É ma um ipu ihayi ku 1941 ipu Paris, France. Apɔlɛ ku alɔ i lɛ ije lɛ a nóó. N gē dɔka ō nwu ɛlā nɛhi, amáŋ eko nɛ um wɛ ihayi igwo a, n gbɔɔ ō doōcē nɛhi, ɛnyā kē ya n gā inɔkpa gla gɛ ŋ! Aidɔkitɔ ka ami ɔ kóō bēē gwuta agodo piyoo ohigbu ku ufɔ ku um i lɔfu iyē gɛ ŋ. Ohigbu ɛnyā, ipu ɔya alɛwa n bi eko ku um yɔ i jé udictionary, klla gē jahɔ tu aōmiya ipu Urediyo nōo gē nwu ɛlā nɛhi, ōmiya nɛ inɔkpa nɛhi ku Paris gē ya ipu Urediyo a. Eko nɛ idɔkitɔ ku um le da um ku um le lɔfu iyē ɛ, ku um klla lɔfu cigbihi gā inɔkpa gla a, n gweeye nɛhi. N da iyi um kahinii: ‘Aidɔkitɔ gē yuklɔ nɛhi i bi o!’ Oŋma eko ɔɔma gɔbu a, n gbɔɔ ō leyice ku ɛ̄cī éyi, n gē yɔ i leyi kwu ācɛ ō doōcē bɛɛka aidɔkitɔ a. Eko duuma nɛ adā um gē da um ɔka lɛyikwu ɔdā nɛ um dɔka ō bi oyeeyi ku um le ya ɛcɔbu a, ohi ekponu nɛ um gē ta ɔ piyoo a, “N dɔka ō wɛ idɔkitɔ.” Ohigbu ɛnyā, ō wɛ idɔkitɔ kwu piya ɔdā nōo cɛgbá fiyɛ duu ipu oyeeyi ku um.

Apɔlɛ ku um gē gā icɔɔci ku Catholic. Amáŋ ami a i jé ɔdā alɛwa lɛyikwu Ɔwɔico ŋ, n klla lɛ ɔka alɛwa nɛ um jé ohi ku uwa ŋ. Eko nɛ um gbɔɔ ō nwu ɛlā lɛyikwu ɛcí ipu inɔkpa nɛhi a, nɛ um gáā gbɔɔ ō kpɔtuce ka ó lɛ ɔcɛ nōo ya aɔdā oyeeyi a.

N blakwu eko aflɛyi éyi nɛ um leyi yɛ ucɛlu ku ikpɔda éyi lɔɔlɔhi a. Ó le hɛ um idaago ō má ɛgɛ nɛ ucɛlu nyā gē gbo iyi nu ŋma iyē ō kwɔla mɛmla ofu a. N klla leyi yɛ odee néē hi ku cytoplasm nōo gē yɔ ipu ucɛlu a, n klla gáā le má ku eko duuma nōó lɛ iye kwu ɔma ó géē lɛ iyi nu kwu bɔha, cɛɛ eko duuma néē lɛ ɔ ta ipu eŋkpɔ ō kwu nyila kpɔ. Ohigbu ɔdā nɛ ucɛlu nyā ge ya nyā mla aɔdā alɛwa ɔhá, ó gē ya ɔ tɔɔtɛ ku aɔdā oyeeyi ligii ligii ku ɛga néē gē lā a kóō lɔfu je uwa iyē. Eko nɛ um gáā gbɔɔ ō má ɛgɛ nɛ ucɛlu nyā gbaaji lɛ nɛ ɔcɛ i lɔfu jɛyi nu gla ŋ ma, ó gáā le ta um eyī peee ka oyeeyi i wa acigili lɛ a anca ŋ.

