1. Ịyẹ ọmwụ ọyẹyẹ ọlẹpwụ nya ịBayịbụụ à tị́ dahị ụbwọ nyọka jẹ́?

ẸLỊYẸ à tị́ ka họ ta angịnyị nya iJihova lụka o-kpii? Ahị ka jẹ́-ẹ ye ọwẹwẹ nya ịtọ ẹla ọwẹ. Ọmwụ ọyẹyẹ ịlẹpwụ nya ịBayịbụụ dahị ụbwọ nyọka jẹ́ ẹla ịkpọnchị ịhyẹ ịlẹ kị ka họ, kị tị ka gu ọhịhị nyahị wuu. Ọmwụ ọyẹyẹ ọhẹ juwa kpangga ọlẹ kọ ya ẹla u-uhye nya ang ọlẹ ká eji ọkpakpa ịhyẹ ịlẹ kị la ọngịrị gụ wuu odehe ka họ. Ọmwụ ọyẹyẹ ọọwa juwa ụ-ụpwụ nya ịDanẹlụ egbeju 11. Ọ chabwọ nya ịdịrịhụ imiiye ịlẹ kị ka mwẹla tawụlẹ. Ọ wụrụ ịdịrịhụ ịịwa nya adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii. Ụpa lụmẹ-lụmẹ nya ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ họ jịra lẹ, lẹ ahị dahịhile nyori ụpa ohihi nyamwụ ka họ jịra ịnyịnyị.

2. Jaabwọ ká ụpwụ nya Ọmwụ Ọdada 3:15, Ọwụrụụ-wụrụ 11:7 bala 12:17 mẹjẹ, ẹlịyẹ ahị tị́ ka kpịtịya ụka kahị juwa jẹ́ ang u-uhye nya ọmwụ ọyẹyẹ nya ịDanẹlụ?

² Kori kahị ka jẹ́ etu nya ọmwụ ọyẹyẹ ọlụpwụ nya ịDanẹlụ egbeju 11 aalẹ, ahị baba nyọka kpịtịya nyori o ya ẹla rụ́ ịdịrịhụ lee eji ọkpakpa ịlẹ kị la ang ka họ bala anchẹ nya Ohe Oluhye ịnyị. Anchẹ nya Ohe Oluhye la pyịnyẹng kori ká chwaa ka pwoku iru nya angịnyị ilodehe ọlẹ. Lẹ, ịyẹ tị́ du ká eji ọkpakpa kaa jahị daa ịwa dachichi? Chajị ang ookpokpo ọlẹ ká Olegu Onyobyi bala odehe nyamwụ wẹẹ ku ri ọ-ka ta angịlẹ wuu kị kaa họ ụkụrwọ ha iJihova bala iJisọsị ayịreji. (Wa Ọmwụ Ọdada 3:15 bala Ọwụrụụ-wụrụ 11:7; 12:17.) Datị hi ọọwa, ọmwụ ọyẹyẹ ọlụpwụ nya ịDanẹlụ ka pwoku ọmwụ ọyẹyẹ ịkịla ịlẹpwụ nya Omyi Ẹla nya Ohe Oluhye pyii. Nyọka ya ẹlịlẹhị, áhị ka jẹ́-ẹ jẹ́ etu nya ọmwụ ọyẹyẹ ọlụpwụ nya ịDanẹlụ, la ọ-chwọọ ka pwoku ụpa ịkịla nya Ụpwụ Ịgọgọ ka, lẹ ka.

3. Ẹlịyẹ ahị tị́ ka kụ ẹhị yẹ a-ang ọjẹ́jẹ ọlẹ bala ọlẹ kọ bọọ ba?

