eyuva rimwe mape ya mai koskole ya Gilead ku nomurumendu we. Mombura ndji 1953 ku Februari twa kupasana.

Mombura tjingeyo, ami na Elly twa ya komaworonganeno worukondwa nga New World Society, nga ri porutjandja rwa Yankee, moNew York. Ngunda ambi ri mbo, mba hakaena ku nomurumendu omukambure ngwe ndji pa oviungura nu ngwe ndji ṋanga okutjindira koUnited States. Kombunda yaindu tji twa za nokukumba ku Jehova ohunga notjiṋa hi, ami na Elly twa tya kutja katu nokuyakura oviungura mbyo, nu twa yaruka koBelgium okukavatera okambumba okaṱiṱi ku ka ri novazuvarise omurongo moBastogne. Ombura ndja kongorere ko, twa ri nondjoroka indu Elly tja panduka okanatje okazandu Serge. Otjiṋa otjihihamise, kombunda yomieze hambombari, Serge wa vera nu a ṱu. Eṱe twa raera Jehova mongumbiro omuano mbwaatu fula, nu twa yanḓiparisiwa i yomaundjiro wombendukiro.

Mombura ndji 1961 mu Oktoba, ami mba muna oviungura mbyaavi ndji yandjere okuungura otjiungura tjoukandjira. Meyuva tjingero, mba tonenwa ongoze okuza korutavi rwomberoo moBelgium. Nu ve ndji pura kutja me yenene okukarera otjomutarere worukondwa. Mba pura kutja, “Kamaa pe ya rutenga atu ungura otjovakandjira ngunda atu hi ya yakura otjiungura ho?” Omaningiriro wandje ngo ya yakurwa. Tji twa za nokukarera otjovakandjira oure yomieze hambondatu, eṱe twa uta otjiungura tjetu tjokuvarura ozombongo mombura ndji 1962 mu Septemba.

Indu tji twa za nokukarera motjiungura tjokuvarura ozombongo oure wozombura mbari, eṱe twa ṋangwa okukakarera poBetel moBrussels. Eṱe twa uta okukarera mbo mombura ndji 1964 mu Oktoba. Motjiungura tjetu otjipe ho, eṱe twa muna ozondaya ozengi. Kombunda yaindu Mbuti Knorr tja varura oBetel yetu mombura ndji 1965, ami mba temenwe indu tji mba zikwa otjomutarere worutavi rwomberoo. Kombunda, ami na Elly twa ṋangwa okuyenda koskole ya Gilead oklasa oitja-41. Omambo wa Mbuti Knorr nga hungira ozombura 13 nḓa kapita ya yenenisiwa. Tji twa za nokuhikikwa, eṱe twa yaruka koBetel ya Belgium.

Ami mba ri nondjingonekero yokuungurisa ondjiviro yandje ohunga noveta, okurwira ovakarere va Jehova moEuropa na momahi warwe, kutja ve kare nouyara womerikotameneno. (Fil. 1:7) Mena roviungura mbi, mba hakaena ku novaungure vohoromende mba za komahi wokombanda 55, oviungura  vyetu mu vi hi na aavi yandjerwa poo mu vya tjaererwe oparukaze. Pendje nokuraera ovaungure vohoromende mbo ohunga nondjiviro ndji mbari na yo moveta, ami ee ritjiukisa “otjomukarere wa Ndjambi.” Ami aruhe ee paha omuhunga okuza ku Jehova mongumbiro, mena rokutja me tjiwa kutja “omutima wombara [poo womupangure] u ri meke raMuhona tjimuna omipupo vyomeva; Muhona me u tumburire akuhe Eye ku ma vanga.”—Omiano 21:1.

Ami ngamba mbi zemburuka ehungi ndi mba ri na ro ku nokaṋepo kOndjuwo ondye yozoveta ya Europa. Ami mbe mu ningira okuhungira ku na ye povikando ovingi, nu korusenina eye wa yakura okuhakaena ku na ami. Eye wa tja: “Me ku pe ozominute ndano uriri.” Ami mba peta otjiuru tjandje nu e utu okukumba. Omurumendu we ndji pura kutja me ungura ye. Otja tje yere otjiuru tjandje, ami mba tja: “Me tja okuhepa ku Mukuru mena rokutja oove umwe womukarere we.” Eye we ndji pura kutja: “Hapo ove mo hee vi?” Ami mbe mu raisira Ovaroma 13:4. Eye wa ri nondjiviro ohunga nOmbeibela, ku nao ezeva ndo opu ra zokumunana ombango. Otjikwaye tji tja kongorera ko? Eṱe twa hungira ozominute 30, nu twa ri nombongarero yondoṋeno. Eye wina wa tja wa ri nondengero koviungura vyOvahongonone va Jehova.

Oure wozombura ozengi, ovakarere va Jehova va rwa ovirwa ovingi vyoveta moEuropa, ohunga nokuhinokutoora omunda, otjitjamurongo tji tji yandjwa kohoromende, nousemba wokuṱiza ovanatje, novingi vyarwe. Tjiri ya ri ondjingonekero yapeke kwami okukara norupa moviposa otja imbyo, nokumuna omuano Jehova me yandja ondoṋeno. Ovahongonone va Jehova va taara oviposa vyokombanda 140 mOtjombanguriro tja Europa tjOusemba wOvandu.