 Ipu ihayi ɔmpa ku um ō nwu lɛyikwu ɛcí ipu inɔkpa a, n gáā lɛ aɔdā alɛwa má nōo mafu ka Ɔwɔico yɔ ɔkwɔɔkwɛyi. Eko nɛ alɔ gáā klɔcɛ lɛyikwu ɔkpiye ku ɔlɛɛcɛ, alɔ nwu ɛgɛ nɛ ɔkɛkɛ ku alɔ gē ta aiyikabɔ ku alɔ abɔ kéē lɔfu ceba klla nadaa gla. Ɔwɛ nɛ icɛbɛ a kwu bɔha mɛmla ikpokwu a, mɛmla ɛgɛ nɛ ɛjɛɛji odee a gē yuklɔ tɔha a wɛ ɔdā ohidaago nɛhi. Ocabɔ mafu, odee nōo lɛbɛɛka ɔŋgba a lɛ icɛbɛ éyi nōo yɔ ɔkɛkɛ ku alɔ a bɔha mɛmla ikpokwu nōo yɔ aiyikabɔ ɔmpa ku alɔ a. Odee nōo lɛbɛɛka ɔŋgba nyā le kɔ ɛpa, nōo ya kóō tɔɔtɛ lɛ ɔhá kóō má ɔwɛ ō yɛ gā ɛgiyi ɔkabɔ ku alɔ, nōo lɔfu ya ku aiyikabɔ a kóō lɔfu ceba gla. Aɔdā nōo lɛbɛɛka ɔŋgba nyā yɔ kwu ɛgiyi ikpokwu ku aiyikabɔ ku alɔ ajaajɛ. Ɔdaŋ kē ya aiyikabɔ ku alɔ lɛ a ŋ, aɔdā nōo lɛbɛɛka ɔŋgba nyā géē hayi kpaakpa, ó klla géē je lɔfu, ó kē géē ya aiyikabɔ ku alɔ i kē gáā yuklɔ lɔhi ŋ. Ó le ta um eyī peee, ka ɔcɛ nōo ya ɔkpiye ku ɔlɛɛcɛ a wɛ ɔcɛ nōo jé odee nɛɛnɛhi.

Uklɔ abɔ ku ɔcɛ nōo ya ɛjɛɛji odee a gbɔɔ ō jɛ um eyī nɛhi fiyɛ, eko nɛ um gáā nwu lɛyikwu ɛgɛ nɛ ɔyi néē ma ɛpɛpɛ gē fu owu lɛ a. Eko nɛ ɔyi a yɔ ipu ɔgɔma ku ɛ́nɛ́ kpɔ ɛ ma, ó gáā cɛgbá ō fu owu ŋ, ohigbu ka ó gē lɛ owu ŋma ɛgiyi ɛ́nɛ́ nu. Ɔɔma ya ɛɛ nɛ ɛkpa ligii nɛ owu cika ō ya anu nōo yɔ ufɔ ku nu a, owu duuma i gáā ya anu eko ɔɔma ɛ ŋ. Amáŋ alaadi ōhī gbɔbu ɛɛ kéē ma ɔyi a, aɔdā nōo lɛbɛɛkɛ ije a géē gáā kla ɛyipu ku ɔdā ɔɔma nōo lɛbɛɛka ɛkpa a. Cɛɛ eko néē lɛ ɔyi a ma nōó lɛ owu aflɛyi ku nu fu, aɔdā ohidaago alɛwa géē gbɔɔ ō ya. Ɔgɔ éyi nōo yɔ ikpɔtu ku ɔyi a géē je gwu, ɛnyā géē ya ku ɔyi kóō gbɔɔ ō pɛ abɔfu gā ipu ufɔ a. Ohigbu aɔdā ɔɔma nōo lɛbɛɛka ije a, ɔdā ɔɔma nōo lɛbɛɛka ɛkpa nōo yɔ ipu ufɔ ku nu a géē le mu boobu mla owu. Boobu ɔɔma, ɔyi a géē lɔfu gbɔɔ ō fu owu abɔyi nu.

