1, 2. Omarundurukiro yeṋe omundu ngu ma yenene okutjita, otja tji pa raisiwa motjihorera tjomutanda ngwa ri moskole yokombanda?

TONY wa ri aa kuramene okuisa oskole ye yokombanda. Omuzandona ngwa zepaisire ihe ngwi, oskole ku ye kaa i tjata nu onavieka aihe aa tarere ozomuvi poo aa kara pu nomapanga we. Tony ka ri omuatje omupikapike nu kaa ungurisa ovipurukise. Eye kaa tjiwa kutja indji ondando yokuhupa o yaye uriri. Nu povikando eye ee ripura kutja hapo Mukuru okeri. Nu okuzambo wa hakaena ku nOvahongonone va Jehova ovakupasane, mba hungira kuna ye ohunga nomakeyakeyero we ngo nokuzira omapuriro we. Ve mu pa oumbo u vari mbwi, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking na inga Was Life Created?

² Ovakupasane mba tji va kotoka ku ye otjikando tjarwe, ongaro ya Tony tjandje ya runduruka. Eye wa konḓonona oumbo mbwi, nga tja tinyaura omikuma avihe vyomambo ngo. Eye wa tja “Tjiri Mukuru okeri.” Eye wa yakura okurihonga Ombeibela, nu kombunda yokaruveze ehupo nombunikiro ye vya runduruka. Eye wa rira omuhongwa wozondunge moskole kombanda ya indu tjaa ri. Otjiuru tjoskole wina tja temisirwe i omarundurukiro Tony nga tjita, nu aatji tjiwa kutja Tony u rihonga Ombeibela pu nOvahongonone va Jehova. Otjiuru tjoskole tje mu raera na tji tja: “Ove wa tjita omarundukiro omanene  mongora yoye, nu u ungura nawa moskole. Omena rokutja nambano u kara pu nOvahongonone va Jehova po?” Tony wa tja ii nu e mu zuvarisire. Eye wa mana oskole ye ndjo nozongombe ozombwa nu ndino u karera otjomukandjira woruveze aruhe nu omuvatere wombongo wina. Eye nai u nondjoroka kutja u na Ihe worusuvero, Jehova.—Eps. 68:5.

3. Jehova u vanga kutja omitanda vi zemburuke tjike?

³ Otjihorera tja Tony ma tji tu raisire kutja Jehova tjiri u rikendera eṋe, mitanda mokati ketu. Eye u vanga kutja mu rire ovaṋingandu nu mu kare nehupo ewa. Tara komuano mbwe mu raera kutja: “Zemburuka Omuute woye momayuva woumutanda woye.” (Omuzuv. 12:1) Iho katjiṋa otjipupu okutjita mouye mu tu ri mbwi. Nungwari, kainatja kutja pe ya ye, iho otjiṋa tji matu yenene okutjita. Nombatero ya Mukuru, ove mo yenene okutoṋa, nu ka moumutanda woye uriri nungwari omehupo roye arihe. Okusasaneka, tara kutja matu rihongere ko ye komuano Ovaisrael mu va kambura Ehi rOruyano na imbi David mbya tjita indu tja rwa kuna Goliat.

4, 5. Ovikwaye ovinanḓengu mbi matu rihongere komuano Ovaisrael mu va kambura Ehi rOruyano na imbi David mbya tjita indu tja rwa kuna Goliat? (Tara kotjiperendero pomautiro worupa ndwi.)

⁴ Indu Ovaisrael tji va ri popezu nEhi rOruyano, Mukuru kena pe ve raera kutja ve upike omanga wawo poo okurirongerera ovita. (Deut. 28:1, 2) Nungwari eye we ve raera kutja mave sokukara nongamburiro mu ye nokuṱakamisa omarakiza we. (Jos. 1:7-9) Koumune wovandu, omambo ngo kaye notjiṋa tji maye hee! Nungwari oyo yari ondunge ombwa, orondu ovandu va Jehova va havera Ovakanaan povikando ovingi pekepeke. (Jos. 24:11-13) Ii, onḓuviro ku Mukuru i hepa ongamburiro, nungwari ongamburiro ndjo aruhe i eta ondoṋeno. Imbo ouatjiri mbu ha roro okurunduruka nandarire kutja ouye u runduruka. Owo ngamba ounanḓengu.