 ³ Lẹ, ahị ka kụ ẹhị yẹ ụpwụ nya ịDanẹlụ 11:25-39. Ahị ka yẹ angịlẹ ká adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii ri bwu ẹka nya 1870 ka 1991. Ahị ka myịmyị-ị̀ yẹ ang odudu kọ baba nyọka yẹ abwọlẹ kahị kaa wo etu nya ụpa ọhẹ nya ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ da. Ẹ-ẹpwụ nya ang ọjẹ́jẹ ọ-ba ọlẹ ba, ahị ka ya ẹla u-uhye nya ụpwụ nya ịDanẹlụ 11:40–12:1. Ịnyịnyị, ahị ka yẹ ọ-nwụhọ ọlẹ kọ ji ẹ-ẹga nya abwọlẹ kahị kaa wo etu nya ẹla ọlẹ ká ụpa nya ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ mẹjẹ u-uhye nya ụka o-bwu ẹka nya 1991 gbee ka pwụ ẹwụ nya Amagẹdọn. Jaabwọ ká wẹẹ wụla ang ọjẹ́jẹ imiiye ịwẹ yẹ, ọ ka dụbwọ kori ká kụ ẹhị yẹ ẹga ọlẹ kọ ri, “Ịdịrịhụ ịlẹ Kịị Myị Awụlẹ ka Lụka Ohyẹẹkpẹ nya Odehe.” Họhẹ-họhẹ, ahị tị baba nyọka jẹ́ angịlẹ ká ịdịrịhụ imiiye ịwẹ ri.

4. Ang ịta iyina à tị́ ka dahị ụbwọ nyọka jẹ́ angịlẹ ká adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii ri?

⁴ Ene-ene, “adịrahụ nya oye ẹtẹ” ri ẹnyị ọlẹ kị ya ha ọngọkpeji ọlọpyị ọlẹ kọ ji ka oye ẹtẹ nya Isirẹlụ. “Adịrahụ nya oye edii” tị ri ẹnyị ọlẹ kị ya ha ọngọkpeji ọlọpyị ọlẹ kọ ji ka oye edii nya Isirẹlụ. Ịyẹ tị́ du kahị ya ịnyị? Chajị olegu-ẹrụ ọlẹ kọ myị ẹrụ ọwẹ ju ịDanẹlụ yẹkẹẹ: “M warị nyọka họ ka ka jẹ ang ọlẹ kọ ka họ ẹ-ẹga nya angịnyị nyang [angịnyị nya Ohe Oluhye] ị-ịlahị.” (Dan. 10:14) Ẹpwụma nya Isirẹlụ ri angịnyị nya Ohe Oluhye gbee ka pwụ ịPẹntịkọsị ọla ẹka iwo ịta kụrụ ịta nyọlẹ kị ma ịKịrayịsị kpá. Ma, bwu ụka ọwẹ kịlahị, iJihova mẹjẹ nyori angịjụgbẹyị nya iJisọsị nyị ri angịnyị nyọwa. Lẹ, iru nya ọmwụ ọyẹyẹ ịlụpwụ nya ịDanẹlụ egbeju 11 ya ẹla u-uhye nya angịjụgbẹyị nya iJisọsị ịnyị, ẹ-ẹpwụma nya Isirẹlụ ka. (Ụkụr. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Ịnyịnyị, angịkpeji ịlẹ kị ku ọmwakpa nya adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii kaa yẹda bwu ụka ka ụka. Ọ tị lịnyị odu lẹ, alegbeju ịwẹ wuu la ịngịhyẹ ịlẹ kị me awụlẹ. Ọhọhẹ, ịdịrịhụ ịwẹ kaa kpeji ọ-ọpyị ọlẹ ká angịnyị nya Ohe Oluhye lụmẹ-lụmẹ kụ lee ọ-dọmwụ taa pyịpyị. Oheeye, abwọlẹ kị kaa kpa angịnyị nya Ohe Oluhye mẹjẹ nyori, iJihova Ohe nyịlẹhi wáa ẹjẹ. Ọhata, ịdịrịhụ imiiye ịwẹ kaa ju ọngịrị ju.

5. Adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii ji bwu ẹka 100 ka ẹka nya 1870? Ịyẹ tị́ du?

⁵ Ụka nya oyi oheeye nyọlẹ kị ma ịKịrayịsị kpá, Angịnyị nya ịKịrayịsị nya ọnọọkịla dọmwụ nyọka jụ wẹ ẹpwụ nya ọjịra-jịra nya Angịnyị nya ịKịrayịsị nyịlẹhị gụ ọwọwa. Ọọwa lẹ, ị juwa mẹ ẹla nya ịgba ọgbagba nya ọnọọkịla jẹ bala o-juwa tụ́ ẹlịlẹhị ịlẹ kị juwa o-Omyi Ẹla nya Ohe Oluhye kpịbaa lẹlẹ. Bwu ụka ọwẹ gbee ka pwụ oyi iwo kụrụ ihikichu nyọlẹ kị ma ịKịrayịsị kpá, Ohe Oluhye á la ogu ọhẹ odehe ka. Angịnyị nya ịKịrayịsị nya ọnọọkịla pyẹ lala ịyịịwọ ịlẹrụ. Chajị nyọọwa lẹ, o lujwo nyọka jẹ́ angịlẹ kị ri Angịnyị nya ịKịrayịsị nyịlẹhị. (Mat. 13:36-43) Ịyẹ tị́ du kọ baba nyọka jẹ́ ẹlẹwẹ? Chajị ọ mẹjẹ nyori adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii á ka jẹ́-ẹ ri ịdịrịhụ lee eji ọkpakpa ịlẹ kị ji ẹ-ẹpwarịrị nya ẹka 100 bala ẹka nya 1870 ka. Ogu nya angịnyị nya Ohe Oluhye ọlẹlẹhẹ á ji kpụ ị ka tụ́ pyịpyị ka. * Ma, ụka ká ẹka 1870 chịpwụrụ bwaa, adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii hyehe myịmyị. Ịyẹ tị́ du kọ lịnyị?

6. Ụka oyina angịnyị nya Ohe Oluhye à tị́ dọmwụ nyọka tụguru lala ogu myịmyị? Dọọ wụlẹ wẹẹ.

 ⁶ Bwu ẹka nya 1870 kịlahị, angịnyị nya Ohe Oluhye dọmwụ nyọka tụguru lala ogu. Ẹka ọwẹ, Charles T. Russell bala angịkịla nyamwụ à dọmwụ nyọka jẹ́ ịBayịbụụ lawụlẹ lẹ. Ọọnahị Russell bala angịnyị nyamwụ ku ọmwakpa nya ọngọ myị ẹrụ ọlẹ kọ “nwụla ẹga nọ” ene ká Ịpyị-Adịrahụ nya ịKịrayịsị ka yeji. (Mal. 3:1) Ogu ọhẹ ji ọlẹ ká angịnyị ịlụwa kaa gbịgba ha iJihova ụ-ụgbẹyị ọlam myịmyị lẹ! Eji ọkpakpa ọhẹ ji ụka ọwẹ kọ ka la ịngịhyẹ ka họ bala angịnyị nya Ohe Oluhye? Ahị yẹ wẹẹ.

7. Oowo à tị́ ri adịrahụ nya oye edii gbee ka pwụ Ẹwụ Ọhọhẹ nya Odehe Wuu?

⁷ La ẹka nya 1870, Britain à kaa kpeji ẹ-ẹga lụmẹ-lụmẹ gụ ẹpwụma ịkịla wuu bala ọ-la alẹwụ ịlẹ kị la ọngịrị gụgụ wuu ịnyịnyị lẹ. Ọmwụ ọyẹyẹ nya ịDanẹlụ ya ẹla rụ́ achụ ochiche ọhẹ ọlẹ kọ kụrụ achụ ịta ịkịla. Achụ ochiche ọọwa ku ọmwakpa nya Britain, achụ ịta ịkịla tị ku ọmwakpa nya France, Spain, bala Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Britain à ri adịrahụ nya oye edii ọọwa gbee ka pwụ ụka nya Ẹwụ Ọhọhẹ nya Odehe Wuu lẹ. Lụka ọwẹ-ọwẹ ịnyịnyị, United States à ri ẹpwụma ọlẹ kọ kpụdụ gụgụ wuu odehe lẹ, ọ tị kaa họ ụkụrwọ bala Britain yẹẹyẹẹ ịnyịnyị.