N dɔka ō jé ɔcɛ nōo ya ɔdā ohidaago ɛgɛnyā a, ohigbu ɔɔma, n gbɔɔ ō lɛ eko ku um taajɛ ku um klɔcɛ ku Ubáyíbu lɔɔlɔhi. Íne nɛ Ɔwɔico je lɛ ācɛ ku Isrɛlu nōo fiyɛ ihayi ku 3,000 nōo gáā yɛ ɛ ma, nōo géē lɔfu gbo uwa ŋma ōcē a hɛ um idaago nɛhi. Ɔwɔico je íne lɛ ācɛ Isrɛlu ku ɔdaŋ kē gáā gā ipu aci kéē lɛ ɔgɔ bu, ɔdaŋ néē kē le ya mɛ kéē lɛ ajɛ kla ɔ, kē bēē na iyē ku uwa mla eŋkpɔ eko doodu, ó klla kɛla lɛyikwu ō gwu ɔwɛ tu ɔcɛ duuma nōo mafu ka ó lɛ ōcē nɛ ɔcɛ ɔhá lɔfu kpo ŋma ɛgiyi nu gla. (Ulīf. 13:50; 15:11; Obla. 23:13) Ubáyíbu kɛla lɛyikwu aɔdā nyā ɛ, amáŋ ācɛ usayɛnsi gáā jé klɔɔdɔ lɛyikwu ōcē nōo gē yɛ ŋma ɛgiyi ɔcɛ éyi gā ɛgiyi ɔcɛ ɔhá a ihayi ofu ahaapa ce igwo (150) nōo gáā yɛ a. Íne lɛyikwu ikpo ɔnyā ō ce amāŋ aja ō gbo nōo yɔ ipu ɔkpá ku Ulīfayi a, ta ɛjɛɛji éwo ku ācɛ Isrɛlu abɔ kéē lɛ ogbotu ŋma ōcē. (Ulīf. 12:1-6; 15:16-24) N gáā lɛ ɛlā ŋmɛyi ku ɔcɛ nōo ya ɛjɛɛji odee nyā je íne lɛ ācɛ Isrɛlu, ohigbu ka ó lɛ ɛlá wu ogbotu ku uwa, ka ó klla gē hɔhā ce ācɛ nōo lɛyitaajɛ lɛ aíne ku nu nyā a. N gáā kpɔtuce ku Ubáyíbu wɛ ɛlā ku Ɔwɔico, amáŋ eko ɔɔma n jé iye ku Ɔwɔico ɛ ŋ.

Eko nɛ um yɔ inɔkpa nɛhi yɔ i klɔcɛ ō wɛ Idɔkitɔ kpɔ ɛ ma, n gáā lɛ ɔyipɔnɔnya éyi má, iye ku nu wɛ u Lydie, n gbɔɔ ō yihɔtu nu nɛhi. Ipu ihayi ku 1965 alɔ kwu iyi alɔ u lɛ eko nɛ um yɔ inɔkpa kpɔ ɛ ma. Ipu ihayi ku 1971, ami mla u Lydie lɛ ayi ɛta ku alɔ ma ɛ ŋma ipu ayi ɛhiili nɛ alɔ lɛ babanya a. Lydie humayi wɛ ɔcɛ ō ta um abɔ nɛhi ipu uklɔ ku um ō wɛ idɔkitɔ mla ipu apɔlɛ ku alɔ.

N yuklɔ ipu inɛci ihayi ɛta ɛɛ nɛ um gáā lɛ ɛga ō je ɛcí lá ku abɔyi um a. Ó gboji lɛ a ŋ, ɔba mla ɔnyā nōo lɛ iyi uwa ɛpɛpɛ nɛ alɔ kɛla lɛyikwu uwa gáā yɛ ɛ ma, wa ɛga nɛ um gē je ɛcí lá a o ya ɛɛ ku um je ɛcí lá lɛ uwa. N dɔka ō ta ɛdɔ ɛci nɛ ɔba a cika ō gwa  taajɛ lɛ ɔ, ɛɛ nɛ ɔnyā nu gáā da um kahinii: “Kōōcō idɔkitɔ, ka ó hii wɛ ɛcí nōo lɛ oyi ipu nu nóó.” N le hidaago anu n da ɔ ɔka kahinii: “Eheee? Ohigbu ɔdi?” Ó ta um ohi kahinii: “Ohigbu ku alɔ wɛ Ācɛ Ocijali Ku Ujehofa.” Ń po ɔdā duuma lɛyikwu Ācɛ Ocijali ku Ujehofa jejee amāŋ aɔdā néē gē nwu lɛyikwu oyi a ŋ. Ɔnyā a gáā je Ubáyíbu ku nu wɛɛcɛ anu ó gáā mafu gā um ŋma ipu Ubáyíbu, ɔdā nōo ya ɛɛ néē miya kē gáā bēē miyɛ oyi ŋ ma. (Ācot. 15:28, 29) Anu nɛ anu mɛmla ɔba nu gáā gbɔɔ ō mafu gā um ɔdā nɛ Ajɔɔcɛ ku Ɔwɔico géē ya lɛ alɔ, ó géē ya ku owe, ōcē mɛmla ikwū ka ó hii yɔ gɛ ŋ. (Mafú 21:3, 4) N kɛla mla ɔtu caca da uwa kahinii: “A yɔ i da um lɛyikwu ɔdā nɛ um humayi leyice ku nu ŋmiifi nɛ um wɛ ɔyipɛ nɛŋcɛ́ a! N kwu piya idɔkitɔ o ya ɛɛ cɛɛ ku um ya ku ācɛ kē hii bēē má owe gɛ ŋ.” Ɔka ō ka a lɛ um ɔnyɛ nɛhi jaa gbeeko nɛ alɔ kóō kɛla gaajɛ awa éyi ce. Eko nɛ ɔba mla ɔnyā a gáā nyɛɛ a, ŋma ipiipu ɔtu ku um n kóō dɔka ō gā icɔɔci ku Catholic gɛ ŋ. N klla gáā le nwu ku ɔcɛ nōo ya ɛjɛɛji odee nɛ um humayi nwu lɛyikwu ɔ a lɛ ɛnɛɛnɛ iye éyi néē gē hi ku Ujehofa a!