Kombunda ami ee ungura pamwe na Mbuti Philip Brumley, okuza komberoo ohongora youye auhe, na Mbuti Valter Farneti, okuza koItaly, kutja ovakambure ovakwetu moCuba ve kare nousemba wokuzuvarisa mena rokutja oviungura vyetu moCuba vya tjaererwe. Ami mba tjanga ko-embassy ya Cuba moBelgium, nu okuzambo twa kahakaena ku novaungure vyohoromende mbaave sokuungura nomaningiriro nga. Mozombongarero zetu ozondenga, eṱe kaatu yenene okuzengurura oviṋa mbya tjita kutja ohoromende i tjaere oviungura vyetu moCuba.

Tji twa za nokuningira omuhunga ku Jehova mongumbiro, eṱe twa ningira na tu pewa ousemba wokuhinda Ozombeibela 5 000 noskepi koCuba. Ozombeibela za vaza nawa nu za yandjwa kovakambure ovakwetu, ku nao eṱe twa muna kutja Jehova wa sere ozongondjero zetu ondaya. Eṱe okuzambo twa ningira kutja tu hindi Ozombeibela zarwe 27 500. Ohoromende ya yandjera otjiṋa ho. Tjiri ami mba ri nondjoroka tjinene okuvatera ovakambure ovakwetu moCuba kutja ve kare nOmbeibela yawo oveni.

 Ami mba karyangera oCuba povikando ovingi okukavatera kutja oviungura vyetu vi yakurwe kotjiveta. Otja tje ungura oviungura mbi, mba yenena okukara noupanga ouwa ku novaungure ovengi vohoromende.

Mombura ndji 1994 ovandu mba ri kombanda 1 000 000 va zepewa momazepero wOvatutsi nga ri moRwanda. Ouhumandu, ovakambure ovakwetu tjiva wina va zepewa. Okambumba kovakambure va ningirwa okuvatera ovakambure ovakwetu moRwanda noviṋa mbyaave hepa.

Indu okambumba ketu tji ka heruka moKigali, otjihuro ohongora, twa ya komberoo yomatorokero. Eṱe twa muna kutja omira yomberoo yomatorokero nomambo ye urire ozondovi zozohanga. Eṱe twa zuva ozombuze ozombi ohunga novakambure ovakwetu mba zepewa noviketana. Eṱe wina twa zuva ovihorera ovingi vyovakambure ovakwetu mbaave vaterasana. Otjotjihorera, twa hakaena ku nomurumendu omukambure Omututsi ngwa horekerwe motjitoto i yeṱunḓu rOvahongonone va Jehova Ovahutu, okumutjevera oure womayuva 28. Pombongarero yetu yombongo moKigali, eṱe twa ungura oukukutu okutunduuza nokuhuhumiṋa ovakambure ovakwetu mbe ri kombanda 900.

Twa ya koZaire, nai ndji tjiukwa otja Democratic Republic of the Congo, okukapaha Ovahongonone va Jehova ovengi mba taurira kokamba yovataure popezu notjihuro hi Goma. Eṱe kaatu yenene okuvemuna, okutja twa kumba ku Jehova okutuvatera okuvemuna. Eṱe twa muna omundu ngu ma kawondja okuya ku eṱe, nu twe mu pura kutja ma tjiwa Ovahongonone va Jehova. Eye wa tja: “Ii, owami Omuhongonone wa Jehova. Me yenene okumutwara kokomiti ndji vatera tji kwa tjitwa oumba.” Tji twa za nokuhakaena ku nokomiti ndji vatera tji kwa tjitwa oumba, twa hakaena ku novataure ape 1 600 okuvehuhumiṋa nokuvetunduuza. Eṱe wina twe ve lesera orutuu okuza kOrutu Orunane. Ovakambure ovakwetu va tjaterwa tjinene okuzuva omambo nga: “Eṱe tu mu kumbira tjinene. Matu tjiwa kutja Jehova kemee mwesa ko.” Tjiri omambo okuza kOrutu Orunane ngo ya yenenisiwa. Ndino, moRwanda mu nOvahongonone va Jehova vokombanda 30 000.

Kombunda yokukara morukupo ozombura ape 58, mba zepaisa omukazendu wandje omusuverwa Elly mombura ndji 2011. Ami mba raera Jehova omuhihamo mbu mba ri na wo, nu eye we ndji huhumiṋa. Ami wina mba muna omahuhumiṋino mokuzuvarisa ombuze ombwa yOuhona kovararanganda vandje.

Nandarire kutja mbi nozombura 93, ngamba mbi kayenda komurungu okuzuvarisa otjivike atjihe. Mbi nondjoroka kutja mbi vatera morupa ndu u ungura noviṋa vyoveta porutavi rwomberoo rwa Belgium, okuhungira ohunga notjihorera tjandje ku varwe, nokutunduuza omitanda meṱunḓu rObetel.

Ozombura ape 84 nḓa kapita, mba kumba ongumbiro yandje ondenga ku Jehova. Ya ri omautiro wehupo ewa nde ndji eta popezu na Jehova. Tjiri ami mbi nondangi tjinene kokutja mehupo randje arihe Jehova wa puratena kozongumbiro zandje.—Eps. 66:19. b