8. Oowo à tị́ ri adịrahụ nya oye edii lụka ohyẹẹkpẹ nya odehe ọlẹ?

⁸ Ụka nya Ẹwụ Ọhọhẹ nya Odehe wuu, United States bala Britain yẹjula awụlẹ ma uya, du kị la ọngịrị yẹẹyẹẹ. Ụka ọwẹ, Britain bala United States kaa họ ụkụrwọ lawụlẹ. Ọọwa lẹ, ịwa ẹpwụma imimiiye ịwẹ à ri ẹpwụma ịlẹ kị la ọngịrị gụgụ wuu odehe lẹlẹ. ỊDanẹlụ yẹ ọmwụ nyori, adịrahụ ọwẹ nyị “ngịrakpii tụ iru nya angịdẹwụ dala awụlẹ.”  (Dan. 11:25) Ụka nya ahyẹẹnụ ohyẹẹkpẹ ọlẹ wuu, Britain bala United States à ri adịrahụ nya oye edii lẹ. * Ma, oowo à tị́ ri adịrahụ nya oye ẹtẹ?

9. Ụka oyina adịrahụ nya oye ẹtẹ à tị́ hyehe myịmyị? Ányị ẹla ọla ịDanẹlụ 11:25 à tị́ họ jịra?

⁹ La 1871, ko ri ẹka ọlẹ ká Russell bala angịkịla nyamwụ dọmwụ nyọka jẹ́ ịBayịbụụ lawụlẹ, adịrahụ nya oye ẹtẹ hyehe myịmyị. Ẹ-ẹpwụ nya ẹka ọwẹ, Otto von Bismarck tụ́ ẹga lụmẹ-lụmẹ ju awụlẹ. Ọọwa lẹ, ẹga ịwẹ à ri ẹpwụma nya Germany ọlẹ kọ la ọngịrị yẹẹyẹẹ lẹlẹ. Wilhelm I à ri adịrahụ ọhọhẹ nya ẹpwụma onyeewe ọwẹ lẹ, ọ tị chụ Bismarck nyọka ri olegbeju nya eji ọkpakpa ọọwa. * Nyọlẹ kọ nọ chẹẹ, Germany dọmwụ nyọka kpeji ẹ-ẹpwụma ịhyẹ Africa bala Pacific Ocean. Ọ myị́myị́ maga nyọka la ọngịrị gụ Britain. ỊBayịbụụ yẹkẹẹ: “Ọ ka ngịra ọngịrị bala ọkịlẹtụ nyamwụ kpii jahị da adịrahụ nya oye edii la iru nya alẹwụ. Adịrahụ nya oye edii tịtị ka nwụla ịlọmwụ nọ gbe ẹwụ la alẹwụ ịlẹ kị ju iru kịlaa-kịla bala ọ-la ọngịrị ịnyịnyị. Ọ́ tị ka kụrụ myị́ ka, chajị ị ka me obyi jahị dọọ.” (Dan. 11:25, NW ) Germany tụ́ angịdẹwụ dala awụlẹ gbee kọọ hi pyịnyẹng kọ ka lala Britain. Ụka nya ẹwụ ọhọhẹ nya odehe wuu, Germany kpa angịdẹwụ ịwẹ ma uya ta aluji nyamwụ.

10. Ányị ụpwụ nya ịDanẹlụ 11:25b, 26 à tị́ họ jịra?