N má ɔba mla ɔnyā nyā nōo lɛ iyi uwa ɛpɛpɛ a ɛga nɛ um gē je ɛcí lá a igbo ɛta, eko duuma nɛ alɔ kē má alɔ gē kɛla fiyɛ awa éyi. N gáā lɛ uwa higwu kéē wa ɔlɛ um o ya ɛɛ cɛɛ ku alɔ lɛ ɛga ō kɛla lɛyikwu Ubáyíbu fiyɛ. Naana nɛ ɔnyā um Lydie cɛ ka anuɔ géē ba alɔ iyē ipu oklɔcɛ a, ó cɛ ō cɛ ku aɔdā ōhī néē gē nwu alɔ ipu icɔɔci ku Catholic a i wɛ aɛlā ɔkwɛyi ŋ. Ohigbu ɛnyā, n gáā lɛ ufada éyi ku Catholic higwu wa ɔlɛ alɔ. Alɔ taafu lɛyikwu aɛlā nɛ aicɔɔci gē nwu a jaa gā ipu ɔtu, Ubáyíbu foofunu nɛ alɔ kē bi taafu nyā a. Ɔka ō ka ku alɔ ɔɔma gáā lɛ ɔ ta ɔnyā um eyī peee ku Ācɛ Ocijali ku Ujehofa gē nwu ɛlā ɔkwɛyi a. Oŋma ɔɔma, ihɔtu nɛ alɔ ɛplɛɛpa lɛ lɛ Ujehofa a gáā gbɔɔ ō lɔfu fiyɛ jaa gbeeko nɛ alɔ ɛplɛɛpa gáā lɛ ubatisim ya ipu ihayi ku 1974.

Ɔdā nɛ um nwu lɛyikwu ɔdā nɛ Ɔwɔico bi ɔtu lɛyikwu alɛɛcɛ a, ya ku ɔdā ɔhá kóō kwu piya ɔdā nōo cɛgbá gā um fiyɛ duu ipu oyeeyi ku um. Ami mɛmla ɔnyā um kwu ɛ̄gbā ō gba ku Ujehofa i ta ɔdā aflɛyi ipu oyeeyi ku alɔ. Alɔ gáā lɛ ɔtu ku alɔ ya ekponu ku alɔ géē bi ayi ku ɔlɛ alɔ jɛ ɔwɛ nɛ Ubáyíbu mafu a. Alɔ nwu ayipɛ ɔlɛ alɔ kéē yihɔtu ku Ɔwɔico mɛmla ācɛ, ɛnyā kē ya ku apɔlɛ ku alɔ kóō tubla iyi alɔ ajaajɛ.—Umát. 22:37-39.