⁵ Omurwe wovita wa katjoruhonga, Goliat wa ri noure wozometa mangara ndatu, nu tjandje u novirwise avihe. (1 Sam. 17:4-7) Posi yokutja David wa ri noviṋa vivari uriri: ongarena, nongamburiro mu Mukuru we Jehova. Ku imba mbe ha ri nongamburiro, aave munu kutja David eyova. Tjiri owo va ri posyo! Goliat ongwa ri eyova.—1 Sam. 17:48-51.

6. Matu ka tara komapu yeṋe nai?

⁶ Orupa ndwa kapita rwa tara koviṋa vine mbi tupa ondjoroka nehupo ewa. Ovyo vyari okukara noupanga ouwa kuna Mukuru, okupaha omapanga nga suvera Mukuru, okukara nozondando ozonḓikame, nokuyorokera onguturiro yetu otjovandu va Mukuru. Nambano indjo tu hite momapu nga oukoto kaṱiṱi, nu otjikando hi matu tara komirari mbi vi ri mEpsalme 16.

7. (a) Omundu ngu noupanga ouwa kuna Mukuru omundu ngu ri vi? (b) Indu David tja tja “avihe mbi mbi na vyo” aa hee tjike, nu imbi vye mu ṱuna vi?

⁷ Omundu ngu noupanga ouwa kuna Mukuru u kara nongamburiro mu Mukuru nu u kara noumune wa Mukuru ohunga noviṋa. Eye u undja ku Mukuru okumupa omuhunga nu u ri manena okuuṱakamisa. (1 Kor. 2:12, 13) David otjihorera otjiwa. Eye wa imbura a tja: “Ove, Muhona, oOve ngu u ri avihe mbi mbi na vyo, nu u ndji pa avihe, mbi me hepa.” (Eps. 16:5) Omambo nga “avihe mbi mbi na vyo” maye kamburire mo oupanga David mbwe na wo kuna Mukuru, eye ma muna mo omaundiro. (Eps. 16:1) Kwa kongorera ye? Eye wa tjanga atja: “nomutima wandje mau nyanda.” Ii tjiri, ka ku notjiṋa tjarwe tjaa tji yandja ondjoroka ku David pendje nokukara noupanga wopopezu kuna Mukuru.—Lesa Epsalme 16:9, 11.

8. Ovikeṋa tjiva mbi tu vatera okukara nondjoroka nohange ya tjiri?

⁸ Ondjoroka David ndja ri na yo kai ya ku imba mbe yandja ombango komahore omavi noviṋa vyoutumbe. (1 Tim. 6:9, 10) Omurumendu umwe omukambure mo Canada wa tja, “Ondjoroka  nohange ya tjiri kai zu mu imbi mbi tu isa mehupo, nungwari i za mu imbi mbi tu yandja ku ingwi ngu uri Omuyandje wotjiyandjewa atjihe otjiwa, Jehova, Mukuru.” (Jak. 1:17) Ii, okukurisa ongamburiro mu Jehova nokumukarera maku ku vatere okukara nondando ndji u hupira nondjoroka nohange ya tjiri. Mo kurisa vi ongamburiro yoye? Kara puna Jehova, otja tji u tjita, mokulesa Embo re, yevayeva ongondoroka na ove u tare oviṋa mbya mema, nu ripurira kovikaṋena vye, ovyo mbi vi kamburira mo orusuvero ndwe na ro kove.—Rom. 1:20; 5:8.