¹⁰ ỊDanẹlụ myịmyị yẹ ọmwụ neeji u-uhye nya ẹla ọlẹ kọ ka họ ta Germany bala angịdẹwụ ịlẹ kọ tụ́ dala awụlẹ. Ọmwụ ọyẹyẹ ọọwa ya nyori adịrahụ nya oye ẹtẹ nyị́ ka “kụrụ myị ka.” Ịyẹ tị́ du? “Chajị ị ka me obyi jahị dọọ. Angịlẹ kị kaa ri ang oriri nyamwụ mịlẹ-mịlẹ à ka kpa ayịreji ọtata wọọ lẹ.” (Dan. 11:25b, 26a, NW ) Ụka nya ahyẹẹnụ nya ịDanẹlụ, angịlẹ kị kaa ri ‘ang oriri nya adịrahụ’ ri alegbeju ịlẹ kị kaa “wẹ ịlahị nya adịrahụ” kaka họ ụkụrwọ họọ. (Dan. 1:5) Oowo ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ à tị́ wẹẹ ya ẹla rụ́ ẹ-ẹgẹwẹ? Ọ wẹẹ ya ẹla rụ́ alegbeju ịgbẹgbịlẹ ịla eji ọkpakpa nya Germany, tụ́ alegbeju ịgbahị nya alẹwụ bala angị kaa jwaa irya ịlẹ kị ji ekpeleji nya adịrahụ. Ẹla ọlẹ ká angịịwa họ du kọ chịkpẹẹ kpụ ị jẹ́ pwọ adịrahụ ọmwụ cheji hi okoji ahụrụ nyamwụ. * Ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ á ya ẹla nya eji ọkaka nya eji ọkpakpa ọwẹ neeji kem ka, ma o ya jaabwọ ká ocheju nya ẹwụ ọwẹ ka la ha adịrahụ nya oye edii ịnyịnyị. O ya ẹla u-uhye nya adịrahụ nya oye ẹtẹ yẹkẹẹ: “Ị ka kụrụ angịdẹwụ nyamwụ. Ị ka nwụ iru nyaa.” (Dan. 11:26b) Jaabwọ kị yẹ ọmwụ neeji ene, lụka nya ẹwụ ọhọhẹ nya odehe wuu, “ị kụrụ angịdẹwụ” nya ala Germany, ị “nwụ iru nyaa.” Ẹwụ ọwẹ à ri ọlẹ kị nwụ angịnyị gụ ịkịla ịlẹ kị da wuu ene nya ụka ọwẹ ẹẹ.

11. Ịyẹ adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii à tị́ họ?

¹¹ ỊDanẹlụ 11:27, 28 chabwọ nya ang ịlẹ kị ka họ ene nya Ẹwụ Ọhọhẹ nya Odehe Wuu. O ya nyori adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii nyị ka “hụhụ lawụlẹ . . . kpa ọnọọkịla me ju awụlẹ.” Ọ myịmyị ya nyori adịrahụ nya oye ẹtẹ nyị ka tụ ‘ang-ụdụ ọtụka lụmẹ-lụmẹ’ guru. Ẹla ọwẹ tị họ kpangga ịlẹhị. Germany bala Britain byi awụlẹ nyori ịwa nyị tịtọ nya okpunyi, ma ụka ọlẹ kị dọmwụ nyọka da ẹwụ tawụlẹ la 1914, ọ la gede-gede nyori ọnọọkịla ị me ju awụlẹ lẹ. Lụka nya 1914  ịnyịnyị wẹẹ, Germany à ri ẹpwụma oheeye ọlẹ kọ kpụdụ gụgụ wuu odehe ẹẹ. Nyọka họ ká ẹla ọlụpwụ nya ịDanẹlụ 11:29 bala ụpa ọhọhẹ nya ọgba 30 ka họ jịra tị lẹ, Germany à dẹwụ ta adịrahụ nya oye ẹtẹ lẹlẹ. Ị tị kụrwọọ dachichi.

12. Lụka nya ẹwụ ọhọhẹ nya odehe wuu, ịyẹ adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii à tị́ họ?

¹² Bwu 1914 kịlahị, ịdịrịhụ imiiye kịnyaa la ọ-ma uya ta awụlẹ bala angịnyị nya Ohe Oluhye gụ ọwọwa. Ọ-chụ pwokwita, lụka nya ẹwụ ọhọhẹ nya odehe wuu, eji ọkpakpa nya Germany bala eji ọkpakpa nya Britain tụ anchẹ nya Ohe Oluhye pyịpyị chajị nyọlẹ kị pwa la ọ-dẹwụ. Eji ọkpakpa nya United States tị go aanahị ịlẹ kị wẹẹ kpịlahị nya ẹrụ ọnyịịla ọ-kpa pyẹ ụka ọwẹ ju agba. Ọtụpyịpyị ọwẹ ri ọ-họ jịra nya ọmwụ ọyẹyẹ ọlụpwụ nya Ọwụrụụ-wụrụ 11:7-10.