Ɔdaŋ ku um yɔ i gbɛla lɛyikwu aɔdā nōo ya igbihi a, ami mɛmla ɔnyā um gē yɛhɛ lɛyikwu ɛgɛ nōo cɛtɔha ku alɔ ō ya ōmiya lɛ abɔ kwu ayipɛ ɔlɛ alɔ lɛ a. É jé ku ɛlā ku Ujisɔsi nōo kahinii: “Aá kóō yá ka, ‘Īī’ kú aá kóō wɛ ‘Īī’ ɔkwɛ̄yi. Ká ‘Ehée’ kú aá kóō kē wɛ ‘Ehée’ ɔkwɛ̄yi” anu wɛ íne nɛ alɔ je kwaajɛ ɔlɛ alɔ a. (Umát. 5:37) Ocabɔ mafu, ɔyi alɔ nōo ya ɔnyakwɔcɛ fiyɛ duu a wɛ ihayi igwo ahaapa (17), ɔnyā um i gē cɛ lɛ ɔ kóō gɛɛcɛ mla ígwu ku aɛdrɔ  ōhī ŋ. Ɔcɛnya éyi ŋma ígwu ɔɔma gáā da ɔyi alɔ ɔɔma kahinii: “Ɔdaŋ ku ɛ́nɛ́ uwɔ i gáā cɛ gā uwɔ nyɔ ŋ, nyɔ gáā le da upapa ku uwɔ mɛ ŋ!” Amáŋ ɔyi alɔ ta ɔ ohi kahinii: “Ɔɔma wɛ ɔdā ekponu nōó wɛ kpɔ ɛ ma nɛ. Uwa ɛplɛɛpa gē lɛ ocɛtɔha eko doodu.” Ku ɔkwɛyi a, ayipɛ ɔlɛ alɔ nōo wɛ ɛhili a má ku alɔ gē lɛ ocɛtɔha ō bi aukɔ́ ku Ubáyíbu le yuklɔ. Alɔ ta Ujehofa ahinya nɛhi ka icɛ ɛyinɛhi ku ācɛ ŋma apɔlɛ ku alɔ yɔ i gba ɔ ɛ̄gbā.

Naana nɛ ɔkwɛyi nɛ um nwu a lɛ ɔdā nɛ um cika ō je ta aflɛyi ipu oyeeyi ku um a piyabɔ ɛ ma, n dɔka ō bi ɔdā nɛ um nwu ō wɛ idɔkitɔ a le ta ācɛ ɔlɛ Ɔwɔico abɔ kpɔ. Ohigbu ɛnyā, n gáā le iyi um fu tɛɛcɛ ō yuklɔ ku idɔkitɔ ipu Ubɛtɛlu nōo yɔ u Paris, igbihaajɛ a, n kē yuklɔ ipu Ubɛtɛlu ɛpɛpɛ néē nwula ipu Louviers a. Ó hile ligii kóō gaajɛ ihayi ofu ɛpa ce igwo (50) nɛ um humayi yuklɔ ipu Ubɛtɛlu ŋma eko teeko ɛ. Ŋma ipu ɛjɛɛji ihayi nyā, n gáā lɛ ɛnɛɛnɛ oklobiya mɛmla ancɛnya lɛ ipu ɔtahɛ ku ācɛ nōo i yuklɔ ipu Ubɛtɛlu a, ōhī ku uwa kē yɔ ipu ihayi ofu ɛnɛ ce igwo ku uwa babanya. Ɛ̄cī éyi n klla jɔɔnyɛ ɔdā ohidaago éyi, eko nɛ um gáā lɛ ɔcɛ éyi nōo wa gáā yuklɔ ipu Ubɛtɛlu ɛpɛpɛ a má. Alɔ ɛplɛɛpa gáā le má, ka ami wɛ idɔkitɔ nōo kwu ɛ́nɛ́ nu ɔma eko nɛ ɛ́nɛ́ nu gáā ma ɔ a ipu ihayi ofu nōo gáā yɛ a!

Abɔ eko yɔ i nyɔ a, ihɔtu nɛ um lɛ lɛ Ujehofa a yɔ i lɔfu tōōtɔ̄ɔ̄ abɔ um yɔ i má ɛgɛ nɛ ó yɔ i gbo ācɛ ɔlɛ nu, klla yɔ i ma ɔwɛ fu lɛ uwa o bu ipu ɔwa ku nu a. Ɛpleeko ku ihayi ku 1980 a, Ígwu Nōo Gē Leyi Kwu Ɔwa Ku Alɔ a gáā lɛ ōmiya éyi kwaajɛ ipu éwo ku United States. É lɛ ōmiya nyā kwaajɛ o ya ɛɛ kóō ta aidɔkitɔ abɔ mɛmla ācɛ nōo gē yuklɔ ɛcí, o ya ɛɛ cɛɛ kéē jɛyi ɔdā nōo ya ɛɛ nɛ Ācɛ Ocijali ku Ujehofa gē miya kē gáā bēē miyɛ oyi ŋ ma.