9. Ove mo horere vi kouripura wa Mukuru, tjimuna David tja tjita?

⁹ Orusuvero rwa Mukuru povikando ru raisiwa momavyuriro nge tupa otja Tate ngwe tu suvera. Nu David wa yakura omaronga nga perwe. Eye wa tja: “Ami me tanga Muhona, tjinga e ndji pa omaronga omawa; wina ouṱuku, ngunda amba rara, mbi rizemburuka na wo.” (Eps. 16:7) Nu tjiri eye we ripurira oukoto koumune wa Mukuru, wa tjita kutja u rire o we omuini nu wa kondja okuhorera ku ye. Nu ove wina tjiwa tjiti nao mongamburiro, mo suvere Mukuru nu mo kara nonḓero yokuṱakamisa imbi mbi me ku raere. Nu wina mo kara noupanga wopopezu kuna Mukuru nu mo kara nomize omikoto mongamburiro. Omukazendu omukambure wena Christin wa tja, “Tji mba tjiti omakonḓononeno nu e ripurire oukoto ku imbi mbi mba lese, mbi uta okumuna kutja Jehova wa tjangisa oviṋa mbi mena randje!”

10. Otja tji pa raisiwa mu Jesaja 26:3, okuripura tjimuna Mukuru maku ku tu etere ouwa waye?

¹⁰ Indu tji u nouripura tjimuna o wa Mukuru, mo yenene okumuna ouye noruyaveze rwawo tjimuna Mukuru tje u muna. Ongwaye Mukuru tje kupa ounongo nozondunge nḓe ṱa mbo? Eye u vanga kutja u ripurire nokutwapo imbi mbi vi ri ovinanḓengu rutenga mehupo roye, u toore ozondando ozombwa nokuundjira ko oruyaveze oruwa nokuhinokutira! (Lesa Jesaja 26:3.) Omurumendu omukambure wena Joshua, ngu kara moUnited States, wa tja: “Okukara popezu na Jehova ku ku vatera okumuna kutja ovikwaye ovinanḓengu nu ooviṋe mbi he ri ovinanḓengu.” Tjiri imbo ouatjiri, nu mau kupe ondjoroka ya tjiri!

11. David wa raisa tjike momuano wokutoorora omapanga we?

¹¹ Lesa Epsalme 16:3. David aa tjiwa kutja omapanga omawa ye pahewa vi. Eye wa ri “nonyuṋe tjinene” mokukara puna imba mba suverere Jehova. Eye wa tja, owo “ovaṱakame,” va ri ovasemba nu kaave tjiti imbi ovivi. Omutjange warwe wepsalme wa ri noumune tjimuna mbo ohunga nokutoorora omapanga. Eye wa tjanga a tja: “Owami epanga raavehe mbe Ku karera, nu mbe nonḓuviro komarakiza woye.” (Eps. 119:63) Otja tji twa munu morupa ndwa kapita, ove wina mo yenene okumuna omapanga omawa mokati ka imba mbe nondira nonḓuviro ku Jehova. Nu tjiwa kutja mo yenene okukara nomapanga nandarire mbe heri omakura woye.

12. Oupanga pokati ka David na Jonatan wa ri a wa zikamena ku ye?

¹² Omutjange wepsalme David ka toororere okurira epanga na imba votjiwondo tje uriri. Mozemburuka ena ra umwe ngwa rira epanga re esuverwa nu “ngwa ri omuatje wombara”? Ena re ra ri Jonatan. Mouatjiri, oupanga wawo mbo wa ri umwe wa peke mbwa tjangwa mOmatjangwa. Hapo motjiwa kutja Jonatan wa ri omunene pu David nozombura 30? Nu nambano oupanga wawo mbo wa zikamenene ku ye? Ongamburiro mu Mukuru, ondengero pokati kawo oveni, okumunasana ovikaṋena oviwa, tjimuna ouvanḓe auhe mbwa raisa otja tjaave rwisa ovanavita na Mukuru.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Mo yenene vi okutjita oupanga ku novandu pekepeke? Yandja otjihorera.

¹³ Tjimuna David na Jonatan, eṱe wina tu kara “nonyuṋe tjinene” mokusuvera imba mba suvera Jehova nu mbe raisa ongamburiro mu ye. Kiera, ngwa karera Mukuru oure wozombura, u tja: “Ami mba tjita oupanga novandu mouparanga wouye, ovandu mba za mozongaro nḓa panguka  nozombazu pekepeke.” Tjiwa tjiti oupanga okuza mozombazu pekepeke, ove mo rimunine omuini omasa wEmbo ra Mukuru nombepo ondjapuke mu i tu waneka okurira eṱunḓu rimwe mouye auhe.