13. Ị-ịlahị nya ẹka nya 1930 bala ụka nya ẹwụ oheeye nya odehe wuu, ẹlịyẹ adịrahụ nya oye ẹtẹ à tị́ họ?

¹³ Ị-ịlahị nya ẹka nya 1930 bala ụka nya ẹwụ oheeye nya odehe wuu, adịrahụ nya oye ẹtẹ gba mịla angịnyị nya Ohe Oluhye la ọ-jẹ́ ahyẹẹrwẹrwa ka. Ụka ká ịpatị nya Nazi dọmwụ nyọka kpeji ịị Germany, Hitler bala alabẹkpẹ nyamwụ hile ụkụrwọ nya angịnyị nya Ohe Oluhye. Adịrahụ nya oye ẹtẹ nwụ angịnyị nya iJihova lala 1,500 bala o-wu ụnọ ịmanyị tị́ nyaa ju agba. ỊDanẹlụ yẹ ọmwụ u-uhye nya ẹla ịwẹ. Adịrahụ nya oye ẹtẹ ‘chị ube ịgọgọ ịrị’ bala ‘ọ-tụ iya ọkịlaakịla ọlẹnụ myị ẹnụ ku’ bwula o-hu angịnyị nya Ohe Oluhye abwọ la o-ya ẹrụ ọnyịịla ị-ịlahị nya alụma. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler kọ ri olegbeju dọmwụ nwà iro nyori ọwa nyị ka nwụ angịnyị nya Ohe Oluhye wuu ịị Germany.

14. Oowo à tị́ wẹ ka ri adịrahụ nya oye ẹtẹ nyọlẹ kị dẹwụ oheeye nya odehe wuu kpá? Dọọ wụlẹ wẹẹ.

¹⁴ Nyọlẹ kị dẹwụ oheeye nya odehe wuu kpá, Soviet Union wẹ ka ri adịrahụ nya oye ẹtẹ. Ọ dọmwụ nyọka kpeji u-uhye nya ẹga lụmẹ-lụmẹ ịlẹ kị ri ịnya Germany ene-ene. Angịlẹ wuu kị hu ịgba ọgbagba ha Ohe nyịlẹhị kụ ịlahị nya ihi nya eji ọkpakpa ojuju, Soviet Union taa pyịpyị, jaabwọ ká eji ọkpakpa nya Nazi kaa kpa angịnyị lụbwọ ọngịrị ịnyịnyị.

15. Ịyẹ adịrahụ nya oye ẹtẹ à tị́ họ nyọlẹ ká Ẹwụ Oheeye nya Odehe wuu myị́ kpá?

¹⁵ Nyọlẹ ká Ẹwụ Oheeye nya Odehe wuu myị́ kpá bwaa, adịrahụ nya oye ẹtẹ onyeewe, kọ ri Soviet Union bala angị chẹkpẹ jwoo dọmwụ nyọka tụ angịnyị nya Ohe Oluhye pyịpyị ịnyịnyị. Ụpwụ nya Ọwụrụụ-wụrụ 12:15-17 chụ ọtụpyịpyị nya angịnyị nya Ohe Oluhye ka pwoku “ihu.” Jaabwọ ká ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ ya, adịrahụ nya oye ẹtẹ hile ụkụrwọ nya ẹrụ ọnyịịla ọ-kpa pyẹ bala o-ku ụnọ ịmanyị tị́ nya angịnyị nya iJihova rụ ka Siberia. Lẹ, mwuuji ká ahyẹẹnụ ihyẹẹkpẹ dọmwụ, adịrahụ nya oye ẹtẹ kịnyaa la ọ-tụ angịnyị nya Ohe Oluhye pyịpyị gụ ọwọwa, ma ọ́ jẹ́ hwaa abwọ hi ụkụrwọ nyaa ẹnẹnẹhẹ lẹka. *

16. Ányị Soviet Union à tị́ họ ẹla ọlụpwụ nya ịDanẹlụ 11:37-39 jịra?