Anu ipu ihayi ku 1988 a, Ígwu Nōo Gē Leyi Kwu Ɔwa Ku Alɔ gáā lɛ aya éyi kwaajɛ ipu Ubɛtɛlu néē gē hi ku Hospital Information Services a. Gbɔbu a, Hospital Information Services nyā gē leyi kwu Hospital Liaison Committees (HLC) néē le kwaajɛ ipu United States, nōo gē ta ayinɛ alɔ abɔ kéē dɔka aidɔkitɔ nōo géē cɛtɔha mla ōmiya ku uwa lɛyikwu oyi néē gē miyɛ ŋ ma. Eko néē gáā lɛ u Hospital Liaison Committees nyā kwaajɛ ipu ɛjɛɛji éwo a, é gáā lɛ aya nyā kwaajɛ ipu France duu. Ó hɛ um idaago nɛhi ō má ɛgɛ nɛ ɔwa ku Ujehofa o bu ipu ihɔtu gē je otabɔ lɛ ayinɛ alɔ nɔnyilɔ mla ayinɛ alɔ nɔnya nōo yɔ i doōcē eko néē cɛgbá otabɔ a!

Ō wɛ idɔkitɔ wɛ ɔdā aflɛyi nōo he um ɔtu ō ya a. Amáŋ abɔ um gáā gbɛla lɛyikwu ɔdā nōo cɛgbá gā um fiyɛ duu a, n gáā le má ka ó cɛgbá nɛhi ō ta ācɛ abɔ kéē wa gáā jé Ujehofa nōo wɛ Ɔwɔico nōo je oyeeyi lɛ alɔ a, o ya ɛɛ cɛɛ kéē gba ɔ ɛ̄gbā, ɛnyā foofunu gáā ta uwa abɔ kéē lɔfu iyē a. Eko nɛ um lɛ uklɔ ya kwɛyi a, ami mɛmla ɔnyā um kwu piya ācɛ ō gbɔbu ɔna ō ta eko doodu, alɔ kē i bi awa alɛwa ipu ɔya doodu le tɔɔna lɛyikwu ɔkoolɔhi ku Ajɔɔcɛ a. Jaa gbo babanya, alɔ gē ya ɔdā nɛ alɔ ya gla mla ɛjɛɛji ɔfu ku alɔ ipu uklɔ nōo gē nya oyeeyi ku ācɛ ta nyā.

N kē i ya ɔdā nɛ um ya gla duu o ya ɛɛ ku um yɔ i ta ācɛ nōo yɔ i doōcē a abɔ gla kpɔ ɛ. Amáŋ n gáā le má, ku idɔkitɔ nōo kóō jé odee fiyɛ duu a i lɔfu ō nya ācɛ ta ŋma ɛjɛɛji ōcē amāŋ ci uwa ŋma ō kwū ŋ. Ohigbu ɛnyā, n yɔ i leyice eko nɛ ɔnɔ, ōcē, mɛmla ikwū i gáā yɔ gɛ ŋ. Ipu ɛcɛ ɛyipɛ ɔɔma nōó gboji ō wa gɛ ŋ ma, n géē lɛ ɛga ō yɔ i nwu ɛlā piyoo lɛyikwu aɔdā nɛ Ɔwɔico ya, mɛmla ɔwɛ ohidaago nɛ ó bi le ya ɔkpiye ku ɔlɛɛcɛ lɛ a. Ɔdā nɛ um humayi leyice ku nu eko nɛ um wɛ ɔyipɛ nɛŋcɛ́ a géē ya jila ɔkwɔɔkwɛyi, ó gáā gboji gɛ ŋ. N kpɔtuce lɔfu lɔfu ku aɔdā nōo lɔhi fiyɛ duu a géē wa ɛcɔbu!