14. (a) Otjikwaye tji ma tji ku vatere okutwapo ozondando ozonḓikame mehupo roye? (b) Omitanda tjiva vya raisa oumune uṋe ohunga nokutwapo ozondando motjiungura tja Jehova?

¹⁴ Lesa Epsalme 16:8. Ehupo ra David arihe ra ri okukarera Mukuru. Ove wina mo yenene okuyorokera ehupo ewa rondjoroka indu tji wa kaenda komurungu okukarera Jehova nokutoora ozondando motjiungura tje. Omurumendu omukambure wena Steven wa tja, “Okuungurira kozondando nḓu mba twapo, na tji me tara kombunda mu imbi mbi mba yenenisa tjiri ku ndji pa ohange momuinyo.” Omurumendu omutanda ngwa za kehi rOvandoitji nai ngu karera mehi rarwe wa tja, “Hi nokuvanga kutja tji mba kurupa tji me tara mozondambo zandje mbi kamune kutja avihe mbi mba ungurira vya ri ozonḓero zandje omuini uriri.” Tjiri tu nongamburiro kutja ove wina u muna nao. Nu tji u muna nao, ungurisa otjiyandjewa tjoye mokuyandja ohiviro ku Mukuru nokuvatera na tjo varwe. (Gal. 6:10) Twapo ozondando motjiungura tja Jehova nu u kumbe ku ye mekuvatere kutja u ze yenenise. Eye tjiri u nonyuṋe mokuzira ozongumbiro otja inḓo.—1 Joh. 3:22; 5:14, 15.

15. Ozondando zeṋe nḓu mo yenene okutwapo kove omuini? (Tara kokaongo nga “ Ozondando tjiva nḓu mo yenene okutwapo.”)

¹⁵ Ozondando zeṋe ove nḓu mo yenene okutwapo? Maze yenene okukamburira mo okuyandja eziriro pozombongarero zombongo momambo woye omuini, okurira omukandjira, poo okuyenda koBetel. Ove mape ya o kondjo okurihonga eraka rarwe nondando yokuzuvarisa ombuze ombwa momaraka warwe. Barak, ngu karera otjomukandjira woruveze aruhe, wa tja, “Okupenduka eyuva arihe nokutjiwa kutja mbi yandja omasa wandje aehe ku Jehova ku ndji pa ondjoroka ndji mbi hi na mee munu motjiungura tjarwe ngamwa atjihe.”

16. David wa ri noumune uṋe ohunga nomirari vya Jehova vyousemba, nu omena raye?

¹⁶ Lesa Epsalme 16:2, 4. Otja tji twa munu morupa ndwa kapita, ozoveta nomirari vya Mukuru vi tu kutura mokutuvatera kutja tu kurise orusuvero ku imbi mbi ri oviwa nu tu tonde imbi  ovivi. (Amos 5:15) Omutjange wepsalme David wa zemburuka kutja mu Jehova ‘omu mu nouṋingandu we auhe.’ Okutja okuripura noviṋa imbyo oviwa aruhe. David wa kondja nomasa okuhorera ku Mukuru we, okutjita kutja imbi mbi tjata ku Mukuru vi rire ovye omuini. David wa kondja okunakaura avihe mbya ri ovivi komurungu wa Mukuru. Imbyo vi kamburira mo okurikotamena kovisenginina, nu imbyo oviṋa mbi wisa onḓengu youndu nu vi isako ondjozikiro ndji mai sokuyenda ku Jehova.—Jes. 2:8, 9; Omavan. 4:11.

17, 18. (a) David wa tja vi ohunga noviṋa ovivi mbi etwa i okurikotamena kovisenginina? (b) Ovikwaye ndino mbi tjita kutja ovandu ve “ripahere oveni omaumba omengi”?