¹⁶ Wa ịDanẹlụ 11:37-39. Nyọka họ ká ọmwụ ọyẹyẹ ọọwa ka họ jịra, adịrahụ nya oye ẹtẹ “ka yẹhị da ijiga ịlẹ ká adamwụ igogo anyị kaa kpụ́ [Ohe nya adamwụ anyị, NW ] . . . bwee.” Soviet Union tịtọ kọ ka ta ịgba ọgbagba ayịreji wuu, lẹ ọ maga nyọka ye ọngịrị nyaa hyaa. Nyọka jụ ẹla ọọwa họ, la 1918 Soviet Union da ehile nyori nyị ka mẹ ang jẹ  e-ebe-apwụ nyori Ohe nyị́ ji kaka lẹ. Ányị adịrahụ nya oye ẹtẹ ọwẹ a tí bwu “kpụ eteji ha ojiga o-gbe epweji”? Soviet Union bịrị ukuku nya okpoko u-uhye nyọka la alẹwụ bala ọ-ka họ ang abwọ nya ẹwụ ịtụka-ịtụka chajị nyọka ju ịlọmwụ ọngịrị. Adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii wẹ ka la ang abwọ nya ẹwụ ịnyịịngịrị ịlẹ kị ka jẹ́-ẹ kpa nwụ ụnọ uku-uku nya angịnyị myị́!

17. Ịyẹ à tị́ ri “ang-ibyi ọtụka” ọlẹ kọ kaa ju ọmwụ nya ayịreji?

¹⁷ Adịrahụ nya oye ẹtẹ họ ụkụrwọ bala adịrahụ nya oye edii ụ-ụgbẹyị ọkpọnchị ọhẹ. Ị “ya ang-ibyi ọtụka” ọlẹ kọ kaa ju ọmwụ nya ayịreji yeji. (Dan. 11:31) “Ang-ibyi” ọọwa à ri United Nations lẹ.

18. Ịyẹ tị́ du kị wụrụ United Nations nya “ang-ibyi”?

¹⁸ Ị wụrụ United Nations nya “ang-ibyi” chajị o ya ọwa nyị ka họ ang ọlẹ ká Ịpyị-Adịrahụ nya Ohe Oluhye kem à ka jụ họ myị́—okpunyi ọ-kpa warị wẹ odehe. Ọmwụ ọyẹyẹ ọwẹ myịmyị ya nyori ang-ibyi ọwẹ nyị kaa ju ọmwụ nya ayịreji ọtata chajị United Nations ka la ụpa ọkpọnchị ọhẹ ẹ-ẹpwụ ayịreji ọtata nya ịgba ọgbagaba ịnịịkịla wuu.—Yẹ ẹga ọlẹ kọ ri “Ịdịrịhụ ịlẹ Kịị Myị Awụlẹ ka Lụka Ohyẹẹkpẹ nya Odehe.”

19-20. (a) Ịyẹ tị́ du kahị baba nyọka jẹ́ ego ọwẹ? (b) Ịtọ ẹla oyina ahị tị́ ka wẹ a-ang ọjẹ́jẹ ọkịla?

¹⁹ Ahị baba nyọka jẹ́ ego ọwẹ chajị ọ mẹjẹ nyori ọmwụ ọyẹyẹ nya ịDanẹlụ u-uhye nya adịrahụ nya oye ẹtẹ bala adịrahụ nya oye edii dọmwụ nyọka họ jịra bwu ẹka nya 1870 kele ka 1991 lẹ. Lẹ, ahị ka la ọmyịmyị nyori ụpa ohihi nyamwụ ka họ jịra pyii.

²⁰ La 1991, Soviet Union teji. Lẹ, owo à tị́ ri adịrahụ nya oye ẹtẹ alẹ mẹ? Ang ọjẹ́jẹ ọkịla ka wẹ ịtọ ẹla ọwẹ.