¹⁷ Moruveze rwOmbeibela, okurikotamena kovisenginina aa ku kamburire mo otuvakiro. (Hos. 4:13, 14) Nu ovandu ovengi aave tjaterwa i yozongaro nḓo. Nu ozongaro nḓo kaze ve eterere ondjoroka ongarerere. Nu wina David wa tja, ‘Imba mbe kongorera oomukuru varwe, ve ripahera oveni omaumba omengi.’ Nu oviṋa vyawo mbyo vya eta omauzeu omanene kovanatje vawo ovengi tjinene. (Jes. 57:5) Jehova tjiri u yaukisiwa i ouvi mbo! (Jer. 7:31) Andakuzu ove wa hupire moruveze ndo nu ovanene voye va ri nongamburiro mu Mukuru, tjiri otjo kara nondangi tjinene kovanene voye mbo.

¹⁸ Ku ndino wina, ozongamburiro zoposyo ze tunduuza otuvakiro, nandarire omatundukasaneno. Imbi mape ya avi tjiti kutja ovandu ve rimune kutja ovakutuke okutjita tjamwa tji mave vanga, nungwari mouatjiri owo ve “ripahera oveni omaumba omengi.” (1 Kor. 6:18, 19) Nandarire ove mutu wa muna kutja ovandu ve tjita nao. Okutja, mitanda purateneye ku Tate weṋu womeyuru. Nu tjiweye kutja onḓuviro ndji ma mu raisa ku ye okouwa weṋu oveni. Ripurireye kondjoroka yoruveze orusupi ndji za movitjitwa ovivi, kai nombatero tji wa sasaneke nomihihamo mbi kongorera ko. (Gal. 6:8) Joshua, ngwa tamunwa rukuru, wa tja, “Matu yenene okuungurisa onguturiro yetu omuano auhe mbu matu vanga, nungwari tji twe i ungurisa navi, kamaatu kara nondjoroka nohange momuinyo.”

19, 20. Omitanda mbi nongamburiro nonḓuviro ku Jehova mavi kamuna ozondaya zeṋe?

¹⁹ Jesus wa hungira kovakongorere ve a tja: “Tji mwa panḓere pomahongero wandje, tjiri, oweṋe ovahongewa vandje, neṋe mamu tjiwa ouatjiri, nouatjiri mau mu kutura.” (Joh 8:31, 32) Indjo onguturiro komahongero woposyo, kokuhinokutjiwa, nokukambura momaundjai. Nu pe novingi vyarwe. Otja tji twa munu rukuru, ovyo korusenina mavi kakamburira “monguturiro onandjozikiro yovanatje va Ndjambi.” (Rom. 8:21) Rora onguturiro ndjo omuini ‘mokupanḓera pomahongero wa Kristus,’ poo pomambo we. Momuano mbo, ove mo “tjiwa ouatjiri” nu ka mokurihonga wo uriri nungwari omokuhupa mu wo wina.

²⁰ Mitanda, yorokereye onguturiro ndji mwa pewa i Mukuru. Unguriseye onguturiro ndjo nounongo, nu momuano mbo o tji mamu yenene okutwapo ozondando ozonḓikame koruyaveze rweṋu. Omutanda umwe omukambure wa tjere: “Okuungurisa onguturiro nounongo otjomutanda ku vatera tjinene kombunda tji mo sokutoora ozondando ozonene, tjimuna rumwe tji mo paha oviungura mbi ri vyo poo okutara kutja mo yenene okukupa poo ngunda mo kara omukombe.”

21. Mo yenene vi okukara mondjira ndji twara ‘komuinyo watjiri’?

²¹ Mouye oukuru mbwi, nandarire indi ehupiro ndi ku za ewa, oro ka ri nongurameno nu esupi uriri. Katu tjiwa kutja muhuka mari eta ye. (Jak. 4:13, 14) Otjiṋa otjisemba okutjita nai, okukara mondjira ndji twara ‘komuinyo watjiri,’ poo komuinyo waaruhe. (1 Tim. 6:19) Nu otjiperi kutja Mukuru ketu ṋiṋikiza kutja tu kaende mondjira ndjo. Ma tji sewa ku eṱe oveni okutoorora. Jehova nga rire ‘avihe mbi u na vyo.’ Yorokera ‘oviṋa ovingi oviwa’ eye mbye kupa. (Eps. 103:5) Nu kara nongamburiro kutja eye me kupe “enyando enene” nu wina me kupe “onyuṋe nga aruhe.”—Eps. 16:11.